De veroordeling en executie van Marie Antoinette (1755-1793), de voormalige koningin van Frankrijk, was een van de eerste manifestaties van het Terreurbewind tijdens de Franse Revolutie (1789-1799). Marie Antoinette werd beschuldigd van een reeks misdaden, waaronder samenzwering met buitenlandse mogendheden tegen de veiligheid van Frankrijk. Ze werd schuldig bevonden aan hoogverraad en geëxecuteerd op 16 oktober 1793.
Zeker na de affaire met het diamanten halssnoer in 1785 was Marie Antoinette uiterst impopulair in Frankrijk. Ze werd onderwerp van wilde geruchten en scandaleuze schotschriften (libelles). Volgens de beschuldigingen spioneerde ze voor Oostenrijk, verkwistte ze achteloos grote sommen geld en was ze moreel verdorven. Haar band met het Franse koningshuis hielp de populariteit van de monarchie aan het begin van de Revolutie alleen maar verder omlaag. Bij het uitbreken van de Eerste Coalitieoorlog (1792-1797) hoopte ze de ondergang van de Revolutie te bewerkstelligen door militaire geheimen aan haar contacten in Oostenrijk toe te spelen, maar na de bestorming van het Tuilerieënpaleis in augustus 1792 werd ze samen met haar familie door de revolutionairen gevangengezet.
Na de veroordeling en executie van Louis XVI in januari 1793 bleef ze gedetineerd, samen met haar schoonzus Madame Elizabeth, en met haar kinderen: de veertienjarige prinses Marie-Thérèse en de achtjarige Louis-Charles, die door de royalisten werd erkend als Louis XVII, de rechtmatige koning van Frankrijk.
De weduwe Capet
Na de executie van Lodewijk XVI van Frankrijk (r. 1774-1792) was Marie Antoinette overweldigd door verdriet. Als een geestverschijning spookte ze rond in haar vertrekken, in de toren van de Tempel, het Parijse gevangenisfort waar zij en haar kinderen werden vastgehouden door de revolutionaire regering. In de dagen na de dood van haar echtgenoot sprak de voormalige koningin nauwelijks en at ze zelden. Ze weigerde zelfs de tuinen in te gaan om een frisse neus te halen, omdat ze dan de pijlijk lege en stille vertrekken van de koning zou moeten passeren. Ze was bleek en ziekelijk geworden tijdens haar gevangenschap, haar haar was voortijdig wit geworden door de stress. Ze werd niet langer eerbiedig "Hare Majesteit" genoemd, maar stond nu bekend als "de weduwe Capet" of simpelweg: Antoinette Capet.
Ondanks haar verdriet had Marie-Antoinette in februari 1793 reden om te geloven dat het ergste voorbij was. De dood van Lodewijk maakte een einde aan de gestage stroom advocaten en ambtenaren die de ex-koning kwamen ontmoeten; dit gaf de koninklijke gevangenen enige broodnodige privacy terug. Gevangenbewaarders namen niet langer de moeite hun privégesprekken af te luisteren en Marie Antoinette mocht zelfs een nieuwe zwarte jurk laten maken, zodat ze op gepaste wijze om haar echtgenoot kon rouwen. Even leek het zelfs denkbaar dat Marie Antoinette en haar kinderen een kans op vrijheid hadden. Het bloed van de koning had weliswaar gevloeid voor het overleven van de Republiek, maar ondanks haar gesmade reputatie was Marie Antoinette nog niet beschuldigd van concrete misdaden en haar executie stond niet op de agenda van de Nationale Conventie. Sterker nog, Lodewijk XVI had voor zijn eigen dood de verzekering gekregen dat zijn familie niets zou overkomen, een belofte die herhaald werd ten overstaan van Marie Antoinette zelf. Zij kreeg te horen dat haar executie een "zinloze gruweldaad" zou betekenen, een idee dat in strijd was met het beleid van de Revolutie (Fraser, 408).
Echter, deze beloften waren gedaan ten tijde van grote Franse veroveringen, toen revolutionaire legers de Coalitie terugdrongen zowel in Duitsland als in België. Maar in minder dan een maand tijd keerde het lot zich tegen de Fransen. In februari stonden ook Groot-Brittannië, Spanje en de Republiek der Nederlanden op de lijst van vijanden van Frankrijk. Op 18 maart behaalden de Oostenrijkers een grote overwinning in de Slag bij Neerwinden, waarbij België werd heroverd voor de Keizer en de Fransen weer in het defensief waren gedreven. In diezelfde maand brak ook de brute oorlog in de Vendée uit, een katholieke en royalistische opstand die de zoon van Marie Antoinette, de achtjarige Louis-Charles, erkende als koning Lodewijk XVII van Frankrijk.
Revolutionaire leiders voelden zich in een hoek gedreven en haalden uit tegen hun eigen "Oostenrijkse wolvin" en haar koninklijke wolfsjongen; Maximilien Robespierre eiste dat de voormalige koningin voor het nieuwe Revolutionaire Tribunaal werd gesleept om terecht te staan. Hij herinnerde zijn collega's eraan dat zij eerder militaire geheimen had doorgespeeld aan de vijanden van Frankrijk en dat ze nu niet ongestraft de vruchten van haar verraad mocht plukken. Na de oprichting van het Comité van Openbare Veiligheid op 6 april trad de Republiek hard op tegen de oude adel en arresteerde prominenten als de hertog van Orléans en de prins van Conti. De koningin werd af en toe onderworpen aan nachtelijke huiszoekingen in haar vertrekken en de Jakobijnen gaven opdracht haar vensters te barricaderen.
Van de ene op de andere dag werd de positie van de koningin nu onzeker. Haar neef, Frans II, Keizer van het Heilige Roomse Rijk (r.1792-1806), was duidelijk niet geïnteresseerd in de bescherming van een tante die hij nog nooit had ontmoet. Hij verwierp elk idee om haar los te kopen of te ruilen voor waardevolle Franse krijgsgevangenen, en het recente militaire succes van Oostenrijk maakte het onwaarschijnlijk dat hij smeekbeden om vrede van Frankrijk zou accepteren. De hoogste generaal van de Keizer in België, de prins van Saksen-Coburg, zag geen strategische reden om mannen en middelen in te zetten voor een reddingspoging terwijl de Franse legers al op de vlucht waren gedreven. Bovendien aarzelden de Oostenrijkse ambtenaren om met die onvoorspelbare revolutionaire "struikrovers" te onderhandelen, uit angst dat elke poging om de vrijlating van Marie Antoinette te bespreken hen juist zou provoceren om haar voor het gerecht te brengen.
Een gestolen zoon
De passiviteit van de keizer ergerde veel van Marie Antoinettes overgebleven vrienden. Graaf Axel von Fersen, de onstuimige Zweedse soldaat die ooit de minnares van de koningin was geweest, verklaarde dat hij van plan was een groep dappere mannen te verzamelen, naar Parijs te rijden en de Tempel te bestormen in een ware zelfmoordmissie. Graaf de La Marck drong er bij het Oostenrijkse hof in Wenen op aan om losgeld te bieden voor de vrijlating van de koningin en benadrukte hoe pijnlijk het zou zijn "voor de Keizerlijke regering, als de geschiedenis op een dag zou vermelden dat, 40 mijlen verwijderd van de formidabele en zegevierende Oostenrijkse legers, de doorluchtige dochter van Maria Theresia op het schavot was omgekomen zonder dat er ook maar een poging was gedaan om haar te redden" (Fraser, 420).
Uiteindelijk werd Fersen ontmoedigd om zijn stoutmoedige plan tot uitvoering te brengen. Ook La Marck realiseerde zich dat de Keizerlijke regering hem geen steun zou bieden. Alleen clandestiene, particuliere plannen konden de koningin nog redden. Eén zo'n poging werd ondernomen in maart 1793, juist toen de positie van de koningin begon te wankelen. Het plan was om Marie Antoinette en haar familie uit de Tempel te smokkelen, vermomd in te grote militaire jassen, en ze dan via Normandië naar Engeland te brengen. Het complot werd verijdeld toen een van de samenzweerders de moed verloor en er niet in slaagde de nodige valse paspoorten te bemachtigen. Een ander complot werd in juni verijdeld toen Antoine Simon, een voormalige schoenmaker en invloedrijk lid van de Parijse Commune, bij toeval een samenzweerder ontdekte die op verdachte wijze de vertrekken van de koningin in de gaten hield.
Door deze mislukte reddingscomplotten verslechterde de situatie van Marie Antoinette alleen maar. Tegen juni hadden de Vendeese rebellen elk Frans Republikeins leger dat tegen hen was gestuurd verslagen, terwijl belangrijke Franse steden in opstand kwamen tegen het jakobijnse bewind met de federalistische opstanden. Opnieuw richtten de gefrustreerde Jakobijnen hun aandacht op Marie Antoinette, die haar zoon tijdens de maaltijden op een kussen aan het hoofd van de tafel had gezet; dit zagen de Jakobijnen nu als een teken dat Marie Antoinette de aanspraak van Louis-Charles op de troon erkende.
In de nacht van 3 juli arriveerden commissarissen bij de Tempel en deelden Marie Antoinette mede dat ze haar zoon kwamen ophalen. Ze legden uit dat ze een complot hadden ontdekt om de prins te ontvoeren en dat ze hem alleen maar naar een veiliger kamer in de gevangenis wilden brengen. Marie Antoinette doorzag hun leugens en weigerde haar zoon af te staan, die huilend in haar armen sprong. Een uur lang weigerde de koningin zich te laten overhalen, zelfs nadat de commissarissen hun voorwendsels lieten varen en haar met de dood bedreigden. Pas toen ze dreigden om in plaats daarvan haar dochter te doden, gaf ze eindelijk toe. Louis-Charles werd meegenomen en zou zijn moeder nooit meer zien. Dagenlang werd de familie achtervolgd door de geluiden van het onophoudelijke snikken van de jongen, hoorbaar vanuit de kamer waar hij naartoe was gebracht. Een ontredderde Marie Antoinette bracht haar dagen door met het observeren van de gang van de gevangenis, in een wanhopige poging om een glimp van haar zoon op te vangen zodra hij naar de tuinen werd gebracht voor een wandeling.
De revolutionairen wilden de jonge prins heropvoeden in de geest van het republicanisme en elke neiging tot royalisme uit zijn geest wissen. Helaas vertrouwden ze zijn welzijn toe aan misschien wel de slechtst denkbare persoon. Antoine Simon kon nauwelijks lezen en schrijven en was wreed. Hij sloeg Louis-Charles iedere keer als hij zag dat de jongen huilde. Simon amuseerde zichzelf en de bewakers door de jongen tot het punt van dronkenschap met wijn vol te gieten en door Louis-Charles obsceniteiten te leren spreken. Louis-Charles was ooit een robuust en gezond kind, maar tijdens zijn gevangenschap was hij ziekelijk geworden en op een gegeven moment had hij een lelijke, maar toevallige verwonding aan zijn kruis opgelopen. In samenwerking met de "ultra-radicale" journalist Jacques-René Hébert, gebruikte Simon de fysieke toestand van de jongen als "bewijs" dat hij fysiek en seksueel misbruikt was door zijn moeder en Madame Elizabeth. Hébert en Simon dwongen de jongen een schriftelijke verklaring te ondertekenen dat zijn moeder hem een dergelijk incestueus misbruik had aangedaan. De koninklijke familie was geschokt en Marie-Thérèse en Madame Elizabeth schreven zelf verklaringen waarin ze de beweringen als leugens bestempelden.
Anjer-complot
Om 2 uur 's nachts op 1 augustus, een maand nadat Louis-Charles was weggevoerd, wekten Jakobijnse ambtenaren Marie Antoinette uit haar slaap en bevalen haar zich aan te kleden. Na een haastig afscheid van Marie-Thérèse werd de koningin onder gewapend escorte naar de gevangenis van de Conciergerie gebracht, een vochtige, donkere plek die vaak de laatste halte was voor gevangenen op weg naar de guillotine. De bewakers noemden haar "Gevangene 280" en hielden haar constant in de gaten. Haar enige privacy was een vier meter hoog gordijn waarachter ze zich aankleedde en naar het toilet ging. Ver van de beslotenheid van de Tempel was het in de Conciergerie een drukte van belang met advocaten, bewakers en bezoekers, maar ook met mensen die een glimp wilden opvangen van de gevangen koningin.
Een van de bezoekers van Marie Antoinette, Alexandre de Rougeville, liet op een keer een anjer aan de voeten van de koningin vallen. Toen ze die opraapte, ontdekte ze een briefje dat tussen de bloemblaadjes verborgen zat. Het bevatte details van een reddingsoperatie, waarbij ze in een wachtende koets naar Duitsland zou worden gebracht. Het complot werd verraden door een van de bewakers van de koningin, die ofwel deel had uitgemaakt van het plan en de moed had verloren, ofwel het plan had afgeleid uit de latere bezoeken van Rougeville. Na de ontdekking van het complot werd Marie Antoinette naar een beter beveiligde cel gebracht waar ze twee dagen lang werd ondervraagd. De koningin bewaarde haar kalmte ondanks de meedogenloze ondervraging. Ze hield vol dat haar belangen alleen lagen in wat het beste was voor haar zoon en dat haar enige vijanden degenen waren die haar kinderen kwaad wilden doen.
Rond deze tijd kwam het Comité van Openbare Veiligheid bijeen om over het lot van de koningin te beslissen. De luidste stem voor haar executie kwam van Hébert, die beweerde namens het volk te spreken. Hij stelde dat de dood van de koningin een samenwerking moest zijn tussen de stad Parijs en het Revolutionaire Tribunaal, waardoor het volk zich met haar bloed aan de regering zou verbinden. "Ik heb het volk het hoofd van Antoinette beloofd," verklaarde Hébert. "Ik zal het zelf afhakken als er ook maar enige vertraging optreedt bij de overhandiging ervan," (Fraser, 425). Uiteindelijk bereikte het door de Jakobijnen gecontroleerde Comité een overeenkomst met Hébert; de koningin zou sterven om het volk gunstig te stemmen, en de gevangen leiders van de gematigde Girondijnen zouden worden geëxecuteerd ten gunste van het Jakobijnse schrikbewind. Het lot van de koningin was dus al bezegeld voordat ze voor het gerecht werd gebracht.
Het proces
In de nacht van 12 oktober werd Marie Antoinette opnieuw uit haar slaap gewekt en voor het Revolutionaire Tribunaal gebracht om aangeklaagd te worden. Nadat ze de aanklachten tegen haar had ontkend, kreeg ze het recht op een advocaat en werd ze teruggestuurd naar haar cel. In tegenstelling tot Lodewijk XVI, die weken de tijd had gekregen om zijn verdediging voor te bereiden, kreeg Marie Antoinette daarvoor maar een paar uur; haar hoofdadvocaat Claude-François Chauveau-Lagarde drong er bij haar op aan om het Tribunaal te schrijven en te vragen om drie extra dagen om zich voor te bereiden. Dat deed ze, maar haar verzoek bleef onbeantwoord.
Het proces van de koningin begon op 14 oktober 1793. Nog bleek en ziekelijk, gekleed in zwarte rouwkleding, schokte de verschijning van de koningin veel toeschouwers die de woeste Oostenrijkse wolvin van de geruchten hadden verwacht. Marie Antoinette werd aan het hof voorgesteld en vervolgens gevraagd om plaats te nemen terwijl het proces begon, waarmee een urenlang slopend kruisverhoor met 40 getuigen begon. Terwijl het proces tegen de koning gepaard ging met solide bewijsmateriaal, waaronder ondertekende documenten, waren de beschuldigingen tegen Marie Antoinette abstracter en meestal gebaseerd op geruchten en horen zeggen. De eerste getuige, een kapitein van de Nationale Garde van Versailles, sprak over vermeende dronken orgieën die hij, toegegeven, niet met eigen ogen had gezien, terwijl een andere getuige een ongegrond gerucht vertelde dat de koningin de Zwitserse Garde dronken had gevoerd voorafgaand aan de bestorming van het Tuilerieënpaleis.
Tijdens het kruisverhoor beantwoordde Marie Antoinette de aantijgingen met korte, vrijblijvende antwoorden: "Ik kan het me niet herinneren" en "Ik heb nooit over zoiets horen praten". Ze ontkende dat ze degene was die haar man overtuigde om Frankrijk te ontvluchten tijdens de noodlottige vlucht naar Varennes in 1791 en beweerde dat ze nooit een zodanige invloed had uitgeoefend op de beslissingen van de koning. Bij een andere gelegenheid presenteerde de aanklager documenten die zogenaamd door de koningin waren ondertekend; toen Marie Antoinette naar de datum op de documenten vroeg, werd onthuld dat ze waren "ondertekend" nadat Marie Antoinette al gevangen was gezet. De enige keer dat ze toegaf was tijdens een ondervraging over het misbruik van fondsen voor haar privéwoning, het Petit Trianon; "misschien is er meer uitgegeven dan ik had gewild" (Fraser, 433).
Nu de zaak van de aanklager haperde, besloot Hébert dat het tijd was om zijn beschuldiging van incest te onthullen. Bij deze beschuldiging daalde de kalmte van de koningin. "Heb je het gezien?" snauwde ze Hébert toe en weigerde verder commentaar te geven op de beschuldiging. Toen de voorzitter van het Tribunaal Marie Antoinette vroeg waarom ze geweigerd had de vraag te beantwoorden, antwoordde de koningin: "Als ik niet geantwoord heb, is dat omdat de Natuur zelf weigert te reageren op zo'n aanklacht tegen een moeder" (Fraser, 431). Daarna deed ze een emotionele oproep aan alle moeders in de rechtszaal, waarop sommigen positief reageerden en riepen dat de rechtszaak moest worden stopgezet.
Het proces ging door tot 23.00 uur toen het voor de nacht werd verdaagd. De volgende ochtend om 8 uur werd het proces hervat; het duurde 16 uur. Hoewel sommige beschuldigingen meer waarde hadden dan andere, zoals de bewering dat ze militaire geheimen naar de vijanden van Frankrijk had gestuurd, was het meeste bewijs op zijn best zwak te noemen. Marie Antoinette had vertrouwen in haar optreden en geloofde dat het ergste scenario een levenslange gevangenisstraf zou zijn. Ze was zich er niet van bewust dat haar lot al veel eerder was bepaald.
Om 4 uur 's ochtends op 16 oktober werd ze schuldig bevonden aan de drie belangrijkste aanklachten tegen haar: samenzwering met buitenlandse mogendheden, uitputting van de staatskas en hoogverraad door te handelen tegen de veiligheid van de Franse staat. De aanklager vroeg en kreeg de doodstraf. De koningin werd veroordeeld om later die dag geëxecuteerd te worden. Toen haar werd gevraagd of ze nog iets te zeggen had, schudde Marie Antoinette gewoon haar hoofd.
Executie
In haar laatste uren mocht Marie Antoinette schrijven. In een brief aan Madame Elizabeth schreef ze dat ze het erg jammer vond dat ze haar kinderen moest verlaten: "je weet dat ik alleen voor hen en voor jou, mijn lieve en tedere zus, heb geleefd" (Fraser, 436). Ze schreef hoe ze zich spoedig weer bij de broer van Madame Elizabeth zou voegen, met wie ze Lodewijk XVI bedoelde; Elizabeth zelf zou zich bij hen voegen toen ze in mei daaropvolgend werd geguillotineerd. In een andere brief aan haar kinderen vroeg Marie Antoinette hen om voor elkaar te zorgen en ze smeekte Marie-Thérèse om Louis-Charles' leugens te vergeven. "Denk aan zijn leeftijd en hoe gemakkelijk het is om een kind te laten zeggen wat je wilt, zelfs dingen die hij niet begrijpt"(ibid). Van haar kinderen zou alleen Marie-Thérèse volwassen worden, want Louis-Charles zou twee zomers later sterven, nog steeds in gevangenschap.
Na het schrijven van haar brieven weigerde Marie Antoinette om te ontbijten, omdat ze dacht dat zulke voeding zinloos was, want "alles is voorbij voor mij." Ze was gekleed in een eenvoudige witte jurk, haar haar was afgeknipt en haar handen waren gebonden. Vernederend genoeg moest Marie Antoinette de beul toestemming vragen om haar handen even los te maken zodat ze zich in een hoekje kon ontlasten. Om 11 uur 's ochtends werd ze in een open kar naar de guillotine gebracht, zonder de waardigheid van een gesloten koets die haar man wel had gekregen.
Toen ze het schavot op de Place de la Révolution bereikte, verzamelde ze de trots die ze nog had en beklom de trappen. Nadat ze zich had verontschuldigd bij de beul omdat ze per ongeluk op zijn voet was gaan staan, werd ze om 12:15 's middags onder het gejuich van een uitgelaten menigte onthoofd. Met haar dood was Frankrijk verlost van zijn Oostenrijkse wolvin, van de zogenaamde "Madame Deficit" die de natie zowel moreel als financieel bankroet zou hebben gemaakt. Wat het er voor terugkreeg was tien maanden bloedvergieten: Marie Antoinette was een van de eerste belangrijke slachtoffers van het Terreurbewind.
