Pierwsza krucjata (1095-1102) była kampanią wojskową prowadzoną przez siły zachodnioeuropejskie w celu wyzwolenia Jerozolimy i Ziemi Świętej spod kontroli muzułmanów. Zapoczątkowana przez papieża Urbana II, jako odzew na apel cesarza bizantyjskiego, Aleksego I Komnena, krucjata zakończyła się sukcesem, a siły chrześcijańskie przejęły kontrolę nad Jerozolimą 15 lipca 1099 roku.
W pierwszej krucjacie, która wyruszyła w 1095 roku wzięło udział około 60 000 żołnierzy i co najmniej połowa niewalczących. Po kampaniach w Azji Mniejszej i na Bliskim Wschodzie odzyskano wielkie miasta, takie jak Nicea i Antiochia, a następnie prawdziwy cel wyprawy – samą Jerozolimę. Później nastąpiło wiele kolejnych krucjat, a ich cele zwiększyły się, podobnie jak pole konfliktu, tak że nawet Konstantynopol został zaatakowany w kolejnych kampaniach.
Przyczyny pierwszej krucjaty
Pierwszym i najważniejszym działaniem zapalającym lont, który ostatecznie doprowadził do rozpoczęcia pierwszej krucjaty, było powstanie muzułmańskich Seldżuków, tureckiego plemienia ze stepów. Seldżucy odnieśli znaczące zwycięstwa w Azji Mniejszej nad armiami bizantyjskimi, zwłaszcza w bitwie pod Manzikert w starożytnej Armenii w sierpniu 1071 roku. W konsekwencji zdobyli kontrolę nad tak wielkimi miastami jak Edessa i Antiochia, a około 1078 roku Seldżucy utworzyli Sułtanat Rumu ze stolicą w Nicei w Bitynii w północno-zachodniej Azji Mniejszej. Do 1087 roku przejęli kontrolę nad Jerozolimą.
Cesarz bizantyjski, Aleksy I Komnen (panujący w latach 1081-1118), zdał sobie sprawę, że ekspansja Seldżuków do Ziemi Świętej była szansą na uzyskanie pomocy zachodnich armii w jego walce o kontrolę nad Azją Mniejszą. W związku z tym w marcu 1095 roku Aleksy zaapelował do Zachodu o żołnierzy. Apel został wysłany do papieża Urbana II (lata urzędowania: 1088-1099), który okazał się niezwykle przychylny temu pomysłowi, podobnie jak tysiące europejskich rycerzy.
Papież Urban II wysłał już oddziały na pomoc Bizancjum w 1091 roku przeciwko stepowym koczownikom Pieczyngom, którzy najechali na terenie Imperium północny obszar Dunaju. Z różnych powodów był on ponownie skłonny do udzielenia pomocy. Krucjata mająca na celu przywrócenie Ziemi Świętej pod kontrolę chrześcijan była celem samym w sobie – czy jest lepszy sposób na ochronę tak ważnych miejsc, jak grób Jezusa Chrystusa w Jerozolimie? Chrześcijanie mieszkający w Jerozolimie lub odwiedzający ją podczas pielgrzymek również wymagali ochrony. Ponadto istniały bardzo przydatne dodatkowe korzyści.
Krucjata podniosłaby prestiż papiestwa, ponieważ przewodziłoby ono połączonej zachodniej armii, a także umocniłoby swoją pozycję w samych Włoszech, które w poprzednim stuleciu doświadczyły poważnych zagrożeń ze strony cesarzy rzymskich, co zmusiło nawet papieży do przeniesienia się z dala od Rzymu. Urban II miał również nadzieję, że stanie się głową zjednoczonego zachodniego (katolickiego) i wschodniego (prawosławnego) Kościoła chrześcijańskiego, ponad patriarchą Konstantynopola. Oba Kościoły były podzielone od 1054 roku z powodu sporów dotyczących doktryny i praktyk liturgicznych. Gdyby ktoś był zaniepokojony, kampanię przemocy można było uzasadnić odniesieniami do konkretnych fragmentów Biblii i podkreśleniem, że była to walka o wyzwolenie, a nie atak, oraz że cele były sprawiedliwe i prawe.
27 listopada 1095 roku Urban II wezwał do krucjaty w przemówieniu wygłoszonym podczas soboru w Clermont we Francji. Przesłanie, znane jako Odpust i skierowane specjalnie do rycerzy, było głośne i jasne: ci, którzy bronili chrześcijaństwa, wyruszą na pielgrzymkę, wszystkie ich grzechy zostaną zmyte, a ich dusze będą zbierać niezliczone nagrody w przyszłym życiu. Urban II wyruszył następnie w podróż kaznodziejską po Francji w latach 1095-6, aby rekrutować krzyżowców, gdzie jego przesłanie zostało doprawione przesadnymi opowieściami o tym, jak chrześcijańskie zabytki są bezczeszczone, a wierzący chrześcijanie bezkarnie prześladowani i torturowani. Ambasady i listy zostały wysłane do wszystkich części świata chrześcijańskiego. Główne kościoły, takie jak te w Limoges, Angers i Tours, działały jako centra rekrutacyjne, podobnie jak wiele kościołów wiejskich, a zwłaszcza klasztorów. Wezwanie do „wzięcia krzyża” – gdzie ludzie składali przysięgę, że zostaną krzyżowcami, a następnie nosili krzyż na ramieniu, aby ogłosić swoje zobowiązanie – odniosło niesamowity sukces. W całej Europie wojownicy, pobudzeni religijnym zapałem, osobistym zbawieniem, pielgrzymką, przygodą i pragnieniem materialnego bogactwa, gromadzili się przez cały rok 1096, gotowi wyruszyć do Jerozolimy. Data wyruszenia została ustalona na 15 sierpnia tego samego roku. W pierwszych wyprawach wzięło udział około 60 000 krzyżowców, w tym około 6 000 rycerzy.
Muzułmański wróg
Muzułmańscy Seldżucy, którzy przejęli kontrolę nad większością Azji Mniejszej i północnej Syrii w ostatnich dekadach XI wieku, borykali się z własnymi problemami jeszcze przed przybyciem krzyżowców. W konflikcie ze swoimi zaciekłymi rywalami, szyickimi Fatymidami z siedzibą w Egipcie, sunniccy Seldżucy odebrali im Jerozolimę. Jednak poważnym ciosem dla seldżuckich ambicji była śmierć potężnego seldżuckiego sułtana Malikszaha w 1092 roku, która doprowadziła do walki o władzę przez różnych lokalnych władców, z których żaden nie zdobył dominacji. Co więcej, baza Seldżuków znajdowała się w Bagdadzie, daleko od bitew, które miały miejsce podczas pierwszej krucjaty, więc nie było scentralizowanego wsparcia ani zarządzania wojną. Co ważne, szyickim muzułmanom udało się przejąć kontrolę nad Jerozolimą od Seldżuków zaledwie kilka miesięcy przed przybyciem krzyżowców. Obie grupy muzułmanów były najprawdopodobniej całkowicie nieświadome religijnego charakteru wyprawy krzyżowców i tego, że różnili się oni od zwykłych bizantyjskich najeźdźców. Szlachetni rycerze z zachodu nie byli jednak zainteresowani nękaniem wroga i zabieraniem zrabowanych bogactw, byli w Lewancie w celu trwałego podboju.
Piotr Pustelnik i „krucjata ludowa”
Jak na ironię, pomimo świadomych intencji papieża, aby odwołać się konkretnie do rycerzy (o co prosił Aleksy), wielu innych ludzi z łatwością połknęło krucjatowego bakcyla. Pierwszą dużą grupą była armia ludowa, mieszana grupa biednych i drobnych rycerzy. Dowodzili nimi kaznodzieja Piotr Pustelnik i rycerz Walter Bez Grosza (franc. Gautier Sans-Avoir). Źle wyposażeni i z konieczności zmuszeni do łupienia innych podczas podróży przez Europę, po drodze zdobyli niewielu przyjaciół. Piotr był wcześniej na pielgrzymce do Ziemi Świętej, gdzie został schwytany przez muzułmanów i torturowany, teraz miał więc szansę na zemstę.
W międzyczasie druga grupa krzyżowców, równie skromna i niezdyscyplinowana, wyruszyła w dół Renu. Dowodzona przez hrabiego Emicho z Leningen, grupa ta niesławnie skierowała swoją religijną nienawiść na Żydów w Speyer, Moguncji, Trewirze i Kolonii. Obie grupy krzyżowców, czasami określane mianem „krucjaty ludowej” (mimo że w rzeczywistości składały się z rycerzy), przybyły do Konstantynopola wczesnym latem 1096 roku z zamiarem udania się do Jerozolimy w celu usunięcia Seldżuków. Ci pierwsi przybysze zostali opisani przez Annę Komnenę (1083-1153), historyczkę i córkę cesarza bizantyjskiego, w jej Aleksajdzie:
A tym frankijskim żołnierzom towarzyszył nieuzbrojony zastęp liczniejszy niż piasek i gwiazdy, niosący palmy i krzyże na ramionach; kobiety i dzieci również przybyły ze swoich krajów. (Gregory, 296)
Zostali oni niezwłocznie wysłani przez Aleksego do Azji Mniejszej, gdzie, ignorując rady Bizancjum, 21 października 1096 roku wpadli w zasadzkę i zostali zniszczeni w pobliżu Nikei przez armię Seldżuków dowodzoną przez Kilidż Arslana I. Nie to mieli na myśli Aleksy i papież Urban II, kiedy rozpoczynali ruch krucjatowy.
Upadek Antiochii
Druga fala krzyżowców, tym razem złożona z bardziej szlacheckich rycerzy i zawodowych wojowników, przybyła do Konstantynopola jesienią i zimą 1096 roku. Druga fala nie była zbyt dobra dla cesarza bizantyjskiego, ponieważ wśród jej przywódców znajdował się stary wróg, Norman Bohemund z Taranto. On i jego ojciec, Robert Guiscard („Przebiegły”), książę Apulii, zaatakowali bizantyjską Grecję w latach 1081-1084. W 1097 roku Bohemund i jego rycerze przybyli do Konstantynopola i początkowo wszystko szło dobrze, a Normanowie przysięgali wierność cesarzowi wraz z innymi przywódcami krzyżowców, takimi jak Gotfryd z Bouillon, książę Dolnej Lotaryngii i Rajmund IV (znany również jako Rajmund de Saint-Gilles), hrabia Tuluzy. Oprócz nich było jeszcze wielu innych szlachciców, a każdy z nich dowodził własnym kontyngentem rycerzy, nie wspominając o praktycznych problemach związanych z barierami językowymi. Ich sukces zaskoczyłby wszystkich.
Aleksy dobrze wykorzystał krzyżowców, pomimo gwałtów i grabieży popełnianych przez mniej pobożnych członków zachodnich armii, które powodowały chaos podczas podróży przez Europę i terytorium Imperium. Normanowie chcieli pokonać Seldżuków i założyć własne królestwa. Aleksy mógł przystać na ten plan, ponieważ takie królestwa mogły okazać się użytecznym buforem na granicy Imperium. Z mieszanymi siłami krzyżowców, armia Aleksa, dowodzona przez bizantyjskiego generała Tatikiosa, zdołała odzyskać Niceę w czerwcu 1097 roku, chociaż Seldżucy w rzeczywistości woleli ją porzucić i walczyć o nią kiedy indziej. Następnie przetoczyli się przez równinę Anatolii i odnieśli wielkie zwycięstwo pod Dorylaion 1 lipca 1097 roku.
Armia krzyżowców i Bizancjum rozdzieliła się we wrześniu 1097 roku, jedna armia ruszyła do Edessy na wschodzie, a druga do Cylicji na południowym wschodzie. Główny korpus skierował się do Antiochii w Syrii, klucza do granicy Eufratu. To wielkie miasto było jedną z pięciu patriarchalnych siedzib Kościoła chrześcijańskiego, niegdyś domem świętych Pawła i Piotra oraz prawdopodobnym miejscem narodzin świętego Łukasza. Odzyskanie go byłoby świetnym chwytem propagandowym.
Choć dobrze ufortyfikowana i zbyt duża, by ją w pełni okrążyć, Antiochia została zdobyta 3 czerwca 1098 roku po żmudnym ośmiomiesięcznym oblężeniu, podczas którego atakujący sami zostali oblężeni przez siły muzułmańskie z Mosulu. Krzyżowcy cierpieli również z powodu zarazy, głodu i dezercji. Na nieszczęście dla Aleksa, w drodze do wsparcia oblężenia miasta spotkał uchodźców z okolicy, którzy błędnie poinformowali go, że krzyżowcy są na granicy porażki z ogromną armią muzułmańską, więc cesarz wrócił do domu. Bohemund nie był zbyt zadowolony, gdy dowiedział się, że jego armia została porzucona przez Bizancjum, nawet jeśli i tak zdobył miasto i pokonał siły odsieczy. Norman postanowił nie dotrzymać przysięgi, że zwróci cesarzowi wszystkie zdobyte terytoria i zatrzymał miasto dla siebie. W ten sposób relacje między dwoma przywódcami zostały nieodwracalnie zerwane.
Zdobycie Jerozolimy
W grudniu 1098 roku armia krzyżowców pomaszerowała w kierunku Jerozolimy, zdobywając po drodze kilka syryjskich miast portowych. W końcu dotarła do ostatecznego celu 7 czerwca 1099 roku. Z ogromnej armii, która opuściła Europę, pozostało tylko około 1300 rycerzy i około 12 500 piechoty, aby osiągnąć to, co miało być głównym celem krucjaty.
Jerozolima, chroniona przez potężne mury, fosę i urwiska, miała być twardym wojskowym orzechem do zgryzienia. Na szczęście kilka genueńskich statków przybyło w odpowiednim momencie z drewnem, które zostało wykorzystane do budowy dwóch wież oblężniczych, katapult i taranu. Pomimo tej broni, obrońcy oparli się oblężeniu, chociaż muzułmański garnizon był wyjątkowo niechętny do atakowania i napadania na oblegających, być może zadowalając się siedzeniem i oczekiwaniem na obiecaną odsiecz z Egiptu. W połowie lipca Gotfryd z Bouillon zdecydował się zaatakować słabszy fragment murów. Ustawiając wieżę oblężniczą pod osłoną ciemności i wypełniając część fosy, krzyżowcy zdołali zbliżyć się do murów na niewielką odległość. Z Gotfrydem na czele, atakujący wspięli się na mury obronne i 15 lipca 1099 roku znaleźli się wewnątrz miasta.
Następnie doszło do masowej rzezi muzułmanów i Żydów, choć liczby mówiące o 10 000 lub nawet 75 000 zabitych są najprawdopodobniej przesadzone. Współczesne źródło muzułmańskie (Ibn al-Arabi) podaje liczbę 3 000 z prawdopodobnie 30 000 mieszkańców miasta. W ciągu miesiąca duża armia egipska przybyła, aby odbić miasto, ale została pokonana pod Ascalon. Jerozolima, przynajmniej na razie, była z powrotem w rękach chrześcijan; Gotfryd z Bouillon, bohater oblężenia, został królem Jerozolimy. Po powrocie do Włoch papież Urban II zmarł 29 lipca 1099 roku, nie wiedząc o sukcesie swojej krucjaty. Dla niektórych historyków Ascalon oznacza koniec pierwszej wyprawy krzyżowej.
Więcej zwycięstw
Po wypełnieniu swojej misji, wielu krzyżowców powróciło do Europy, niektórzy z bogactwami, kilku ze świętymi relikwiami, ale większość raczej w gorszym stanie po latach ciężkich bitew i niewielkiej nagrody. Nowa fala krzyżowców przybyła jednak do Konstantynopola w 1100 roku i została zorganizowana przez Rajmunda z Tuluzy. 17 maja 1101 roku Cezarea została zdobyta, a 26 maja padło również Acre. Co jednak złowieszcze dla przyszłych krucjat, muzułmanie stawali się coraz bardziej zaznajomieni z zachodnią taktyką bitewną i bronią. We wrześniu 1101 roku armia krzyżowców złożona z lombardzkich, francuskich i niemieckich rycerzy została pokonana przez Seldżuków. W ciągu następnych dwóch stuleci działania wojenne miały stać się jeszcze trudniejsze dla zachodnich armii.
W międzyczasie Aleksy nie zrezygnował z Antiochii i wysłał siły, aby zaatakować miasto lub przynajmniej odizolować je od okolicznych terytoriów zajmowanych przez krzyżowców. Bohemund jednak wyjechał i wracając do Włoch, przekonał papieża Paschalisa II (1060-1118) i francuskiego króla Filipa I (1060-1108), że prawdziwym zagrożeniem dla chrześcijańskiego świata są Bizantyjczycy. Ich zdradziecki cesarz i krnąbrny Kościół musiały zostać wyeliminowane, więc w 1107 roku rozpoczęto inwazję na Bizancjum, którego dokładną lokalizacją była Albania. Inwazja nie powiodła się, głównie dlatego, że Aleksy zmobilizował swoje najlepsze siły, by stawić im czoła, a papież zrezygnował ze wsparcia kampanii. W rezultacie Bohemund został zmuszony do podporządkowania się cesarzowi bizantyjskiemu, który pozwolił mu rządzić Antiochią w imieniu Aleksego. W ten sposób ustalono wzór podziału zdobytych terytoriów.
Ocena: Osiągnięcia i porażki
Pierwsza krucjata zakończyła się sukcesem w postaci odzyskania Jerozolimy, ale aby zagwarantować, że Święte Miasto pozostanie w rękach chrześcijan, konieczne było założenie różnych zachodnich osad w Lewancie (zwanych łącznie Państwami Krzyżowców, Łacińskim Wschodem lub „Zamorzem”). Utworzono także zakony rycerskie dla ich lepszej obrony. Oczywiste jest, że w nadchodzących dziesięcioleciach potrzebny będzie stały dopływ nowych krzyżowców i fala podatków na ich finansowanie. Początkowo dochodziło do masakr miejscowej ludności, ale ludzie Zachodu szybko zdali sobie sprawę, że aby utrzymać swoje zdobycze, potrzebują wsparcia niezwykle zróżnicowanej lokalnej ludności. W rezultacie wzrosła tolerancja dla religii niechrześcijańskich, choć z pewnymi ograniczeniami.
Pomimo ciągłej rekrutacji w Europie i prób stworzenia stałych „kolonii” i królestw, utrzymanie zdobyczy z pierwszej krucjaty okazało się niemożliwe, a kolejne kampanie były potrzebne do odzyskania takich miast jak Edessa i sama Jerozolima po jej upadku w 1187 roku. W XII i XIII wieku odbyło się osiem oficjalnych krucjat i kilka innych nieoficjalnych, które zakończyły się raczej niepowodzeniem niż sukcesem.
Pierwsza krucjata miała nieprzewidziane lub negatywne konsekwencje, w szczególności zerwanie stosunków zachodnio-bizantyjskich i strach Bizancjum przed niesfornymi grupami wojowników siejącymi spustoszenie na ich terytorium. Wybuchy walk między krzyżowcami a siłami bizantyjskimi były powszechne, a nieufność i podejrzenia co do ich intencji rosły. Były to kłopotliwe relacje, które tylko się pogarszały, a niechęć i wzajemna nieufność między Wschodem a Zachodem pogłębiały się i osiągnęły punkt kulminacyjny w złupieniu Konstantynopola w 1204 roku.
Grupy krzyżowców, zwykle nie rycerze, ale biedota miejska, wykorzystały okazję chrześcijańskiego zapału do atakowania mniejszości, zwłaszcza Żydów w północnej Francji i Nadrenii. Ruch krucjatowy rozprzestrzenił się również na Hiszpanię, gdzie w drugiej i trzeciej dekadzie XII wieku atakowano tamtejszych Maurów. Prusy, Bałtyk, Afryka Północna i Polska, wśród wielu innych miejsc, również były świadkami krucjat aż do XVI wieku, ponieważ idea krucjaty, pomimo wątpliwych sukcesów militarnych, nadal przemawiała do przywódców, żołnierzy i zwykłych ludzi na Zachodzie, a jego cel poszerzył się nie tylko o muzułmanów, ale także pogan, schizmatyków i heretyków.
