Średniowieczni rycerze krzyżaccy byli członkami katolickiego, wojskowego (rycerskiego) zakonu niemieckiego lub po prostu zakonu krzyżackiego, oficjalnie utworzonego w marcu 1198 r. Pierwszym zadaniem zakonu krzyżackiego była pomoc w odzyskaniu Jerozolimy z rąk muzułmanów w czasie III Krucjaty (1187-1192) i to właśnie podczas tej nieudanej próby zakon utworzył szpital pod murami oblężonej Akry. Szpital, jako organizacja, otrzymał status niezależnego zakonu rycerskiego z rąk papieża, zaś jego członkowie - rycerze postanowili nie oglądać się na przeszłość. Bliski Wschód wydawał się zbyt trudny do utrzymania, więc ambitny zakon zwrócił swoją uwagę w kierunku nawracania na wiarę chrześcijańską i zajmowania ziem w centralnej i wschodniej Europie. Ze swoimi słynnymi czarnymi krzyżami na białych tunikach, surowi rycerze zakonni stali się mistrzami handlu i dyplomacji, wykrajali sobie rozległe połacie ziemi ze swojej bazy w Prusach, budując zamki w całej Europie od Sycylii po Litwę.
Początki: trzecia krucjata
Trzecia krucjata został ogłoszona przez papieża Grzegorza VIII jako następstwo zajęcia Jerozolimy w 1187 r. przez Saladyna sułtana Egiptu i Syrii (lata panowania 1174-1193). Choć była prowadzona przez śmietankę europejskiej szlachty, wyprawa ta nękana była wieloma nieszczęściami, z których niewątpliwie największym była śmierć, jeszcze podczas przemarszu, Fryderyka I Barbarossy (króla Niemiec i władcy Świętego Cesarstwa Rzymskiego, panującego w latach 1152-1190). Przedwczesne utonięcie Barbarossy spowodowało, że większość jego armii pogrążona w żałobie wróciła do domu, a jedynie nieliczni niemieccy rycerze kontynuowali wyprawę i brali udział w oblężeniu Akki, zakończonym w lipcu 1191 r. Mimo szeregu sukcesów krzyżowcy jedynie zbliżyli się do Jerozolimy, bez podjęcia jakiejkolwiek próby ataku na święte miasto. W miejsce tego wynegocjowano kontrolę nad wąskim paskiem ziemi wokół Akry i zawarto traktat gwarantujący bezpieczeństwo chrześcijańskich pielgrzymów w ziemi Świętej.
W Akce, około roku 1190 grupa niemieckich rycerzy założyła szpital polowy (tak jak zrobili to ich rodacy w Jerozolimie w XII wieku) poświęcony Świętej Marii. W marcu 1198 roku papież Innocenty III (1198-1216) nadał jego członkom status niezależnego zakonu rycerskiego pod nazwą Fratres Domus hospitalis Sanctae Mariae Teutonicorum (Bracia Szpitala Domu Niemieckiego Najświętszej Marii Panny). W ten sposób narodziła się organizacja, która później stała się znacznie bardziej znana jako zakon krzyżacki, a jej członkowie jako krzyżacy. Podobnie jak inne zakony rycerskie okresu średniowiecza (np. templariusze i joannici), stanowił on połączenie dwóch sposobów życia: rycerskiego i zakonnego.
Zakon nabył ziemie na terenach Bliskiego Wschodu kontrolowanych przez krzyżowców i wybudował kilka zamków, zwłaszcza w okolicach Akki. Zasadniczo zakon miał na celu obronę nabytków krzyżowców. Ponadto zakon posiadał ziemie w Cylicji dzięki bliskim stosunkom z tamtejszymi Ormianami, którzy postrzegali zakon jako przeciwwagę dla templariuszy. Siedzibę zakonu ustanowiono w twierdzy Montfort (Qal'at Qurain) na wzgórzach Galilei, na północny wschód od Akki, którą Krzyżacy przemianowali zamek na Starkenberg. Zakon miał dwie ważne fortece we wschodniej Cylicji i stopniowo mógł zdobywać kolejne ziemie, w tym terytoria w Grecji, Włoszech i Europie Środkowej.
Organizacja i rekrutacja
Na czele zakonu stał Wielki Mistrz (Hochmeister), który był wybierany przez kolegium elektorów i od którego oczekiwano współpracy ze swoimi wyższymi oficerami i dowódcami. W XV wieku w Inflantach pojawił się drugi mistrz, który coraz bardziej uniezależniał się od zakonu mającego swoją główną siedzibę w Prusach. Zdarzało się, że mistrzów obalali ich oficerowie, a z pewnością był co najmniej jeden przypadek zabójstwa szczególnie niepopularnego mistrza. Zakon kontrolował wiele ziem w Europie i na Bliskim Wschodzie, terytoria łączyły się w prowincje, jako jednostki administracyjne lub tzw. baliwaty, z których każda był zarządzany przez mistrza krajowego (landmeister).
Większość rekrutów do licznych zamków obronnych - klasztorów rozsianych po terytorium krzyżackim stanowili Niemcy, pochodzący z Frankonii, Turyngii, Nadrenii i innych terytoriów niemieckich. Rycerze ( ritter ) lub bracia, zazwyczaj arystokraci, chociaż zwykle członkowie jej niższych szczebli, byli rozproszeni po wielu komturiach, liczących wszędzie od 10 do 80 członków. Podobnie jak w innych zakonach rycerskich, rekruci składali śluby zakonne ubóstwa, czystości i posłuszeństwa. Wśród motywów wstąpienia do zakonu były nagrody w przyszłym życiu obiecane tym, którzy prowadzili krucjatę w imię Boga, szansa na przygodę i awans społeczny, a czasem po prostu nadzieja na regularne posiłki i miejsce do spania.
Osadnicy niemieccy mogli wstąpić do zakonu, ale zazwyczaj tylko jako kapłani lub słudzy zakonu - półbracia (halb-brüder). Każdy klasztor-zamek powinien mieć bowiem kontyngent lokalnych kuszników i osób cywilnych, takich jak służba, czy rzemieślnicy. Również zagraniczni rycerze nie byli czymś niespotykanym w zakonie, ponieważ miał on oficjalnie charakter międzynarodowy, chociaż większość rekrutów pochodziła z ziem niemieckich. Całkowita liczba członków bractwa wahała się w zależności od nasilenia walk i zdobytych lub utraconych terytoriów. Na przykład w Prusach było 700 członków w 1379 roku, 400 w 1450 roku, 160 w 1513 roku oraz zaledwie 55 w 1525 roku. Całkowita liczba rycerzy w całym zakonie prawdopodobnie nigdy nie przekroczyła około 1300.
Zakon czerpał dochody z łupów wojennych i zdobytych terytoriów, ale także znaczny i regularny strumień środków zapewniał handel i czynsze dzierżawne, a także darowizny, które mogły mieć formę gotówki, towarów lub ziemi. Od niektórych braci-rycerzy oczekiwano uiszczenia opłaty przy wstąpieniu do zakonu, zaś w XV wieku n.e. na terenach krzyżackich miejscową ludność obciążono podatkami. Stało się to konieczne, ponieważ działalność zakonu wymagała większej liczby rycerzy, niż mógł on aktywnie rekrutować, był więc zmuszony opłacać najemników, aby realizować swoje zadania. Komturie oferowały członkom zakonu szkolenia, zakwaterowanie i miejsca spoczynku, a także służyły pomocą lokalnym społecznościom poprzez hospicja, szpitale, szkoły i cmentarze. Zakon budował także kościoły, utrzymywał je i wspierał artystów przy ich wyposażaniu.
Ubiór i reguła
Zakon słynął przede wszystkim ze świetnie wyszkolonych i świetnie uzbrojonych rycerzy oraz potężnych kamiennych fortec. Krzyżacy nosili czarne krzyże na białym tle lub z białą obwódką. Krzyże te mogły pojawiać się na tarczach, białych opończach (od 1244 roku), hełmach i proporcach. Półbracia nosili szarość zamiast pełnej bieli zarezerwowanej jedynie dla rycerzy.
Rycerze zakonni musieli przestrzegać wielu surowych zasad, nawet większej ich liczby niż w innych zakonach rycerskich. Noszenie brody były dozwolone, ale już posiadanie długich włosów i wszelkiej wystawnej odzieży lub wyposażenia nie było mile widziane. Rycerzom nie pozwalano na posiadanie pieniędzy, ani innej własności osobistej, nawet swojej ściśle ograniczonej odzieży nie mogli trzymać w zamykanych skrzyniach. W przeciwieństwie do innych zakonów, przed XV w. Krzyżacy nie stosowali pieczęci osobistych ani pomników nagrobnych. Także osobiste herby były zakazane. Innym zakazem objęta była nadmierna rozrywka (o ile w ogóle można nazwać ją nadmierną). Rycerze nie mogli brać udziału w średniowiecznych turniejach, nie mogli zadawać się towarzysko z innymi rycerzami, angażować się w większość rodzajów polowań. Nudę można było przełamać dzięki jedynemu dozwolonemu hobby: rzeźbieniu w drewnie.
Krucjaty europejskie: Prusy i Inflanty
Katastrofalna klęska nawiedziła zakon w 1244 roku, kiedy Królestwo Jerozolimy padło łupem Ajjubidów, rodu sułtanów Egiptu, a w bitwie pod La Forbie niedaleko Gazy zginęło 437 z 440 rycerzy krzyżackich. W 1271 r. mamelucy z Egiptu i Syrii zdobyli fortecę Montfort, skutecznie eliminując wpływy krzyżackie na Bliskim Wschodzie, chociaż zakon nadal dzierżył Akkę, jako nową kwaterę główną, aż do zdobycia tego miasta, także przez mameluków, w 1291 r. Pod rządami nowego wielkiego mistrza Konrada von Feuchtwangena zakon przeniósł się do Wenecji. Następnie, w 1309 roku, za kolejnego mistrza Siegfrieda von Feuchtwangen ponownie przeniesiono kwaterę główną, tym razem do ufortyfikowanego klasztoru w Marienburgu (Malborku) w Prusach. Było to najbardziej stosowne miejsce ulokowania stolicy zakonu, po porzuceniu przez niego spraw bliskowschodnich i skupieniu się na Europie północnej i środkowej, gdzie rycerze prowadzili już walki (Węgry w pierwszej dekadzie XIII wieku i Prusy od 1228 roku).
Przez cały wiek XIII i XIV katoliccy krzyżacy prowadzili krucjaty w Prusach i krajach bałtyckich, głównie przeciwko pogańskim Litwinom i prawosławnym Rusom, ale że zakon był nastawiony na powiększanie swoich włości, oprócz nich atakował także wiele innych krajów i ludów. Szczególnie łakomym kąskiem było od dawna sporne terytorium pomiędzy Prusami a Inflantami; ostatecznie krzyżacy przejęli władzę nad całymi Prusami. Przeciwko panowaniu krzyżackiemu Prusowie podnosili kilkakrotnie bunty, w tym szczególnie groźny w 1260 roku n.e., toczące się wówczas walki były szczególnie okrutne. Zakon ponosił też ciężkie klęski militarne, w tym z Rusami w bitwie na jeziorze Pejpus w 1242 roku. Zakon nie był wolny od kontrowersyjnej działalności, oskarżano go o niezbyt chrześcijańską politykę wobec współwyznawców. Krzyżakom zarzucano mordowanie chrześcijan w Inflantach, burzenie kościołów, utrudnianie nawróceń i prowadzenie handlu z poganami. W istocie, było powszechnie wiadomym, że wielu pogan w Europie Środkowej opierało się chrystianizacji tylko dlatego, że nie chcieli żyć pod groźnym panowaniem rycerzy krzyżackich. W 1310 roku papież wszczął w tych sprawach śledztwo, bez jakiegokolwiek efektu, zaś zakon przeżył zrujnowanie swojej reputacji. Uznano, że plotki były rozpowszechniane przez rywali i wrogów zakonu.
Zakonowi krzyżackiemu udawało się obejmować nowe terytoria, w tym zwłaszcza Gdańsk i Pomorze Wschodnie w roku 1308 roku oraz północną Estonię w roku 1346 roku. Wielkie zwycięstwo nad Litwinami i wzrost prestiżu kampanii zakonnych w Prusach i Inflantach przyciągał szlachtę z całej Europy, w tym przyszłego króla Anglii Henryka IV (lata 1399-1413). Kiedy jednak Litwini w 1389 r. oficjalnie nawrócili się na chrześcijaństwo, idea krucjat przeciwko nim straciła sens. Po tym wydarzeniu, wobec kontynuacji wojen przeciwko Litwinom, stało się jasne, że krzyżacy byli bardziej zainteresowani polityką i łupami niż nawracaniem pogan. Kiedy jeszcze Litwini i Polacy połączyli siły z Rosjanami i Mongołami oraz kilkoma innymi mniejszymi sprzymierzeńcami, zakonowi krzyżackiemu zagroziła zagłada. W bitwie pod Tannenbergiem (Grunwaldem) 15 lipca 1410 roku armia krzyżacka została zmieciona z powierzchni ziemi, a w 1457 roku kwatera główna znacznie zredukowanego i w dużej mierze świeckiego zakonu musiała zostać przeniesiona do Królewca. Zakon krzyżacki nadal, aż do XVI wieku, funkcjonował w swej inflanckiej gałęzi, która teraz skupiała się głównie na walce, bez większych sukcesów, z prawosławnymi Rosjanami i Turkami osmańskimi. Zakon zsekularyzowany (od 1525 n.e. w Prusach i 1562 n.e. w Inflantach) nadal istniał jako pomniejsza wojskowa organizacja, do XVIII wieku walcząca w armii niemieckiej i austriackich Habsburgów i istnieje do dziś, już jako organizacja cywilna wspierająca społeczności w zakresie opieki zdrowotnej i socjalnej, czy w sponsorowaniu artystów. Archiwa zakonne, znajdujące się obecnie w Wiedniu, są nieocenionym źródłem historycznym dotyczącym okresu średniowiecza i ogólnie funkcjonowania zakonów rycerskich.
Osiągnięcia
Zakon Krzyżacki na przestrzeni wieków odnosił wiele sukcesów, ale także militarnych porażek – zwłaszcza w obronie Ziemi Świętej i w walkach z Rosjanami, lecz osiągnął dwa cele, do których został stworzony: szerzenie chrześcijaństwa oraz pomoc biednym i potrzebującym. Zakon nawracał ogromną liczbę pogan na wszystkich terytoriach, które podbijał, a następnie zasiedlał te tereny osadnikami niemieckimi w ramach systematycznej kolonizacji. Zakon rozpowszechniał nowe technologię, dla przykładu na początku XIV wieku zbudował ogromny młyn wodny w Gdańsku. Krzyżackie zdolności handlowe były znane w całej Europie, podobnie jak ich umiejętności dyplomatyczne, które przyczyniły się do ukucia starego niemieckiego przysłowia: „Jeśli jesteś taki sprytny, idź i oszukaj panów pruskich”. W pewnym sensie zakon padł ofiarą własnego sukcesu, ponieważ jego umiejętności administracyjne i handlowe często prowadziły do konfliktów z innymi mocarstwami. Wreszcie, kiedy tradycyjni przeciwnicy nawrócili się na chrześcijaństwo, zniknął główny cel istnienia zakonu krzyżackiego.
