Ondanks dat de levensverwachting lager was in het oude Griekenland en Rome bereikten vele mensen een hoge leeftijd. Degene die een hoge leeftijd bereikten wisten vaak rijkdom en politieke macht te vergaren. De samenlevingen in het oude Middellandse Zeegebied waren echter ook vaak vijandig naar de zichtbaar ouderen en zwakkeren. De beleving van hoge leeftijd in de oudheid en de mate waarin ouderen werden gemarginaliseerd door de maatschappij, hing af van hun rijkdom, geslacht en sociale klasse.
Oud Worden in de Oudheid
In tegenstelling tot wat vaak wordt aangenomen, hadden mensen in de oudheid geen extreem korte levensduur. Alhoewel de gemiddelde levensverwachting in de klassieke wereld tussen de 20 en 30 lag, geeft de statistiek een scheef beeld door het hoge aantal doden onder kinderen. Bijna iedereen die zijn of haar kinderjaren overleefde zou een middelbare leeftijd bereiken en het was niet ongewoon voor mensen om een leeftijd van 60 of 70 jaar te halen. Vergeleken met de huidige stand van de geneeskunst waren levensverwachtingen echter nog wel korter en gezondheidsproblemen hadden een groter effect. Karen Cokayne schat dat ongeveer 1,6% van de Romeinen 80 jaar werd en slechts 0,05% de leeftijd van 90 bereikte.
In de oudheid was er geen strikte definitie van ouderdom of een formele leeftijd om met pensioen te gaan. In plaats daarvan verschilde de overgang van middelbare leeftijd naar ouderdom per individu, gebaseerd op hun gezondheid en sociale leven. Over het algemeen was men in het oude Griekenland en Rome van mening dat de ouderdom voor mannen begon vanaf de leeftijd van 60 jaar en voor vrouwen op de leeftijd van 50 jaar. Deze leeftijden kwamen overeen met het moment dat mensen problemen kregen met het verrichten van fysieke arbeid en wanneer vrouwen meestal de menopauze bereikten. Mannen werden na deze leeftijd vrijgesteld van de verplichte militaire en maatschappelijke dienst. Deze veranderingen luidden het einde in van het krijgen van kinderen en volledige deelname aan het werk in de landbouw, waardoor mensen een nieuwe rol in de gemeenschap vervulden, met een stel andere sociale verantwoordelijkheden.
[Hogere leeftijd] betekent het afstand doen van fysiek werk, zwoegen, onrust en gevaarlijke activiteiten en brengt in plaats hiervan decorum, een vooruitziende blik en pensioen samen met een allesomvattende bedachtzaamheid, aansporing en troost; met name nu brengt het waardering voor eer, lof en onafhankelijkheid met zich mee in combinatie met bescheidenheid en waardigheid.
(Tetrabiblos, 4.8.206)
De Atheense staatsman Solon (ca. 640-560 v.Chr.) schatte de gemiddelde levensverwachting op 70 jaar, dat verdeeld kan worden in zeven levensfasen. De astronoom Claudius Ptolemaeus van Alexandrië (ca. 100-170 n.Chr.) maakte in zijn astrologische verhandeling de Tetrabiblos op vergelijkbare wijze een onderverdeling van de menselijke levensverwachting in zeven fasen van 12 jaren. De laatste fasen van het leven werden geassocieerd met ouderdom, waarin mensen afstand namen van zwaar werk en het nemen van risico’s, zich focussen op het pensioen en het maken van meer wijze beslissingen.
Geriatrische Zorg
Grieks-Romeinse artsen waren op de hoogte van de vele gezondheidsproblemen die hoge leeftijd met zich mee bracht, waaronder verminderd zicht en problemen met horen, artritis en een vergrote vatbaarheid voor ademhalingsproblemen. Ook mentale uitdagingen bij de extreem ouderen waren bekend, zoals verminderd geheugen en seniliteit. Klassieke artsen dachten dat deze veranderingen kwamen doordat de lichaamsvochten uit balans raakten, met een tekort aan warmte als gevolg.
Maar in de daaropvolgende tijd, terwijl alle organen zelfs droger worden, zullen de functies van deze niet alleen minder goed gaan werken maar hun vitaliteit wordt zwakker en beperkter. En verder uitdrogend wordt het wezen niet alleen dunner maar ook gerimpeld en de ledematen worden week en onstabiel bij het bewegen. Deze conditie noemt men ouderdom.
(Galen, San. Tuenda 5.1.2)
Ondanks dat men bewust was van leeftijd gerelateerde ziektes, besteden de uitgebreide werken van Griekse en Romeinse geneeskunst niet veel aandacht aan de geriatrische zorg of het verlengen van het leven. Auteurs zoals Hippocrates (ca. 460-370 v.Chr.), Celsus (ca. 25 v.Chr. – 50 n.Chr.) en Galen (ca. 129-216 n.Chr.) raadden verschillende profylactische medische behandelingen aan en verandering van dieet voor het behoud van gezondheid op latere leeftijd.
Oude medische regimes omvatten meestal voldoende rust, lichaamsbeweging en het regelmatig baden gedurende het gehele leven. Galen raadde oudere mannen een dieet aan van minder vlees en meer gedroogd voedsel, wijn en fruit. Grieks-Romeinse schrijvers onderschreven tevens het belang van intellectuele oefeningen, zoals schrijven en tuinieren, ter behoud van mentale scherpte tijdens ouderdom.
De Rol van de Ouderen in de Klassieke Maatschappij
Met het bereiken van hoge leeftijd veranderde de rol van mannen en vrouwen in de Griekse en Romeinse maatschappij. De meeste mensen voorzagen in hun bestaan door zwaar fysiek werk, zoals in de landbouw en door weven, dat moeilijker werd op latere leeftijd. Meeste mensen hadden echter niet de middelen om met pensioen te gaan. Deze zorgen waren minder belangrijk voor de hogere klassen die in hun inkomen voorzagen door middel van hun landgoederen en bedienden. Voor de rijken kon ouderdom een bestaan van vrije tijd en pensioen betekenen.
Aristocratische mannen zetten vaak hun carrière in recht en politiek voort op latere leeftijd, gebruikmakend van hun jaren van opgebouwde ervaring en reputatie. De klassieke Atheense democratie, andere Griekse stadstaten en de Romeinse overheid vereisten voor vele politieke functies een minimum leeftijd om te voorkomen dat jonge en onverantwoorde kandidaten deze konden bekleden. De Spartaanse Gerousia en Romeinse Senaat waren beiden van oorsprong een raad van ouderen.
Met het vorderen van de leeftijd, als zaken hun verwachte koers namen of volgens de aspiraties liepen van een man of zijn familie, kon men er vanuit gaan dat hij zou stijgen op de carrièreladder om zo zijn rijkdom te vergroten en zijn sociale en economische netwerk uit zou breiden door de huwelijken van zijn kinderen.
(Harlow & Laurence, 121)
Tegelijkertijd kregen vele mannen te maken met leeftijdsdiscriminatie in hun strijd met jongere mannen voor politieke en sociale invloed. Ondanks dat mannen in Rome en Athene de ultieme autoriteit hadden over hun huishouden en eigendom, kon dit aangevochten worden door hun volwassen zonen, met name als aan hun mentale competentie getwijfeld werd. Het verlies van onafhankelijkheid en autoriteit dat kon samengaan met het bereiken van een extreem hoge leeftijd werd door vele Griekse en Romeinse auteurs vergeleken met een herbeleving van de kinderjaren.
Grieks-Romeinse Houding ten opzicht van Veroudering
De houding ten opzichte van ouderdom in de Griekse en Romeinse literatuur is uitermate gepolariseerd, van auteurs die nadenken over manieren waarop de ouderen van waarde zijn voor de maatschappij tot auteurs die met minachting tegen ouderdom aankeken. De Griekse filosoof Aristoteles (384-322 v.Chr.) had een uitermate negatief beeld van bejaarden omdat hij overtuigd was dat het afkoelen van de lichaamsvochten bijdroeg aan het kenmerkende pessimisme en lafhartige karakter van ouderen.
Sommige historici merken op dat in de overgebleven Romeinse en Griekse literatuur in onevenredige mate is geschreven door oudere, aristocratische mannen. Dit komt deels doordat deze demografische groep het best opgeleid was en over de meeste vrije tijd beschikten. Een bijzonder invloedrijke verhandeling over het onderwerp is De Senectute (over de ouderdom) van Cicero (106-43 v.Chr.) die het schreef vanuit het perspectief van een gefictionaliseerde Cato de Oudere (234-149 v.Chr.).
Er is een grote hoeveelheid literair materiaal over hoe te overleven op hogere leeftijd, omdat ouderen het otium ofwel de vrije tijd die wordt geassocieerd met deze periode in het leven veelal gebruikten als een tijd om te schrijven. Geconfronteerd met de dood, schreven zij ter opbeuring van zichzelf en het is dit format dat we heden ten dage associëren met een stoïcijnse filosofie van overleven in tegenspoed. Deze tegenspoed was ouderdom.
(geciteerd in Harlow & Laurence, 12)
Ouderdom wordt op tegenstrijdige wijze weergegeven in de Griekse en Romeinse mythologie. Geras, de god van de ouderdom en zijn Romeinse evenknie Senectus zijn angstaanjagende figuren die geen sterveling kan weerstaan. De mythe van Tithonus, een man die het eeuwige leven kreeg van de goden, maar niet de eeuwige jeugd, roept ook een angst voor het ouder worden op. Voor andere mythologische figuren, zoals bijvoorbeeld Nestor, gaat het ouder worden echter samen met een toename in macht en kennis.
Veroudering & Schoonheidsnormen in de Oudheid
De Griekse en Romeinse schoonheidsnormen hechtten veel waarde aan jeugd. Als gevolg daarvan probeerden vele mensen tekenen van ouderdom te verbergen door cosmetica, zoals make-up, het verven van haren of pruiken. Deze type cosmetica zijn vaak onderwerp van satire en worden belachelijk gemaakt in de Grieks-Romeinse literatuur. Mannen en vrouwen die proberen hun leeftijd te verbergen worden vaak op komische wijze beschreven, met name als ze dat doen in een poging een jongere echtgenoot of partner aan de haak te slaan.
Griekse beelden boden enkele positieve voorstellingen van op leeftijd zijnde filosofen, maar deze positieve weergave lijkt zwaar in de minderheid te zijn vergeleken met uitbeeldingen van ouderdom als zijnde afschuwelijk en die van jeugd, met name mannelijke jeugd, als schitterend.
(Troyansky, 27).
In Archaïsche en Klassieke Griekse kunst worden jeugdige figuren vaker geportretteerd dan oudere. Wanneer ouderen worden geportretteerd, zijn ze vaak afgebeeld als leraar of wijze of, in het geval van vrouwen, als priesteressen en verpleegsters. De Hellenistische beeldhouwkunst behandelde een breder aantal onderwerpen dan de Klassieke Griekse beeldhouwkunst echter bleef ouderen weergeven met een zekere mate van minachting.
Klassiek Romeinse portretten verschillen van de Griekse conventies door realistisch bejaarde mannelijke en vrouwelijke figuren positiever uit te beelden. In Romeinse kunst bracht een rijp of een streng gezicht kracht en ervaring over. Op mannelijke portretten waren een diepe frons en een zich terugtrekkende haarlijn tekenen van waardigheid, ernst en rijpheid.
Veroudering & Geslacht
Griekse en Romeinse literatuur lijken oude vrouwen op een meer bespottelijke wijze weer te geven dan oude mannen, in overeenstemming met de patriarchale sociale normen van het Middellandse Zeegebied. Omdat in de Romeinse wereld de voornaamste rol van vrouwen die van echtgenote en moeder was, liepen zij een groter risico om sociaal gemarginaliseerd te worden met het vervagen van hun sexappeal en voorplantingsvermogen. Men geloofde ook dat vrouwen sneller ouder werden dan mannen, dat in het algemeen werd verklaard door de overtuiging dat hun lichaam en geest van nature brozer waren. Buiten dat, negeerden medische schrijvers gewoonlijk vrouwen in hun verhandelingen over ouderdom en gaven de voorkeur zich te focussen op leeftijd gerelateerde aandoeningen van mannen.
[I]n het oude Griekenland vormden oude vrouwen een marginale categorie, die werd verafschuwt en gevreesd door mannen.
(Bremmer, 245)
Vrouwen in het oude Griekenland en Rome leefden vaak aanzienlijk langer dan hun echtgenoten en het was gebruikelijk voor vrouwen om op middelbare of hogere leeftijd weduwe te zijn, waarna ze afhankelijk waren van hun kinderen voor ondersteuning. Als een oudere weduwe opnieuw trouwde, kon dit leiden tot frictie tussen de nieuwe echtgenoot en de volwassen kinderen, met name over het beheer van de erfenis van de vrouw.
Ondanks de over het algemeen negatieve houding ten opzichte van oudere vrouwen, waren er enkele oudere vrouwen die zich in een positie van toenemende macht bevonden toen zij vrij waren van de verplichtingen van het huwelijk en het moederschap. Veel vrouwen oefenden politieke macht uit door hun familiaire en sociale invloed, die ze gebruikten om de carrières van hun kinderen en kleinkinderen vorm te geven. Livia Drusilla (59 v.Chr. - 29 n.Chr.) en Cornelia, de moeder van de gebroeders Gracchus (c. 190-115 v.Chr.) zijn voorbeelden van politiek prominente Romeinse matriarchen.
Ondersteuning van de Ouderen
In de klassieke wereld bestond er geen stelsel ter ondersteuning van ouderen vanuit de overheid en dus waren familiebanden vaak de enige vorm van zorg. De Griekse en Romeinse cultuur hechtte veel waarde aan kinderlijke vroomheid, de sociale en morele plichten die kinderen hebben ten opzichte van hun ouders. In overeenstemming met deze waarden, werd van volwassenen verwacht dat ze voor hun ouders zorgden op hogere leeftijd. Een eerbaar persoon voorzag in de basisbehoeften van zijn ouders en hield ze gezelschap. De meeste mensen leefden in huishoudens bestaande uit meerdere generaties, wat het makkelijker maakte om voor hun oudere familieleden te zorgen. Het was uitermate beschamend voor iemand om zijn bejaarde ouders te verwaarlozen en in sommige maatschappijen konden ouders juridische stappen ondernemen tegen hun kinderen of erfgenamen als ze niet voldoende werden verzorgd.
Een competente rechter zal bepalen dat u zal worden onderhouden door uw zoon, voor zover zijn middelen voldoende zijn om u te kunnen voorzien van voedsel.
(Codex Justinianus, 5.25.2)
Ouders probeerden over het algemeen de economische vooruitzichten van hun kinderen te verbeteren door ze te voorzien van een goede opleiding of door een voordelig huwelijk voor ze te arrangeren. Het was tevens gebruikelijk voor ouders om gedurende hun leven eigendom aan hun erfgenamen te schenken, om te helpen in de kosten van hun onderhoud. Het was voor aristocratische families makkelijker te zorgen voor oudere en beperkte familieleden door de hulp van bedienden, die de kwaliteit van het leven van alle leden van de familie verbeterden.
Iemand die geen kinderen of kleinkinderen had kon nog steeds vertrouwen op hun echtgenoot voor steun. Vrijgelatenen hadden ook een verantwoordelijk om voor hun vroegere meesters te zorgen in ouderdom. Deze overlappende sociale verplichtingen betekende dat de meeste mensen enige vorm van ondersteuning hadden in de nadagen van hun leven.
