De opvoeding en het onderwijs van meisjes in het Oude Rome worden zelden besproken in oude bronnen. Een jonge Romeinse vrouw uit een welvarende familie trouwde erg jong, vaak halverwege haar tienerjaren en meisjes werden volgens de overlevering enkel opgevoed om te trouwen en om kinderen te baren. De formele opleiding van een jonge vrouw was van korte duur en voornamelijk gericht op het vooruitzicht van een vroege verloving.
Alhoewel onderwijs werd gezien als cruciaal voor zelfontplooiing, was het Romeinse onderwijssysteem gericht op de ‘carrière’ van een jongen in de politiek of in de Romeinse rechtbanken. Het bereidde de jongeman voor op zijn entree in het publieke leven en was essentieel om een prominente positie te verkrijgen in het Romeins bestuur en de maatschappij.
Het Romeinse Onderwijssysteem
Formeel onderwijs voor kinderen begon ongeveer op de leeftijd van 7 jaar; meisjes uit de welvarende laag van de maatschappij en de elite kregen elementair onderwijs van een privéleraar net als de jongens. Als een vader echter geen privéleraar aanstelde, konden kinderen ingeschreven worden op scholen buitenshuis. Dit vroege onderwijs voor beide seksen bestond uit lezen, schrijven, rekenen en Griekse en Romeinse literatuur. Plutarchus (ca. 45-50 tot 120-125 n.Chr.) schrijft over de negenjarige Pompeia, dochter van Pompeius, die trots verzen voordroeg aan haar vader uit de Ilias van Homerus (Quaest. Conv. 9.1.3).
Na het voltooien van dit elementaire niveau, gingen de jongens van rond de twaalf jaar verder met de lessen op de school van de grammaticus, waar ze hun schrijf- en spreekvaardigheden verder ontwikkelden en verfijnden en tevens filosofie, astronomie, en natuurwetenschappen studeerden; op dit punt begonnen de jongens ook de voorbereiding op hun oratorische studie. Meisjes gingen niet naar de school van de grammaticus. Om en nabij de leeftijd van 15 jaar, mogelijk nadat ze hun volwassen toga hadden verkregen als onderdeel van de overgangsrite van een Romeinse jongen, gingen zij vervolgens verder naar de retor, waar ze leerden om bekwame oratoren te worden en rechten, politiek, astronomie, geografie, Romeinse en Griekse literatuur, filosofie en mythologie studeerden. Welgestelde jongemannen konden zich vervolgens eventueel aansluiten bij mede Romeinse studenten in Athene en andere intellectuele centra verder in het Oosten. Romeinse meisjes op vijftienjarige leeftijd konden al getrouwd zijn, konden al moeder zijn of, als dit niet het geval was, waren ze voorbereid om dit te worden.
Het Traditionele Pad & Controversieel Onderwijs
De identiteit van een jonge vrouw werd in sterke mate geassocieerd met haar familie of haar echtgenoot; ze was iemands dochter, vrouw of moeder en erkenning van wie ze was werd bepaald door hoe goed zij deze rollen uitvoerde en niet door haar prestaties op school. Wat onderwijs betreft was men van mening dat het opleiden van jonge meisjes hun voorbereiding op het huwelijk en moederschap zou verstoren of bederven. Men was van mening dat onderwijs voor meisjes meer moest gaan om het bijbrengen van deugd, als de beste voorbereiding op hun levens als echtgenotes. Romeinse grafschriften van vrouwen geven een beeld van de mannelijke idealen wat betreft jonge meisjes en vrouwen, met vele eulogieën die de woorden “bescheiden”, “kuis” en “thuisblijvend” bevatten – uitdrukkingen die het oude Romeinse gezinsleven zouden hebben weerspiegeld.
De rol van vrouwen in de Romeinse wereld was tenslotte voornamelijk het baren van kinderen en het huishouden; men geloofde dat een vrije opvoeding hen mogelijk zou afleiden van de traditionele idealen van bescheidenheid, kuisheid en huiselijkheid en hen zou veranderen in ontrouwe en ondragelijke vrouwen. Het zou echter verre van correct zijn om te zeggen dat onderwijs onbereikbaar was. De jonge leeftijd om te huwen kan de oorzaak zijn van de minder uitgebreide en meer lukrake opleiding, maar toegang tot breder onderwijs was niet per se buiten het bereik van meisjes. Een uitgebreide opleiding voor een jonge vrouw was in grote mate afhankelijk van haar omstandigheden, zoals rijkdom en het aanzien van de familie in de klassieke Romeinse maatschappij en uiteraard de bereidheid van de familie om geld te besteden aan de opleiding van een dochter. Als de ouders ervoor kozen, was het mogelijk voor een meisje om haar opleiding voort te zetten bij een grammaticus als onderdeel van haar private opleiding.
Er is weinig bewijs van onderwijs voor meisjes na voltooiing van het basisonderwijs tot aan het moment van verloving. We weten dat als er sprake was van enig onderwijs dit literair was, retoriek was niet voor meisjes, aangezien dit namelijk een mannelijk domein was. De literaire opleiding omvatte het schrijven en lezen van proza, met name Griekse en Romeinse poëzie; de dichter Martialis (ca. 38-41 tot 103 n.Chr.) zag epische en tragische poëzie als het meest geschikt voor een “opgroeiend meisje” ter bevordering van een besef van goed gedrag (Ep. 8.3.13-16). In sommige kringen duurde het literaire onderricht thuis mogelijk langer als de jonge vrouw ongehuwd bleef. Ondanks dat betekende een vroeg huwelijk, zelfs in het meest gunstige geval, dat meisjes slechter werden opgeleid in vergelijking met de mannelijke leden van de familie, aangezien deze hun studie meerdere jaar voortzetten.
Meisjes opleiden?
De stoïcijnse filosoof Gaius Musonius Rufus (30-100 n.Chr.) was een voorstander van een goede opleiding voor jonge meisjes, inclusief filosofie. Musonius stelde vast dat mannen een superieure opleiding moeten hebben, maar hij was van mening dat zowel zoons als dochters gelijkwaardig onderwezen zouden moeten worden. Het was Musonius overtuiging dat filosofie niet alleen bestudeerd moest worden ter cultivering van de genialiteit in redevoering of groot intellect, maar ook ter ontwikkeling van een goed karakter en een gezonde geest. Hij was van mening dat mannen en vrouwen dezelfde waarden hadden en daarom dezelfde opleiding in filosofie moesten krijgen. De lessen van Musonius verdienen het zeker om te worden gezien als een serieuze weergave van op zijn minst een deel van de liberale opgeleide overtuiging in Rome in deze tijd; moderne wetenschap veronderstelt dat de titels van sommige van Musonius lezingen zoals ‘Dochters zouden hetzelfde onderwijs moeten krijgen als zoons’ of ‘Vrouwen zouden filosofie moeten studeren’ aangeven dat dit onderwerp van debat was in deze tijd in Rome. Musonius is echter terughoudend om de traditionele rol van de vrouw aan de kaak te stellen; de rol van een jonge vrouw bleef traditioneel het ondersteunen van de echtgenoot en familie en Musonius was ervan overtuigd dat door enig filosofisch onderwijs een dochter tot een ideale huwelijkskandidaat gevormd kon worden.
Meisjes en jonge vrouwen konden onder de juiste omstandigheden zelf een opleiding trachten te vinden. In de oorspronkelijke bronnen worden enkele goed opgeleide meisjes uit de hogere kringen genoemd, wat laat zien dat enkele dochters een goede opleiding hadden gekregen. Plinius de Jongere (61-127 n.Chr.) schrijft over de dertienjarige Minicia Marcella die vlak voor haar huwelijk kwam te overlijden. Plinius vertelt dat zij een volledige opleiding in literatuur en de vrije kunsten had gekregen (Ep. 5.16). Hij spreekt lovend over haar intellect en haar vastberadenheid; opvallend genoeg laat hij haar onderricht op dit niveau niet als iets bijzonders voorkomen.
De voordelen van en vervolgopleiding voor een meisje of jonge vrouw uit de elite werd in sommige kringen gezien als een voordeel. In sommige gevallen was het voor haar sociale rol noodzakelijk dat zij in staat was een gesprek op niveau te voeren, in een bepaald gezelschap met een intellectueel vertrouwen waardig te socialiseren en, als het meest belangrijke, maakte het haar mogelijk om haar echtgenoot te ondersteunen. Getrouwde meisjes kunnen op zoek zijn gegaan naar een privéleraar om hun opleiding te vervolgen; sommigen kunnen hun opleiding vervolgd hebben in opdracht van hun echtgenoot die meestal ouder was. Plinius, schrijvend over zijn zeer jonge derde vrouw, beschrijft haar als extreem slim; met een interesse in literatuur, dat zij had ontwikkeld door haar toewijding tot hem (Ep. 4.19).
Een andere mogelijkheid was dat meisjes zichzelf verder ontwikkelden; door het lezen van literatuur, het bezoeken van het theater en deelname aan culturele evenementen konden ze hun horizon verbreden en door het leren van de oudere vrouwen uit hun omgeving. Quintilianus, retor en onderwijzer, benadrukt in zijn Institutio oratoria het belang dat de ouders van zijn ideale (mannelijke) orator zo best mogelijk opgeleid zijn en gaat zelfs zover dat hij deze opmerking niet beperkt tot alleen vaders.
Het doel van elke vorm van onderwijs werd gezien als een manier om hun deugden te versterken waarvoor ze gewaardeerd zouden worden als toekomstige echtgenotes. Het is geen leugen om te stellen dat in sommige kringen het leven van vrouwen een balanceer-act was tussen charmant en bescheiden zijn; de carrière van hun echtgenoten te ondersteunen door zich gracieus en waardig te gedragen en, voor die vrouwen die opgeleid waren, om niet intelligenter over te komen dan hun echtgenoten of andere mannen in hun omgeving.
Seneca de Jongere (ca. 4 v.Chr. tot 65 n.Chr.) in De Consolatione Ad Marciam, vertelt over hoe zijn vader zich verzette tegen de wens van zijn moeder om zich toe te wijden aan onderwijs in filosofie, omdat hij bezorgd was dat ze het zou misbruiken voor ijdelheid in plaats van academische vooruitgang (17.4). De angst dat vrouwen intellect voor de show zouden gebruiken in plaats van de inhoud was een veel voorkomende zorg, echter was Seneca het niet eens met zijn vaders traditionele insteek en spoorde zijn moeder aan haar studie voort te zetten. De satiricus Juvenalis (ca. 55-60 tot 127 n.Chr.) beschrijft in zijn Satiren 6 een deel van de maatschappij waar er zelfverzekerde, intellectuele vrouwen zijn, die echter niet echt naar zijn smaak zijn, hij klaagt over hinderlijke, opgeleide, luide vrouwen tijdens het diner die gasten overweldigden met hun kennis.
Conclusie
Ondanks de zorgen was een goede opleiding niettemin een teken van rijkdom en een hoge sociale status. Het is duidelijk dat een vroeg huwelijk en het moederschap een einde betekende van de elementaire opleiding van meisjes, maar verder onderwijs bleef mogelijk of het nou de wens van de ouders was, het meisje of haar echtgenoot. In sommige families uit de hoogste klasse kon hun opleiding voortgezet worden als er van hen verwacht werd dat zij geïnformeerde metgezellen van hun oudere echtgenoten zouden zijn. Vaders uit competitieve, elitaire families of de heersende klasse arrangeerden huwelijken voor hun dochters ten faveure van hun eigen of politieke belangen; het verbeteren van de intellectuele kennis met het oog op een bepaald huwelijksarrangement kon in hun voordeel werken. De Romeinse generaal en staatsman Pompeius (106-48 v.Chr.) had een jongere vrouw, die Plutarchus beschrijft als zijnde goed thuis in literatuur, het spelen van de lier, geometrie en bekend was met filosofische discoursen (Pomp. 55.1). In het keizerlijke huishouden stonden de onafhankelijk ingestelde Julia (39 v.Chr. - 14/15 n.Chr.), de beruchte dochter van de Romeinse keizer Augustus (regeerde van 27 v.Chr. tot 14 n.Chr.) en de kleindochter van Augustus Agrippina de Oudere (ca. 14 v.Chr. – 33 n.Chr.) bekend om hun vaardigheden in het schrijven en compositie.
