Ruś Kijowska (862-1242) była średniowiecznym federacyjnym państwem położonym na terenie dzisiejszej Białorusi, Ukrainy i części Rosji (ta ostatnia nazwana na cześć skandynawskiego ludu Rusów). Nazwa Ruś Kijowska jest nowożytna (XIX w.), ale ma to samo znaczenie co „ziemia Rusów”, czyli nazwa, pod jaką znana była w średniowieczu.
Ruś była rządzona z Kijowa i stąd nazwa Ruś Kijowska, jako oznaczająca po prostu: „kraj Rusów z Kijowa”. Lud Rusów został po raz pierwszy odnotowany w tzw. Rocznikach bertyńskich, które wspomniały o ich obecności w roku 839 w składzie misji dyplomatycznej Konstantynopola na dwór Ludwika Pobożnego (p. w latach 814-840). Kroniki podawały, że byli oni Szwedami, co jest prawdopodobne, aczkolwiek ich rzeczywiste pochodzenie etniczne nigdy nie zostało w pełni ustalone.
Historia przybycia Rusów na wschód jest po raz pierwszy wspomniana w ruskiej Powieści minionych lat (znanej też jako Powieść doroczna; pochodzi z XII w.). Kronika ta opowiada, jak ludzie z tamtejszych ziem, w połowie IX w. zaprosili Rusów (identyfikowanych ze skandynawskimi wikingami), by rządzili i zaprowadzili porządek w ich kraju. Trzej braci, w tym jeden imieniem Ruryk, zaakceptowało zaproszenie i założyło dynastię Rurykowiczów, która przetrwała ponad 700 lat.
Ta wersja zdarzeń jest obecnie popierana przez historyków zwanych normanistami (czyli tymi, którzy popierają teorię o nordyckich korzeniach dynastii Rurykowiczów), a podważana przez tzw. antynormanistów, którzy opowiadają się za słowiańskim rodowodem Rosji i innych państw. Stanowisko normanistów jest obecnie uważane za bardziej uzasadnione i raczej powszechnie akceptowany jest pogląd, że to normandzki przywódca Ruryk (p. 862-879) założył dynastię, która przetrwała w nieprzerwanej linii do panowania cara Rosji Iwana IV (p. 1547-1584), znanego jako Iwan Groźny.
Państwo Rusi Kijowskiej zostało podbite przez Mongołów między 1237 a 1242 r., rozpadając się na dzielnice, które ostatecznie przekształciły się w obecne państwa: Białoruś, Rosję i Ukrainę.
Powieść doroczna i pierwsi władcy
Ruska Powieść doroczna została prawdopodobnie ukończona w Kijowie około roku 1113, a jej napisanie przypisuje się mnichowi Nestorowi (1056-1114). Obecnie podejrzewa się, że stanowi ona kompilację wcześniejszych prac, być może jedynie zredagowanych przez Nestora. Najstarszy zachowany rękopis Powieści datowany jest na rok 1377 z notatkami sugerującymi wcześniejsze powstanie kroniki. Powieść doroczna jest powszechnie uważana za dzieło historyczne, ale trzeba pamiętać, że zawiera szereg mitycznych i legendarnych opowieści. Mimo tego jednak wykopaliska archeologiczne z tego regionu potwierdzają wiele, choć nie wszystkie zdarzenia w niej opisane.
Powieść zaczyna się stwierdzeniem, że po biblijnym potopie synowie Noego (Cham, Sem i Jafet) podzielili świat między siebie i Jafet otrzymał jako swoje dziedzictwo region Rusi Kijowskiej. Co Jafet uczynił, by zaprowadzić porządek w swojej krainie nie zostało opisane, ale kronika wspomina, że mieszkańcy walczyli ze sobą i ostatecznie zostali ujarzmieni przez Chazarów z Azji Centralnej i Waregów (wikingów) ze Skandynawii.
Słowianie z tego regionu zostali zmuszeni do płacenia trybutu Chazarom i Waregom, do czasu, gdy wypędzili Waregów, choć nadal utrzymywali stosunki z Chazarami. Później doszli do wniosku, że nie są w stanie sami sobą rządzić, a ponadto, że trybut płacony Chazarom jest zbyt wysoki. Mimo więc niechęci do podporządkowania się Waregom, stwierdzili, że pod ich ochroną życie będzie lepsze. Powieść stanowi:
Powiedzieli sobie: Poszukajmy sobie księcia, który będzie nami władał i sądził nas wedle praw. Poszli zatem za morze do wareskich Rusów, tej części Waregów, którzy zwali się Rusami tak, jak innych zwą Szwedami, innych Normanami, Anglikami, Gotlandczykami, bo takie są ich imiona (59).
Słowiańscy ambasadorowie przybyli do bliżej nieznanej siedziby Rusów i zaprosili ich, aby przybyli i rządzili nimi jako królowie. Trzech szlachetnie urodzonych braci przyjęło zaproszenie i jak kontynuuje Powieść:
Najstarszy Ruryk zamieszkał w Nowogrodzie, drugi Sineus w mieście Biełooziero, a trzeci Truvor w Izborsku. Na cześć tych Waregów rejon Nowogrodu zaczął być nazywany ziemią Rusów. Obecni mieszkańcy Nowogrodu są potomkami plemienia Waregów, ale wcześniej byli Słowianami (59-60).
Istnienie osadnictwa skandynawskiego na tych terenach zostało faktycznie potwierdzone w wyniku wykopalisk archeologicznych. Około 750 r. powstała osada w Starej Ładodze niedaleko rzeki Wołchow, pierwsza osada skandynawska w tym regionie. Thomas S. Noonan pisze:
Ślady archeologiczne pokazują, że Skandynawowie mieszkali w Starej Ładodze od początku. W warstwie z około 750 r. odnaleziono szereg skandynawsko - bałtyckich wyrobów kowalskich, w tym talizman z twarzą Odyna. Skandynawowie, którzy odwiedzali Ładogę nie przybyli tam w celach łupieżczych. Nie było w pobliżu innych miast, klasztory jeszcze nie istniały, zaś kurhany kryjące pochówki przedstawicieli miejscowej ludności były ubogie w wyposażenie grobowe. Nie było wielu wartościowych przedmiotów rabunku. Ładoga została utworzona więc raczej w celu ułatwienia dostępu do wnętrza europejskiej Rosji z całym jej naturalnym bogactwem.(Sawyer,141-142)
Pozostałości wskazują ponadto, że Ładoga stała się później sezonowym osiedlem, a w każdym razie potwierdzają zmiany ludnościowe, zgodne z przekazem Powieści, która opisuje wygnanie Waregów przez Słowian, a następnie ponowne ich zaproszenie. Ślady Normanów odnaleziono także w Nowogrodzie i innych miejscach odnotowywanych przez Powieść.
Dwa lata po przyjeździe dwaj młodsi bracia zmarli i Ruryk objął w posiadanie ich ziemie ze stolicą w Nowogrodzie. Dwaj wojownicy z grupy Ruryka o imionach Askold i Dir poprosili go o zgodę na opuszczenie kraju, by poszukać szczęścia i fortuny w Carogrodzie (Konstantynopolu). Zgodę dostali. Po drodze do Carogrodu zatrzymali się jednak w mieście położonym na wzgórzu o nazwie Kijów, podbili je i rozpoczęli najazdy na okoliczne ziemie w iście wikińskim stylu. Kronika przypisuje im słynny atak na Konstantynopol z użyciem 200 statków (około roku 860), który po krwawych walkach został odparty dzięki burzy, jak powiadano, zesłanej przez Boga; historyczna data tego najazdu nie pasuje jednak do reszty opowieści.
W Nowogrodzie Ruryk zmarł z przyczyn naturalnych i powierzył swego młodszego syna Igora opiece krewnego imieniem Oleg (zwanego też Olegiem z Nowogrodu, Olegiem Prorokiem i Olegiem Mądrym, p. 879-912), który został jego następcą. Oleg rozpoczął serię militarnych kampanii prowadzonych z Nowogrodu, podbijając i konsolidując sąsiednie ziemie. Dotarł w końcu do Kijowa i zobaczył jak wielkie bogactwa zgromadzili w wyniku dotychczasowych rozbojów Askold i Dir.
Podstępem wywabił ich więc z miasta, zabił i przejął kontrolę nad regionem, przenosząc stolicę z Nowogrodu do Kijowa (około 882 r.). Siłą i w drodze negocjacji skłonił wiele plemion i osiedli, aby trybut dotychczas płacony Chazarom przekazywali jemu. Do końca panowania Oleg znacznie rozszerzył kontrolę Rusi nad regionem i napełnił kijowski skarbiec.
Władca ów był znany jako Oleg Prorok (co właściwie tłumaczy się jako Oleg Kapłan) z uwagi na przepowiednię przewidującą jego śmierć. Zostało bowiem powiedziane, że Oleg zostanie zabity przez pięknego konia, który będzie do niego należał, ale którego nie dosiądzie z obawy przed spełnieniem przepowiedni. Nakazał więc, aby odesłać konia, dobrze go karmiąc i dbając o niego. W końcu po podboju sąsiednich rejonów i zawarciu korzystnych umów (szczególnie z Konstantynopolem) stał się na tyle pewny swego panowania, że zlekceważył przepowiednię. Zapytał swoich doradców, co stało się z koniem, który miał być przyczyną jego śmierci. Uzyskał odpowiedź, że koń zmarł, poprosił zatem o pokazanie mu jego szczątków. Na miejscu wyśmiewając przepowiednię stanął na końskiej czaszce; wystraszyło to węża ukrytego pod nią, który ugryzł Olega w stopę i zabił.
Następcą Olega został Igor z Kijowa (912-945), syn Ruryka, a jego wychowanek. Jeszcze przed osiągnięciem władzy Igor poślubił wareską kobietę imieniem Olga (później święta Olga z Kijowa zm. ok. 969). Podobnie jak jego przybrany ojciec, Igor zaangażował się w skuteczne kampanie militarne i ściąganie trybutu od pokonanych ludów. W pewnym momencie uznał, że bogactwa, które zbiera są dla niego jeszcze zbyt skromne i nałożył na poddanych wyższy trybut. W końcu przez swoją chciwość został zamordowany przez członków plemienia Drewlan. Jego syn Światosław I (p. 945-972) był zbyt młody, by przejąć władzę, więc Olga sprawowała w jego imieniu regencję w latach 945-963.
Pierwszą celem Olgi było ukaranie Drewlan za zabójstwo jej męża. Drewlanie wysłali propozycję, by poślubiła ich księcia o imieniu Mał; Olga wydawała się akceptować propozycję i poprosiła o przysłanie posłów, których zabiła zwabiając podstępem do łodzi, a następnie wrzucając ją do dołu i grzebiąc posłów żywcem. Później zaprosiła najmądrzejszych spośród Drewlan; po ich przyjeździe zaproponowała im kąpiel w łaźni, kładąc pod nią ogień spaliła ich żywcem. Później jeszcze poprosiła Drewlan, aby przygotowali ucztę pogrzebową na cześć Igora. Pozwoliła, by się upili, a następnie nakazała swoim żołnierzom wszystkich wymordować.
Ocaleni Drewlanie znaleźli schronienie w mieście Iskorosteń, gdzie wcześniej zamordowano Igora, zaś Olga rozpoczęła oblężenie miasta. Gdy nie mogła go zdobyć stwierdziła, że narzuci najłagodniejsze warunki poddania i prosi jedynie o 3 gołębie i 3 wróble z każdego domu. To szybko otrzymała, a wtedy poleciła żołnierzom uwiązać każdemu z ptaków gorącą siarkę i wypuścić ptaki, by wróciły do swych gniazd w mieście. Gniazda w okapach domów, kurnikach i innych miejscach zaczęły płonąc i cały Iskorosteń stanął w ogniu. Olga zabiła lub sprzedała w niewolę większość ocalałych, oszczędzając jedynie część z nich, aby miał kto płacić jej daninę.
Opowieści o zemście Olgi jest jedną z bardziej mitycznych opowieści zawartych w Powieści dorocznej, ale stanowi odniesienie do historycznych wydarzeń wytępienia Drewlan. Te opowieści były później dyskontowane przez kościół, który uczynił Olgę świętą za jej pracę misjonarską w regionie; mimo iż Ruś kijowska pozostała w większości pogańska jeszcze za rządów jej syna i jego następcy. To nie Olga, ale Włodzimierz Wielki (p. 980-1015) był tym, który skłonił Ruś do przyjęcia chrześcijaństwa.
Włodzimierz Wielki i Jarosław Mądry
Olga abdykowała na rzecz Światosława I około 963 i na starość udała się do Kijowa spędzając resztę życia na zajęciach domowych. Światosław I szybko rozpoczął szereg militarnych kampanii nawet większych niż te prowadzone przez Olega i Igora, aby powiększyć terytorium i kontrolować szlaki handlowe. Na początek podbił Chazarię, która długo była rywalizującą potęgą, później Bułgarię wołżańsko – kamską, Alanów i Bułgarów naddunajskich, aż zwiększył ponad trzykrotnie obszar swojego królestwa.
Został zamordowany podczas powrotu z jednej z takich kampanii, a jego synowie: Jaropełk I (p. 972-980), Oleg i Włodzimierz zaczęli prowadzić walkę o koronę. Oleg został zabity i gdy Jaropełk I objął rządy, Włodzimierz uciekł do Norwegii na dwór jednego ze swoich krewnych Haakona Sigurdssona (p. ok. 972-995). Tu zgromadził oddziały Waregów i czekał do czasu, aż uznał, że jest był gotowy do powrotu i odzyskania królestwa. Pobił armie Jaropełka i zabił swojego brata w zasadzce.
Włodzimierz poszedł za przykładem swojego ojca i podjął szereg militarnych kampanii zarówno by powiększyć królestwo, jak i by zabezpieczyć dotychczasowe zdobycze. Podczas marszów i walk wznosił pogańskie świątynie, aby uhonorować lokalnych, bądź ogólnonarodowych bogów. Mniej więcej w tym czasie (ok. 987) cesarz bizantyjski Bazyli II (p. 976-1025) poprosił Włodzimierza o militarna pomoc broniąc swego tronu przed dwoma pretendentami (jednym z nich był Bardas Fokas, który już ogłosił się cesarzem). Włodzimierz zgodził się, a potem także poprosił, albo Bazyli II sam mu zaoferował rękę swojej siostry Anny. Małżeństwo miało zostać zawarte pod warunkiem, że Włodzimierz przyjmie chrześcijaństwo.
Ta umowa skutkował chrystianizacją Rusi Kijowskiej i ustanowieniem gwardii Warskiej w imperium bizantyjskim. Około roku 988 Włodzimierz wysłał 6 tysięcy Waregów do Bazylego II do Konstantynopola, gdzie stali się oni elitą straży pałacowej cesarzy bizantyjskich i słynnym oddziałem szturmowym aż do początku XIV w.
Inna wersja przyjęcia chrześcijaństwa przez Włodzimierza głosi, że stracił on wiarę we własnych bogów, wysłał więc posłów do różnych narodów, aby porozmawiali z kapłanami o ich religijnych wierzeniach i praktykach. Po poszukiwaniach wśród chrześcijan, muzułmanów i Żydów, wybrał wschodni odłam chrześcijaństwa z powodu urody kościołów Konstantynopola a zarazem braku zakazów picia alkoholu i spożywania wieprzowiny. Ta opowieść została stworzona (w jakimś momencie XI w.) najprawdopodobniej po to, aby oddzielić nawrócenie Włodzimierza od zwykłego kontraktu małżeńskiego i podkreślić niezależność od obcych wpływów. Jakiekolwiek były okoliczności przyjęcia chrześcijaństwa miało ono daleko idące skutki, jak Robert Ferguson zapisał:
Wybór słowiańskiego, a nie staronordyckiego języka jako obowiązującego w liturgii Kościoła wschodniego uczynił proces asymilacji nieodwracalnym. To także otworzyło społeczeństwo Rusi na głęboki i długotrwały wpływ kultury bizantyjskiej.(131)
Chociaż początkowo mógł zgodzić się na przyjęcie chrześcijaństwa tylko z uwagi zawarcie sojuszu, Włodzimierz szybko przyjął najlepsze jego zasady. Czynił datki na ubogich swojego królestwa i czuł się osobiście odpowiedzialnym za pomoc wszystkim mieszkańcom, bez względu na ich status społeczny. Ufundował szkoły, aby rozpowszechnić piśmiennictwo i polepszać życie swoich ludzi pod każdym względem. Handel się rozwijał, a ekonomia kwitła pod rządami Włodzimierza, który był także założycielem miast i budowniczym wielu kościołów.
Następcą Włodzimierza został Światopełk I (p. 1015-1019) znany jako Przeklęty z powodu zabójstwa, po osiągnięciu władzy, trzech synów Włodzimierza (w tym Borysa i Gleba, którzy później zostali świętymi). Światopełk I mógł być najstarszym synem Włodzimierza, ale nie jest to pewne. Jego panowanie niczym się nie wyróżniało, aż został obalony przez innego z synów Włodzimierza, Jarosława I (ok. 1019-1054) znanego jako Jarosław Mądry.
Jarosław I był ostatnim z wielkich władców Rusi Kijowskiej. Poślubił Ingegardę Olofsgdotter (ok. 1001 - 1050) córkę Olofa Skotkonunga (p. ok. 995-1022) króla Szwecji, a później zawarł szereg ważnych sojuszy poprzez małżeństwa swoich dzieci z możnymi innych nacji. On także zreformował prawo, pośredniczył w ważnych traktatach z Konstantynopolem, zabezpieczył granice przed inwazją koczowniczych Pieczyngów z terenów Turcji. Utrzymując tradycję ruskiego króla - wojownika poprowadził wiele udanych kampanii i wprowadził Ruś Kijowską na szczyt jej potęgi kulturalnej i ekonomicznej. Około 1037 rozpoczął budowę soboru św. Zofii w Nowogrodzie nadal jednej z najbardziej zdumiewających średniowiecznych świątyń na świecie, jej bogactwo jest świadectwem wielkości panowania Jarosława.
Po jego śmierci Ruś kijowska rozpadła się, gdy jego synowie walczyli ze sobą o władzę, podczas buntów rozlicznych miast i krajów. Następni władcy Kijowa nie byli dość silni, by trzymać królestwo w jedności, podzieliło się ono na mniejsze polityczne byty. Północne krucjaty, szczególnie z XII w., zniszczyły region bałtycki królestwa, zaś czwarta krucjata (1202 -1204) zniszczyła handel przez splądrowanie Konstantynopola, przecinając tradycyjne drogi handlowe do Grecji. Do czasu inwazji mongolskiej w latach 1237-1242 Ruś Kijowska nie była już nawet luźno związaną federacją i samodzielne państewka łatwo uległy najeźdźcy.
Ruś Kijowska w serialu Wikingowie i jej dziedzictwo
Ruś kijowska pojawiła się w szóstym sezonie popularnego serialu telewizyjnego Wikingowie w 2019 r., przy czym jego twórcy skupili się na powracającej postaci Olega Proroka (granego przez rosyjskiego aktora Daniła Kołowskiego). Wikingowie regularnie łączą zdarzenia historyczne z pewną licencją poetycką, ukazują więc Olega i inne zdarzenia w regionie tę samą metoda. Włączenie Rusi kijowskiej było ważnym wydarzeniem w serialu, który stale podkreślał wpływ najazdów wikingów i ich migracji na inne kultury.
Chociaż tak zwani antynormańscy historycy nadal podtrzymują twierdzenia, że normańskie wpływy w słowiańskich regionach były minimalne, faktyczne i literackie dowody świadczą co innego. Warescy Rusowie, którzy osiedlili się Starej Ładodze, Nowogrodzie, Kijowie ustanowili jedną z najbogatszych i najbardziej stabilnych kultur swego czasu. Rozwój poczucia narodowej jedności i wspólnej wiary w czasie rządów władców z dynastii Rurykowiczów: Włodzimierza Wielkiego i Jarosława I położyło fundamenty pod państwa, które później opanowały region.
