Zwarte Dood is de term die sinds de negentiende eeuw wordt gebruikt voor de pestepidemie die in Europa tussen 1347 en 1352 naar schatting 30 miljoen mensenlevens eiste en wereldwijd nog veel meer. De naam stamt van de zwarte builen van geïnfecteerde lymfeklieren op het lichaam van een pestlijder. Deze ziekte werd veroorzaakt door de bacterie Yersinia pestis, die door vlooien op knaagdieren, meestal ratten, werd overgebracht; dit was echter toen nog niet bekend, omdat de bacterie pas in 1894 kon worden geïdentificeerd. Voor die tijd werd de pest voornamelijk toegeschreven aan bovennatuurlijke of onbewijsbare oorzaken - de toorn van God, het werk van de duivel, de stand van de planeten - en, daaruit voortvloeiend, "slechte lucht" of een verstoring van het evenwicht van de lichaamsvochten (Lat. humores) die, als ze in balans waren, een persoon gezond zouden houden.
Omdat niemand wist wat de ziekte veroorzaakte, was genezing niet mogelijk, maar dit weerhield mensen er niet van om te proberen wat ze konden op basis van de medische kennis van die tijd, voornamelijk afkomstig van enkele antieke autoriteiten: de Griekse arts Hippocrates (ca. 460 - ca. 370 v. Chr.), de filosoof Aristoteles van Stagira (ca. 384-322 v. Chr.) en de Romeinse arts Galenus (ca. 130-210 v. Chr.), maar ook van religieus geloof, folklore, kruidenkunde en bijgeloof. Deze geneeswijzen - waarvan de meeste ineffectief waren en sommige zelfs fataal - kunnen grofweg in vijf categorieën worden onderverdeeld:
- Kuren met dieren en dierlijke stoffen
- Drankjes, begassing, aderlatingen, pasta's
- Ontvluchting van besmette gebieden en vervolging van gemarginaliseerde gemeenschappen
- Religieuze kuren
- Quarantaine en sociale afstand
Van deze vijf had alleen de laatste - quarantaine en wat nu bekend staat als "sociale afstand nemen" - enig effect op het stoppen van de verspreiding van de pest. Helaas hadden de mensen in het Europa van de 14e eeuw al net zoveel moeite om zich thuis te isoleren als in onze tijd tijdens de Covid-19 pandemie. De rijken kochten zich een weg uit de quarantaine en vluchtten naar hun landgoederen, waardoor de ziekte zich juist verder verspreidde, terwijl anderen ook meehielpen met de verspreiding door quarantainepogingen te negeren en te blijven deelnemen aan religieuze bijeenkomsten en hun dagelijkse bezigheden voort te zetten. Tegen de tijd dat de pest in Europa afnam, waren miljoenen mensen gestorven en de wereld voor de overlevenden radicaal veranderd.
Komst en verspreiding
De pest doodde al vóór 1346 mensen in het Nabije Oosten, maar in dat jaar werd de ziekte heviger en wijder verspreid. In 1343 kwamen de Mongolen onder Khan Jani Beg (r. 1342-1357) in actie na een straatgevecht in de door Italië bezette Krimstad Tana, waarbij een christelijke Italiaanse koopman een Mongoolse moslim doodde. Tana werd gemakkelijk ingenomen door Jani Beg, maar een aantal kooplieden vluchtte naar de havenstad Caffa (het huidige Feodosia op de Krim) met het Mongoolse leger in de achtervolging. Caffa werd vervolgens belegerd, maar juist toen begon de pest zich te verspreiden in het Mongoolse leger (tussen 1344 en 1345).
De Italiaanse notaris Gabriele de Mussi (ca. 1280 - ca. 1356) was zelf ooggetuige van de belegering of kreeg een verslag uit de eerste hand en schreef erover in 1348/1349. Hij beschrijft hoe, toen de Mongoolse krijgers stierven en hun lijken het kamp vulden, de inwoners van Caffa zich verheugden dat God hun vijanden sloeg. Jani Beg liet echter de lijken van zijn dode soldaten met blijden over de stadsmuren katapulteren; al snel brak de pest uit in de stad.
Sommige hedendaagse geleerden hebben gesuggereerd dat de doden de inwoners van Caffa niet konden besmetten omdat de ziekte niet kon worden overgedragen door met lijken om te gaan, maar zelfs als dat waar zou zijn, waren veel van deze dode lichamen - beschreven als "rottend" - waarschijnlijk al in een vergevorderde staat van ontbinding en gassen, en lichaamsvloeistoffen konden de verdedigers van de stad besmetten toen ze probeerden zich te ontdoen van wat de Mussi beschrijft als "bergen doden" (Wheelis, 2).
Een deel van de inwoners van Caffa ontvluchtte de stad in vier koopvaardijschepen die eerst naar Sicilië gingen, daarna naar Marseille en Valencia, waar ze in elk van deze havens de pest verspreidden. Van daar uit verspreidden andere besmette mensen de pest naar andere plaatsen totdat er mensen stierven in heel Europa, ook in Groot-Brittannië en Ierland waar handelsschepen uit Europa hadden aangemeerd.
Medische kennis
De artsen van die tijd hadden geen idee hoe ze met de uitbraak moesten omgaan. Niets in hun ervaring kwam ook maar in de buurt van de epidemie die mensen meestal doodde binnen drie dagen na het verschijnen van de symptomen. De geleerde Joseph A. Legan merkt op:
Toen de Zwarte Dood Europa in het midden van de 14e eeuw trof, wist niemand hoe de ziekte voorkomen of behandeld moest worden. Velen geloofden dat ze de ziekte konden genezen, maar geen van de aderlatingen, brouwsels of gebeden waren succesvol. Het algehele intellectuele kader om met ziekte om te gaan was gebrekkig. Het falen van de middeleeuwse geneeskunde is grotendeels te wijten aan het strikt vasthouden aan autoriteiten uit het verleden en aan de onwil om het model van fysiologie en ziekte dat de Ouden presenteerden te veranderen. (1)
Geen van de werken van Galenus - en weinige van die van anderen - waren in het Latijn of Grieks beschikbaar voor de Europese arts; die moest vertrouwen op Arabische vertalingen die vervolgens waren vertaald naar het Latijn, samen met de Canon van de geneeskunde van de Perzische veelzijdige geleerde Ibn Sina (ook wel Avicenna genoemd, ca. 980-1037) wiens briljante werk helaas vaak werd verdoezeld door slechte vertaling. Zich baserend op de werken van Galenus, berustte veel middeleeuwse geneeskunde op de theorie van de humores ofwel 'humeuren' - nl. dat de vier elementen aarde, water, lucht en vuur verbonden zijn met de lichaamsvloeistoffen gele gal (vuur), bloed (lucht), slijm (water), zwarte gal (aarde), en dat elke "humor" geassocieerd werd met een kleur, een bepaalde smaak, een soort temperament en een seizoen van het jaar.
Iemands gezondheid kon ook worden beïnvloed door de stand van sterren en planeten en natuurlijk door bovennatuurlijke krachten zoals God, Satan, verschillende demonen en de "hekserij" van gemarginaliseerde volkeren zoals zigeuners, Joden en anderen die als "buitenstaanders" werden beschouwd en van wie werd gedacht dat ze kennis hadden van de zwarte kunsten. De geleerde George Childs Kohn geeft commentaar op de oorzaken die voor de plaag werden gegeven:
De pest werd toegeschreven aan alle volgende oorzaken: bedorven lucht en water, hete en vochtige zuidenwinden, de nabijheid van moerassen, gebrek aan zuiverende zonnestralen, uitwerpselen en andere vuiligheid, rottende ontbinding van dode lichamen, overmatig eten (vooral fruit), de toorn van God, straf voor zonden en de constellaties van sterren en planeten. Religieuze fanatici beweerden dat menselijke zonden de vreselijke pest hadden veroorzaakt; ze zwierven van plaats naar plaats en geselden zichzelf in het openbaar... Overal heerste paniek en mannen en vrouwen wisten geen andere manier om de dood tegen te houden dan ervoor te vluchten. (27-28)
Er waren echter veel mensen die niet op de vlucht sloegen, maar probeerden een manier te vinden om de ziekte te bestrijden waar ze zich bevonden. Gebaseerd op de medische kennis van die tijd, volksgeneeswijzen die al generaties lang werden doorgegeven, christelijk geloof, bijgeloof en vooroordelen, volgden zij elke aanwijzing om de dood te verslaan.
Dierlijke geneeswijzen
Een van de populairste kuren was de "Vicary-methode", genoemd naar de Engelse arts Thomas Vicary die hem introduceerde. Er werd een gezonde kip genomen waarvan de rug en het achterste werden schoongeplukt; dit kale deel van de levende kip werd vervolgens op de gezwollen knobbels van de zieke persoon aangebracht en de kip werd vastgebonden. Als de kip ziektesymptomen vertoonde, dacht men dat ze de ziekte aan de persoon onttrok. De kip werd dan verwijderd, gewassen en weer vastgebonden en dit ging zo door tot de kip of de patiënt stierf.
Een andere poging tot genezing bestond uit het vinden en doden van een slang, deze in stukken te hakken en de verschillende delen over de builen te wrijven. Men dacht dat de slang, die in Europa synoniem was aan Satan, de ziekte uit het lichaam zou trekken, zoals kwaad naar kwaad getrokken zou worden. Om minder verklaarbare redenen werden ook duiven op dezelfde manier gebruikt.
Een dier dat erg gezocht was om de genezende krachten was de eenhoorn. Het drinken van een poeder gemaakt van de gemalen hoorn, gemengd in water, werd beschouwd als een effectieve remedie en was ook een van de duurste. De eenhoorn was volgens de overlevering niet gemakkelijk te vangen en moest door een jonge maagd in slaap worden gesust. Dokters die erin slaagden om poeder van een gemalen eenhoorn-hoorn te bemachtigen, gebruikten het om slangenbeten, koorts, stuiptrekkingen en ernstige wonden te behandelen. Er is echter geen bewijs dat dit net zo goed werkte als de kuren met de kip of de slang.
Drankjes, aderlatingen en pasta's
De eenhoorndrank was niet de enige - of zelfs maar duurste - remedie die werd aangeboden aan de adel of de rijke koopmansklasse. Een andere remedie was het eten of drinken van een kleine hoeveelheid geplette smaragden. De arts vermaalde de smaragden met een vijzel en stamper en diende dit dan toe aan de patiënt als een fijn poeder, gemengd met voedsel of water. Degenen die zich geen smaragden konden veroorloven dronken arsenicum of kwik, wat hen sneller doodde dan de pest.
Een van de bekendste drankjes was Vier Dieven-azijn, een combinatie van cider, azijn of wijn met kruiden als salie, kruidnagel, rozemarijn en alsem, waarvan gedacht werd dat het een krachtige bescherming tegen de pest bood. Naar verluidt werd dit middel gemaakt en gebruikt door vier dieven die in staat waren om de huizen van de stervenden en de graven van de doden te beroven omdat de drank hen immuun maakte voor de pest. Vier Dieven-azijn wordt vandaag de dag nog steeds gemaakt en gebruikt in de homeopathische geneeskunde als antibacterieel middel, maar niemand beweert tegenwoordig nog dat het de pest kan genezen.
Het populairste drankje voor de rijken stond bekend als theriac. Legan merkt op: "Het was erg moeilijk om te bereiden; recepten bevatten vaak wel tachtig ingrediënten en aanzienlijke hoeveelheden opium" (35). De ingrediënten werden vermalen tot een pasta die werd gemengd met siroop en naar behoefte werd geconsumeerd. Wat de ingrediënten precies waren en waarom het werkte, is echter onduidelijk. Theriac in vloeibare vorm werd vaak stroop genoemd, maar het lijkt erop dat het ook als pasta kon worden gebruikt.
Naast drankjes werd ook het zuiveren van de lucht als een effectieve remedie beschouwd. Omdat men dacht dat de pest zich verspreidde door "slechte lucht", werden huizen begast met wierook of gewoon met rook van brandend riet. Mensen droegen boeketten bloemen bij zich die ze voor hun gezicht hielden, niet alleen om de stank van ontbindende lichamen te verdrijven, maar ook omdat men dacht dat dit de longen zou ontsmetten. Het kinderrijmpje “ring around the rosy/a pocketful of posie/ashes, ashes, we all fall down”, verwijst nog naar de gewoonte om je zakken te vullen met bloemen of zoetgeurende stoffen om te allen tijde veilig begast te zijn. Zoals het rijmpje al suggereert, was dit net zo ineffectief als alle andere kuren.
Men dacht ook dat men zichzelf kon ontsmetten door dicht bij een zeer heet vuur te gaan zitten, waardoor de ziekte door hevig zweten zou verdwijnen. Een andere techniek was om bij een open riool te gaan zitten, omdat de "slechte lucht" die iemands ziekte veroorzaakte zich zou verplaatsen naar de "slechte lucht" van het rioolwater van de beek, vijver of put die gebruikt werd voor het dumpen van menselijk afval.
Aderlating was een populaire remedie tegen allerlei soorten ziekten en was al in de middeleeuwen ingeburgerd. Men dacht dat de gezondheid hersteld zou worden door het "slechte bloed" dat ziektes veroorzaakte weg te zuigen zodat het "goede bloed" overbleef. De voorkeursmethode hierbij was het "bloedzuigen", waarbij een aantal bloedzuigers op het lichaam van de patiënt werden geplaatst, maar dit was een goed betaald beroep en niet iedereen kon zich deze behandeling veroorloven. Bij minder welgestelden werd een kleine incisie in de huid gemaakt met een mes; het "slechte bloed" werd opgevangen in een beker en weggegooid. Een andere methode van dezelfde strekking was "cupping", waarbij een kopje werd verwarmd en ondersteboven op de huid van de patiënt geplaatst, vooral op de builen, om de ziekte erin te trekken.
Naast theriacpasta schreven artsen ook een crème voor van verschillende wortels, kruiden en bloemen die op de builen werd aangebracht nadat ze waren doorboord. Van menselijke uitwerpselen werd ook een pasta gemaakt voor hetzelfde doel, wat ongetwijfeld leidde tot een grotere infectie. Omdat men geloofde dat schone urine geneeskrachtige eigenschappen had, baadden mensen zich erin of dronken het; urineverzamelaars werden door artsen goed betaald voor een schoon product.
Vluchten en vervolging
Degenen die niet in urine wilden baden of met uitwerpselen besmeurd worden en ook geen andere kuren wilden proberen, verlieten de getroffen regio of stad; maar deze optie was meestal alleen beschikbaar voor de rijken. De Italiaanse dichter en schrijver Giovanni Boccaccio ( 1313-1375 CE) beschrijft de vlucht van tien welgestelde jonge mensen uit Florence naar een villa op het platteland tijdens de pest in zijn meesterwerk Decamerone (geschreven 1349-1353) waar de personages elkaar verhalen vertellen om de tijd te doden terwijl de pest woedt in de stad.
Dit soort mensen, en vele anderen uit alle sociale klassen, probeerden ook de pest te genezen door toe te slaan op wat zij als de bron ervan beschouwden: gemarginaliseerde groepen die als buitenstaanders werden beschouwd. Kohn schrijft:
Op sommige plaatsen schreef men de plaag toe aan kreupelen, edelen en Joden, die werden beschuldigd van het vergiftigen van de openbare bronnen. Zij werden verdreven of gedood door vuur of marteling. (28)
Naast de groepen die Kohn noemt, werden ook vele anderen uitgekozen die op welke manier dan ook als "anders" werden gezien en niet voldeden aan de normen van de meerderheid.
Religieuze genezingen
Die norm werd voor het grootste deel bepaald door de middeleeuwse kerk, die het wereldbeeld van de meerderheid van de toenmalige Europese bevolking bepaalde. Religieuze genezingen waren het meest gebruikelijk en namen, naast de hierboven genoemde openbare geseling, de vorm aan van het kopen van religieuze amuletten en amuletten, bidden, vasten, het bijwonen van de mis, het vervolgen van degenen die verantwoordelijk werden geacht, en het deelnemen aan religieuze processies.
De paus maakte uiteindelijk een einde aan de openbare geselingen omdat ze ineffectief waren en de bevolking van streek maakten, maar tegen die tijd hadden de deelnemers de plaag verspreid naar elke stad die ze bezochten. Processies, waarbij deelnemers in optocht baden om genade, meestal van een centraal punt in de stad naar de kerk of een heiligdom, hadden hetzelfde effect op kleinere schaal, net als openbare bijeenkomsten om naar de mis te luisteren.
Quarantaine en sociale afstand
De enige effectieve manier om de verspreiding van de pest te stoppen - maar niet te genezen - was het scheiden van de zieken en de welgestelden door middel van quarantaine. De havenstad Ragusa (het huidige Dubrovnik, Kroatië), in die tijd onder controle van Venetië, was de eerste die met deze praktijk begon door een isolatieperiode van 30 dagen op te leggen aan aankomende schepen. De bevolking van Ragusa was in 1348 sterk uitgedund door de pest en men zag in dat de ziekte besmettelijk was en door mensen kon worden overgedragen. Het beleid van Ragusa was effectief en werd door andere steden overgenomen en uitgebreid tot 40 dagen onder de wet van quarantino (40 dagen) waaraan ons woord quarantaine is ontleend.
Hoewel quarantaine en sociale distantiëring een positief effect lijken te hebben gehad, waren regeringen traag met het implementeren van dit beleid en mensen aarzelden om het te volgen. Kohn schrijft:
De afzondering van zieken werd in veel steden bevolen, maar in sommige werden de quarantainepraktijken en -stations te laat in werking gesteld, zoals in Venetië en Genua, waar de helft van de mensen bezweek. (28)
Milaan daarentegen legde strengere maatregelen en handhaving op en had meer succes in het beheersen van de verspreiding van de ziekte. De Milanese autoriteiten duldden geen onenigheid onder de burgers over het naleven van de quarantainewetten en sloten op een gegeven moment de besmette bewoners van drie huizen volledig op in hun huizen, waar ze vermoedelijk stierven. In 1350 na Christus bouwden ze een gebouw buiten de stadsmuren - het pesthuis - waar pestlijders werden ondergebracht en hulpverleners hen konden verzorgen. De pestdokters worden afgebeeld in mantels en hoeden met de roemruchte snavelmaskers waarvan men dacht dat ze de drager beschermden door het gezicht van de arts - vooral neus en mond - af te schermen van de geïnfecteerde patiënt.
Conclusie
Terwijl de pest voortwoedde, werden andere maatregelen beproefd zoals het wassen van geld met azijn, het uitroken van brieven en documenten met wierook en het aanmoedigen van mensen om positieve gedachten te hebben omdat duidelijk leek te worden dat de algemene houding van een patiënt de overlevingskansen sterk beïnvloedde. Geen van deze manieren bleek zo effectief als het scheiden van de geïnfecteerden van de gezonden, maar nog steeds doorbraken mensen de quarantaine en bleven de ziekte verspreiden.
Tegen de tijd dat de pest zijn beloop had gehad, waren meer dan 30 miljoen mensen - 30-50% van de bevolking van Europa - dood. Het afnemen van de bevolking veranderde de Europese samenleving, maakte een einde aan het feodale systeem, zorgde voor lonen voor voormalige lijfeigenen en verhoogde de status van vrouwen doordat veel moeders, echtgenotes en dochters de mannen van de familie overleefden en hun rol op zich namen.
Kohn merkt op dat "de Zwarte Dood voor veel historici het einde van de Middeleeuwen en het begin van de moderne tijd betekende" (28). Deze conclusie is juist omdat de ontgoocheling van de mensen over de religieuze, politieke en medische paradigma's uit het verleden hen inspireerde om alternatieven te zoeken, die uiteindelijk volledig tot uiting zouden komen in de Renaissance, die de basis legde voor de wereld van de moderne tijd.
