Cywilizacja doliny Indusu była bytem kulturowym i politycznym, który rozkwitł w północnym regionie subkontynentu indyjskiego między około 7000 a około 600 rokiem p.n.e.. Jej współczesna nazwa pochodzi od lokalizacji w dolinie rzeki Indus, ale jest również powszechnie określana jako cywilizacja Indus- Saraswati i cywilizacja Harrapan.
Te ostatnie nazwy pochodzą od rzeki Saraswati wspomnianej w źródłach wedyjskich, która przepływała obok rzeki Indus, oraz starożytnego miasta Harappa w regionie, pierwszego znalezionego w erze nowożytnej. Żadna z tych nazw nie pochodzi z jakichkolwiek starożytnych tekstów, mimo że naukowcy powszechnie uważają, iż ludzie z tej cywilizacji opracowali system pisma (znany jako Skrypt Indusu lub Skrypt Harappański), który nie został jeszcze rozszyfrowany.
Wszystkie trzy nazwy są nowoczesnymi konstrukcjami i ostatecznie nic nie wiadomo o pochodzeniu, rozwoju, schyłku i upadku cywilizacji. Mimo to współczesna archeologia ustaliła prawdopodobną chronologię i periodyzację:
- przedharappański – ok. 7000 - ok. 5500 p.n.e.,
- wczesny harappański – ok. 5500 - 2800 p.n.e.,
- dojrzały harappański – ok. 2800 - ok. 1900 p.n.e.,
- późny harappański - ok. 1900 - ok. 1500 p.n.e.,
- postharappański – ok. 1500 - ok. 600 p.n.e..
Cywilizacja doliny Indusu jest obecnie często porównywana z o wiele bardziej znanymi kulturami Egiptu i Mezopotamii, ale jest to stosunkowo nowe zjawisko. Odkrycie Harappy w 1829 roku było pierwszą wskazówką, że taka cywilizacja istniała w Indiach, a do tego czasu rozszyfrowano egipskie hieroglify, odkopano egipskie i mezopotamskie obiekty, zaś pismo klinowe zostało wkrótce przetłumaczone przez uczonego George'a Smitha (1840-1876). Wykopaliska archeologiczne dotyczące cywilizacji doliny Indusu rozpoczęły się zatem stosunkowo późno i obecnie uważa się, że wiele osiągnięć i „pierwszych odkryć” przypisywanych Egiptowi i Mezopotamii może w rzeczywistości należeć do ludzi z cywilizacji doliny Indusu.
Dwa najbardziej znane odkopane miasta tej kultury to Harappa i Mohendżo-Daro (znajdujące się we współczesnym Pakistanie), z których oba miały populację od 40 000 do 50 000 osób, co jest oszałamiające, gdy zdamy sobie sprawę, że większość starożytnych miast zamieszkiwało średnio 10 000 osób. Uważa się, że całkowita populacja cywilizacji wynosiła ponad 5 milionów, a jej terytorium rozciągało się na ponad 900 mil (1500 km) wzdłuż brzegów rzeki Indus, a następnie we wszystkich kierunkach na zewnątrz. Obiekty cywilizacji doliny Indusu znaleziono w pobliżu granicy z Nepalem, w Afganistanie, na wybrzeżach Indii i wokół Delhi, by wymienić tylko kilka lokalizacji.
Pomiędzy ok. 1900 a ok. 1500 rokiem p.n.e. cywilizacja zaczęła podupadać z nieznanych przyczyn. Na początku XX wieku uważano, że było to spowodowane inwazją jasnoskórych ludów z północy, znanych jako Aryjczycy, którzy podbili ciemnoskórych ludzi określanych przez zachodnich uczonych mianem Drawidów. Twierdzenie to, znane jako teoria inwazji aryjskiej, zostało zdyskredytowane. Obecnie uważa się, że Aryjczycy – których pochodzenie etniczne kojarzone jest z irańskimi Persami – pokojowo migrowali do tego regionu i wymieszali swoją kulturę z kulturą rdzennych mieszkańców, podczas gdy termin drawidyjski jest obecnie rozumiany jako odnoszący się do każdego, o dowolnym pochodzeniu etnicznym, który mówi jednym z języków drawidyjskich.
Przyczyny upadku cywilizacji doliny Indusu nie są znane, ale naukowcy uważają, że mogło to mieć związek ze zmianami klimatycznymi, wyschnięciem rzeki Saraswati, zmianą ścieżki monsunu, który nawadniał uprawy, przeludnieniem miast, spadkiem handlu z Egiptem i Mezopotamią lub kombinacją któregokolwiek z powyższych. W dzisiejszych czasach wykopaliska są kontynuowane w wielu miejscach odkrytych do tej pory, a niektóre przyszłe znaleziska mogą dostarczyć więcej informacji na temat historii i upadku kultury.
Odkrycie i wczesne wykopaliska
Symbole i inskrypcje na artefaktach ludzi z cywilizacji doliny Indusu, które zostały zinterpretowane przez niektórych uczonych jako system pisma, pozostają nierozszyfrowane, więc archeolodzy generalnie unikają definiowania pochodzenia kultury, ponieważ każda próba byłaby spekulacją. Wszystko, co do tej pory wiadomo o cywilizacji, pochodzi z fizycznych dowodów wydobytych w różnych miejscach. Historię cywilizacji doliny Indusu najlepiej zatem przedstawić wraz z odkryciem jej ruin w XIX wieku naszej ery.
James Lewis (lepiej znany jako Charles Masson, 1800-1853) był brytyjskim żołnierzem służącym w artylerii Armii Kompanii Wschodnioindyjskiej, kiedy w 1827 roku zdezerterował wraz z innym żołnierzem. Aby uniknąć zatrzymania przez władze, zmienił nazwisko na Charles Masson i wyruszył w serię podróży po Indiach. Masson był zapalonym numizmatykiem (kolekcjonerem monet), który szczególnie interesował się starymi monetami, a podążając za różnymi wskazówkami, sam prowadził wykopaliska w starożytnych miejscach. Jednym z tych miejsc była Harappa, którą odkrył w 1829 roku. Wydaje się, że opuścił to miejsce dość szybko, po zrobieniu wpisu w swoich notatkach, ale nie mając wiedzy o tym, kto mógł zbudować miasto, błędnie przypisał je Aleksandrowi Wielkiemu podczas jego kampanii w Indiach około 326 roku p.n.e..
Kiedy Masson powrócił do Wielkiej Brytanii po zakończeniu swoich przygód (i po tym, jak w jakiś sposób wybaczono mu dezercję), w 1842 roku opublikował książkę Narracja z różnych podróży po Beludżystanie, Afganistanie i Pendżabie, która przyciągnęła uwagę brytyjskich władz w Indiach, a zwłaszcza Alexandra Cunninghama. Sir Alexander Cunningham (1814-1893), brytyjski inżynier z kraju z zamiłowaniem do historii starożytnej, założył w 1861 roku organizację Archeologiczna Służba Indii (ASI), której celem było utrzymanie profesjonalnego standardu wykopalisk i ochrony historycznych miejsc. Cunningham rozpoczął wykopaliska w tym miejscu i w 1875 roku opublikował swoją interpretację (w której zidentyfikował i opisał Skrypt Indusu), ale była ona niekompletna i brakowało jej definicji, ponieważ Harappa pozostawała odizolowana bez związku z jakąkolwiek znaną cywilizacją, która mogła ją zbudować.
W 1904 roku powołano nowego dyrektora ASI, Johna Marshalla (1876-1958), który później odwiedził Harappę i doszedł do wniosku, że miejsce to reprezentuje starożytną cywilizację, której wcześniej nie znano. Nakazał on przeprowadzenie pełnych wykopalisk w tym miejscu, a mniej więcej w tym samym czasie dowiedział się o innym miejscu oddalonym o kilka kilometrów, które miejscowa ludność nazywała Mohendżo-Daro („kopiec zmarłych”) ze względu na znalezione tam kości, zarówno zwierzęce, jak i ludzkie, wraz z różnymi artefaktami. Wykopaliska w Mohendżo-Daro rozpoczęły się w latach 1924-1925, a podobieństwa między tymi dwoma miejscami zostały dostrzeżone; odkryto cywilizację doliny Indusu.
Harappa i Mohendżo-Daro
Hinduskie teksty znane jako Wedy, a także inne wielkie dzieła indyjskiej tradycji, takie jak Mahabharata i Ramajana, były już dobrze znane zachodnim uczonym, ale nie wiedzieli oni, jaka kultura je stworzyła. Systemowy rasizm tamtych czasów uniemożliwiał im przypisanie tych dzieł mieszkańcom Indii, a to samo początkowo doprowadziło archeologów do wniosku, że Harappa była kolonią Sumerów z Mezopotamii lub być może egipską placówką.
Harappa nie odpowiadała jednak ani egipskiej, ani mezopotamskiej architekturze, ponieważ nie było dowodów na istnienie świątyń, pałaców czy monumentalnych budowli, imion królów i królowych, steli czy królewskich posągów. Miasto rozciągało się na 370 akrach (150 hektarach) małych, ceglanych domów z płaskimi dachami wykonanymi z gliny. Znajdowała się tam cytadela, mury, ulice były ułożone w siatkę, co wyraźnie wskazywało na wysoki stopień umiejętności planowania urbanistycznego, a porównując oba miejsca, wykopaliska pokazały, że są związane z wysoce zaawansowaną kulturą.
Domy w obu miastach miały spłukiwane toalety, system kanalizacyjny, a urządzenia po obu stronach ulic były częścią skomplikowanego systemu odwadniającego, który był bardziej zaawansowany nawet niż ten z czasów wczesnych Rzymian. Urządzenia znane z Persji jako „łapacze wiatru” były przymocowane do dachów niektórych budynków, które zapewniały klimatyzację w domu lub biurze administracyjnym, a w Mohendżo-Daro znajdowała się wielka łaźnia publiczna, otoczona dziedzińcem, do której prowadziły schody.
Gdy odkopano inne miejsca, ujawnił się ten sam stopień zaawansowania i umiejętności, a także zrozumienie, że wszystkie te miasta zostały wcześniej zaplanowane. W przeciwieństwie do innych kultur, które zwykle rozwijały się z mniejszych, wiejskich społeczności, miasta cywilizacji doliny Indusu zostały przemyślane, wybrano miejsce i celowo skonstruowano je przed pełnym zamieszkaniem. Co więcej, wszystkie wykazywały zgodność z jedną wizją, co dodatkowo sugerowało silny rząd centralny z wydajną biurokracją, która mogła planować, finansować i budować takie miasta. Naukowiec John Keay komentuje:
To, co zadziwiło wszystkich tych pionierów i co pozostaje charakterystyczną cechą kilkuset znanych obecnie obiektów harappańskich, to ich pozorne podobieństwo: „Mamy przytłaczające wrażenie jednolitości kulturowej, zarówno w ciągu kilku stuleci, podczas których cywilizacja Harappan kwitła, jak i na rozległym obszarze, który zajmowała”. Na przykład wszechobecne cegły mają znormalizowane wymiary, podobnie jak kamienne kostki używane przez Harappańczyków do pomiaru masy są również standardowe i oparte na systemie modułowym. Szerokości dróg są zgodne z podobnym modułem; tak więc ulice są zazwyczaj dwa razy szersze niż pasy boczne, podczas gdy główne arterie są dwa lub półtora razy szersze niż ulice. Większość wykopanych do tej pory ulic jest prosta i biegnie z północy na południe lub ze wschodu na zachód. Plany miasta są zatem zgodne z regularnym wzorem siatki i wydaje się, że zachowały ten układ przez kilka faz budowy. (9)
Wykopaliska w obu miejscach trwały w latach 1944-1948 pod kierownictwem brytyjskiego archeologa sir Mortimera Wheelera (1890-1976), którego rasistowska ideologia utrudniała mu zaakceptowanie faktu, że ciemnoskórzy ludzie budowali miasta. Mimo to udało mu się ustalić stratygrafię Harappy i położyć podwaliny pod późniejszą periodyzację cywilizacji doliny Indusu.
Chronologia
Praca Wheelera dostarczyła archeologom środków do rozpoznania przybliżonych dat od powstania cywilizacji do jej schyłku i upadku. Chronologia ta opiera się głównie, jak już wspomniano, na fizycznych dowodach pochodzących z obiektów harappańskich, ale także na wiedzy o ich kontaktach handlowych z Egiptem i Mezopotamią. Lapis lazuli, aby wymienić tylko jeden produkt, był niezwykle popularny w obu kulturach i chociaż uczeni wiedzieli, że pochodzi z Indii, nie wiedzieli dokładnie skąd, dopóki nie odkryto cywilizacji doliny Indusu. Chociaż ten półszlachetny kamień był nadal importowany po upadku cywilizacji doliny Indusu, jasne jest, że początkowo część eksportu pochodziła z tego regionu.
- Przedharappański – ok. 7000 - ok. 5500 p.n.e: okres neolitu, którego najlepszym przykładem są miejsca takie jak Mehrgarh, które wskazują na rozwój rolnictwa, domestykację roślin i zwierząt oraz produkcję narzędzi i ceramiki.
- Wczesny Harappan – ok. 5500-2800 p.n.e.: handel z Egiptem, Mezopotamią i prawdopodobnie Chinami. Porty, doki i magazyny budowane w pobliżu dróg wodnych przez społeczności żyjące w małych wioskach.
- Dojrzały Harappan – ok. 2800-1900 p.n.e.: budowa wielkich miast i powszechna urbanizacja. Harappa i Mohendżo-Daro rozkwitły około 2600 roku p.n.e.. Inne miasta, takie jak Ganeriwala, Lothal i Dholawira, zostały zbudowane zgodnie z tymi samymi modelami, a rozwój ziemi był kontynuowany wraz z budową setek innych miast, aż do ponad 1000 w całym kraju we wszystkich kierunkach.
- Późny Harappan – ok. 1900 - ok. 1500 p.n.e: upadek cywilizacji zbiegający się z falą migracji Aryjczyków z północy, najprawdopodobniej z Płaskowyżu Irańskiego. Fizyczne dowody wskazują na zmiany klimatyczne, które spowodowały powodzie, susze i głód. Jako przyczynę sugeruje się również utratę stosunków handlowych z Egiptem i Mezopotamią.
- Postharappański – ok. 1500 - ok. 600 p.n.e.: miasta zostały opuszczone, a ludzie przenieśli się na południe. Cywilizacja upadła już przed inwazją Cyrusa II (Wielkiego, panującego w latach ok. 550-530 p.n.e.) na Indie w 530 roku p.n.e..
Aspekty kultury
Wydaje się, że ludzie byli głównie rzemieślnikami, rolnikami i kupcami. Nie ma dowodów na istnienie stałej armii, pałaców i świątyń. Uważa się, że Wielka Łaźnia w Mohendżo-Daro była używana do rytualnych obrzędów oczyszczających związanych z wierzeniami religijnymi, ale jest to przypuszczenie; równie dobrze mógł to być publiczny basen rekreacyjny. Wydaje się, że każde miasto miało własnego gubernatora, ale spekuluje się, że musiała istnieć jakaś forma scentralizowanego rządu, aby osiągnąć jednolitość miast. John Keay komentuje:
Harappańskie narzędzia, przybory i materiały potwierdzają to wrażenie jednolitości. Nieobeznani z żelazem – które nie było nigdzie znane w trzecim tysiącleciu p.n.e. – Harappańczycy kroili, skrobali, fazowali i wiercili z „bezwysiłkową kompetencją” przy użyciu znormalizowanego zestawu narzędzi wykonanych z czertu, rodzaju kwarcu, lub z miedzi i brązu. Te ostatnie, wraz ze złotem i srebrem, były jedynymi dostępnymi metalami. Używano ich również do odlewania naczyń i statuetek oraz do wytwarzania różnych noży, haczyków na ryby, grotów strzał, pił, dłut, sierpów, szpilek i bransolet. (10)
Wśród tysięcy artefaktów odkrytych na różnych terenach znajdują się małe, steatytowe pieczęcie o średnicy nieco ponad cala (3 cm), które według archeologów były używane w celu identyfikacji osobistej w handlu. Uważa się, że podobnie jak pieczęcie cylindryczne z Mezopotamii, pieczęcie te były stosowane do podpisywania umów, autoryzacji sprzedaży ziemi i uwierzytelniania miejsca pochodzenia, wysyłki i odbioru towarów w handlu na duże odległości.
Ludzie rozwinęli koło, wozy ciągnięte przez bydło, łodzie z płaskim dnem wystarczająco szerokie do transportu towarów handlowych, a być może opracowali również żagiel. W rolnictwie rozumieli i wykorzystywali techniki nawadniania i kanały, różne narzędzia rolnicze i ustanowili różne obszary do wypasu bydła i upraw. Rytuały płodności mogły być przestrzegane w celu uzyskania pełnych zbiorów, a także ciąży kobiet, o czym świadczy liczba figurek, amuletów i statuetek przedstawiających kobiety. Uważa się, że ludzie mogli czcić bóstwo Bogini Matki i, być może, męskiego małżonka przedstawionego jako rogata postać w towarzystwie dzikich zwierząt. Wierzenia religijne tej kultury są jednak nieznane, a wszelkie sugestie muszą być spekulacjami.
Ich poziom umiejętności artystycznych jest widoczny dzięki licznym znaleziskom rzeźb, pieczęci ze steatytu, ceramiki i biżuterii. Najbardziej znanym dziełem sztuki jest statuetka z brązu o wysokości 4 cali (10 cm), określana jako „Tańcząca dziewczyna”, znaleziona w Mohendżo-Daro w 1926 roku. Przedstawia ona nastoletnią dziewczynę z prawą ręką na biodrze, lewą na kolanie, z uniesionym podbródkiem, jakby oceniała zaloty wybranka. Równie imponująca jest figurka ze steatytu o wysokości 17 cm, znana jako Kapłan-Król, przedstawiająca brodatego mężczyznę w nakryciu głowy i ozdobnej opasce.
Szczególnie interesującym aspektem dzieła sztuki jest pojawienie się czegoś, co wydaje się być jednorożcem na ponad 60 procentach osobistych pieczęci. Na pieczęciach tych znajduje się wiele różnych obrazów, ale jak zauważa Keay, jednorożec pojawia się na „1156 pieczęciach i stemplach z 1755 znalezionych na terenach dojrzałych Harappan” (17). Zauważa również, że pieczęcie, bez względu na to, jaki obraz się na nich pojawia, mają także oznaczenia, które zostały zinterpretowane jako Skrypt Indusu, co sugeruje, że „pismo” ma inne znaczenie niż obraz. „Jednorożec” mógł prawdopodobnie reprezentować rodzinę, klan, miasto lub przynależność polityczną danej osoby, a »pismo« jej dane osobowe.
Teoria upadku i inwazji aryjskiej
Tak jak nie ma ostatecznej odpowiedzi na pytanie, czym były pieczęcie, co reprezentował „jednorożec” lub jak ludzie czcili swoich bogów, tak nie ma odpowiedzi na pytanie, dlaczego kultura osłabła i upadła. Pomiędzy ok. 1900 a ok. 1500 roku p.n.e. miasta były systematycznie opuszczane, a ludzie przenosili się na południe. Jak wspomniano, istnieje wiele teorii na ten temat, ale żadna nie jest w pełni satysfakcjonująca. Według jednej z nich rzeka Gaggar-Hakra, która jest utożsamiana z rzeką Saraswati z tekstów wedyjskich i która biegła w sąsiedztwie rzeki Indus, wyschła około 1900 roku p.n.e., co spowodowało konieczność znacznego przemieszczenia się ludzi, którzy byli od niej zależni. Poważne zamulenie w miejscach takich jak Mohendżo-Daro sugeruje wielką powódź, która jest podawana jako kolejna przyczyna.
Inną możliwością jest spadek liczby niezbędnych towarów handlowych. Zarówno Mezopotamia, jak i Egipt doświadczały w tym samym czasie kłopotów, które mogły spowodować znaczne zakłócenia w handlu. Późny okres harappański odpowiada mniej więcej środkowej epoce brązu w Mezopotamii (2119-1700 p.n.e.), podczas której Sumerowie - główni partnerzy handlowi mieszkańców doliny Indusu - byli zaangażowani w wypieranie najeźdźców Gutian, a w latach 1792-1750 p.n.e. babiloński król Hammurabi podbijał ich miasta-państwa, konsolidując swoje imperium. W Egipcie okres ten odpowiada drugiej części Średniego Państwa (2040-1782 p.n.e.), kiedy słaba 13. dynastia rządziła tuż przed nadejściem Hyksosów i utratą władzy i autorytetu przez rząd centralny.
Powodem, na który zwrócili uwagę uczeni na początku XX wieku nie był jednak żaden z tych powodów, ale twierdzenie, że ludzie z doliny Indusu zostali podbici i zepchnięci na południe przez inwazję wyższej rasy jasnoskórych Aryjczyków.
Teoria aryjskiej inwazji
Zachodni uczeni tłumaczyli i interpretowali literaturę wedyjską Indii przez ponad 200 lat do czasu, gdy Wheeler prowadził wykopaliska i w tym czasie opracował teorię, że subkontynent został w pewnym momencie podbity przez jasnoskórą rasę znaną jako Aryjczycy, którzy ustanowili wysoką kulturę na całym lądzie. Teoria ta rozwijała się powoli i początkowo niewinnie dzięki publikacji pracy anglo-walijskiego filologa sir Williama Jonesa (1746-1794) w 1786 roku. Jones, zapalony czytelnik sanskrytu, zauważył niezwykłe podobieństwa między nim a językami europejskimi i twierdził, że musi istnieć wspólne źródło dla nich wszystkich; nazwał to źródło proto-indoeuropejskim.
Późniejsi zachodni uczeni, próbując zidentyfikować „wspólne źródło” Jonesa, doszli do wniosku, że jasnoskóra rasa z północy – gdzieś w okolicach Europy – podbiła ziemie na południu, zwłaszcza Indie, ustanawiając kulturę i rozpowszechniając swój język i zwyczaje, mimo że nic obiektywnie nie potwierdzało tego poglądu. Francuski elitarny pisarz Joseph Arthur de Gobineau (1816-1882) spopularyzował ten pogląd w swojej pracy Esej o nierówności ras ludzkich w 1855 roku, i twierdził, że rasy wyższe, o jasnej skórze, miały „aryjską krew” i były naturalnie skłonne do panowania nad rasami niższymi.
Książkę Gobineau podziwiał niemiecki kompozytor Richard Wagner (1813-1883), którego urodzony w Wielkiej Brytanii zięć Houston Stewart Chamberlain (1855-1927) spopularyzował te poglądy w swojej pracy, co ostatecznie wpłynęło na Adolfa Hitlera i architekta ideologii nazistowskiej Alfreda Rosenberga (1893-1946). Te rasistowskie poglądy zostały dodatkowo uwiarygodnione przez niemieckiego filologa i uczonego, który ich nie podzielał, Maksa Müllera (1823-1900 n.e.), tak zwanego „autora” teorii inwazji aryjskiej, podkreślającego we wszystkich swoich pracach, że aryjskość ma związek z różnicą językową i nie ma nic wspólnego z pochodzeniem etnicznym.
Nie miało jednak znaczenia, co powiedział Müller, ponieważ do czasu, gdy Wheeler prowadził wykopaliska w latach czterdziestych XX wieku, ludzie wchłaniali te teorie wraz z ówczesnym duchem czasu przez ponad 50 lat. Minęłyby kolejne dziesięciolecia, zanim większość uczonych, pisarzy i naukowców zaczęłaby uznawać, że „aryjski” pierwotnie odnosił się do klasy ludzi - nie mającej nic wspólnego z rasą - i, jak powiedział archeolog J. P. Mallory, „jako oznaczenie etniczne słowo [aryjski] jest najwłaściwiej ograniczone do Indo-Irańczyków” (Farrokh, 17). Wcześni Irańczycy samoidentyfikowali się jako Aryjczycy, co oznacza „szlachetni”, „wolni” lub „cywilizowani”, a termin ten był używany przez ponad 2000 lat, dopóki nie został wypaczony przez europejskich rasistów, aby służyć ich własnym celom.
Interpretacja tych miejsc przez Wheelera opierała się na teorii inwazji aryjskiej, a następnie ją potwierdziła. Aryjczycy byli już uznawani za autorów Wed i innych dzieł, ale ich obecność w regionie była zbyt późna, aby poprzeć twierdzenie, że zbudowali imponujące miasta; być może jednak je zniszczyli. Wheeler był oczywiście tak samo świadomy teorii inwazji aryjskiej, jak każdy inny archeolog w tamtym czasie i przez ten pryzmat zinterpretował to, co znalazł, jako jej poparcie; w ten sposób potwierdził teorię, która następnie zyskała większą popularność i akceptację.
Wnioski
Teoria aryjskiej inwazji, choć wciąż cytowana i rozwijana przez osoby o rasistowskich poglądach, straciła na wiarygodności w latach 60-tych XX wieku, głównie dzięki pracy amerykańskiego archeologa George'a F. Dalesa, który zweryfikował interpretacje Wheelera, odwiedził badane miejsca i nie znalazł żadnych dowodów na jej poparcie. Szkielety, które Wheeler zinterpretował jako zmarłych gwałtowną śmiercią w bitwie, nie wykazywały takich oznak, a miasta nie wykazywały żadnych zniszczeń związanych z wojną.
Co więcej, nie było dowodów na jakąkolwiek mobilizację wielkiej armii z Północy ani na jakikolwiek podbój Indii w 1900 roku p.n.e.. Persowie – jedyna grupa etniczna identyfikująca się jako aryjska – sami stanowili mniejszość na Płaskowyżu Irańskim w latach 1900-1500 p.n.e. i nie byli w stanie przeprowadzić jakiejkolwiek inwazji. Zasugerowano zatem, że „inwazja aryjska” była w rzeczywistości najprawdopodobniej migracją Indo-Irańczyków, którzy pokojowo połączyli się z rdzenną ludnością Indii, zawarli związek małżeński i zostali zasymilowani z kulturą.
W miarę kontynuowania wykopalisk w miejscach należących do cywilizacji doliny Indusu, pojawi się więcej informacji, które bez wątpienia przyczynią się do lepszego zrozumienia jej historii i rozwoju. Uznanie dla ogromnych osiągnięć tej kultury oraz wysokiego poziomu technologii i zaawansowania coraz częściej wychodzi na jaw i zyskuje coraz większą uwagę. Naukowiec Jeffrey D. Long wyraża ogólny pogląd, pisząc: „istnieje duża fascynacja tą cywilizacją ze względu na jej wysoki poziom zaawansowania technologicznego” (198). Już teraz cywilizacja doliny Indusu jest wymieniana jako jedna z trzech największych w starożytności, obok Egiptu i Mezopotamii, a przyszłe wykopaliska niemal na pewno podniosą jej pozycję jeszcze wyżej.
