Henryk I władał Anglią od 1100 do 1135 roku. Syn Williama (Wilhelma) I Zdobywcy (lata panowania 1066 - 1087), koronę przejął po swym starszym bracie, Williamie (Wilhelmie) II (lata panowania 1087 - 1100), który zginął w wypadku na polowaniu nie pozostawiając następcy. Najstarszy brat, Robert Curthose (1052 - 1135), książę Normandii, miał oczywiście również wielkie ambicje odnośnie tronu Anglii, co doprowadziło do walki między braćmi; obydwaj chcieli na nowo zjednoczyć Anglię i Normandię pod jednym panowaniem, jak za czasów ich ojca. W 1106 roku Henryk wygrał ten konflikt i uwięził Roberta na resztę jego życia. Po tym zwycięstwie, Henryk cieszył się długim i w miarę spokojnym okresem panowania, wprowadzając takie innowacje jak instytucje Ministerstwa Skarbu (Exchequer) i wędrownych sędziów, odpowiedzialnych za propagowanie prawa królewskiego. Henryk umarł bez legalnego męskiego następcy i koronę przejął jego siostrzeniec, Stefan, hrabia Blois (1096 - 1154).
Rodzina i sukcesja
Henryk urodził się we wrześniu 1068 roku w Selby, w Yorkshire. Jego ojciec, William książę Normandii, był już w tym czasie królem Anglii, koronowanym po inwazji Normanów na Anglię w 1066 roku jako William (Wilhelm) I Zdobywca. Matką Henryka była Matylda Flandryjska (1032 - 1083), córka Baldwina V, hrabiego Flandrii i siostrzenica króla Francji, Henryka I (lata panowania 1031 - 1060). Matylda została koronowana na królową Anglii 11 maja 1068 roku w Westminster Abbey. Kiedy William Zdobywca umarł w 1087 roku, koronę Anglii przejął jego drugi syn William (Wilhelm) II “Rufus”, który panował przez następne 13 lat. Najstarszy syn Williama I Zdobywcy, Robert Curthose, książę Normandii, zdeprymowany faktem, że korona Anglii przypadła jego młodszemu bratu, rozpoczął o nią walkę i w ten sposób wszyscy trzej bracia, Robert, William i Henryk, wplątali się w długoletnią i śmiertelną grę o tron.
Jako że Henryk był najmłodszym synem króla, jego szanse na panowanie nad krajem wydawały się na początku jego życia tak mizerne, że od dzieciństwa był przygotowywany do kariery w średniowiecznej instytucji Kościoła. Okazało się to o tyle korzystne, że pociągało za sobą wymóg edukacji - Henryk był jedynym z braci, który nauczył się pisać i czytać. Zamiłowanie do nauki pozostało mu na całe życie i zaowocowało przydomkiem Beauclerc.
Brat Henryka, król William II zmarł niespodziewanie 2 sierpnia 1100 roku w rezultacie wypadku w czasie polowania w New Forest. William Tirel (czasem pisany Tyrrell), jeden ze szlachciców biorących udział w polowaniu, wystrzelił brzemienną w skutki strzałę, która odbiła się od grzbietu uciekającego jelenia i trafiła w sam środek klatki piersiowej króla. W tamtym czasie wydarzenie to zostało uznane za wypadek i Tirel nie poniósł żadnej kary za spowodowanie tragedii. Po jakimś czasie jednak z ciekawością zaczęto przyglądać się faktowi, że zdumiewającym zbiegiem okoliczności, wydarzenie to zbiegło się w czasie z uczestnictwem najstarszego z braci, Roberta Curthose, w Wyprawach Krzyżowych, a na miejscu wypadku znajdował się najmłodszy brat, Henryk, który natychmiast uplasował się jako oczywisty sukcesor. Zmarły król nie miał żony ani dzieci więc w ciągu 48 godzin od śmierci brata, Henryk przejął tron, królewski skarbiec i zapewnił sobie oficjalne poparcie rady królewskiej. Cztery dni po wypadku, 6 sierpnia 1100 roku, Henryk został koronowany w Westminster Abbey na króla Anglii, jako Henryk I.
Henryk był żonaty dwukrotnie. Jego pierwszą żoną była Edyta (Edith; 1080 - 1118), córka króla Szkocji, Malcolma III (lata panowania 1058 - 1093), wnuczka Edmunda Żelaznobokiego (Ironside), króla Anglii w 1016 roku i siostrzenica Edgara Aetheling. Jej doskonale królewskie pochodzenie było spotęgowane przyjęciem normandzkiego imienia Matylda (Matilda), prawdopodobnie w hołdzie matce Henryka. Ślub Matyldy Szkockiej i Henryka I odbył się w listopadzie 1100 roku, a Matylda została koronowana jeszcze w tym samym roku i panowała do swojej śmierci w 1118 roku. Ten związek małżeński, czy może raczej przymierze polityczne, umocnił pozycję Henryka, przekonując baronów o jego wyższości nad Robertem. Dodatkowo, Henryk obiecał baronom znacznie bardziej sprawiedliwe relacje, jasno odcinając się od polityki i praktyki swojego poprzednika, wprowadzając nawet Kartę Swobód (Charter of Liberties). Co prawda dokument ten, nie mając jasnego adresata, był bardziej dekretem królewskim, co więcej mocno przez króla później ignorowanym, niemniej spełnił swój cel i utrwalił poparcie szlachty dla Henryka. Kolejnym efektywnym krokiem dokonanym w tym samym roku było sprowadzenie przez Henryka do Anglii wygnanego przez Williama II, Arcybiskupa Canterbury, Anselma. To posunięcie doprowadziło do naprawy stosunków pomiędzy Kościołem i Państwem, skandalicznie wręcz nadwyrężonych w czasie panowania Williama II, który był oskarżany przez Kościół o pogaństwo i kradzież majątków kościelnych.
Robert Curthose i Normandia
Pierwszym problemem z jakim Henryk musiał się uporać był jego przepełniony ambicjami najstarszy brat, Robert Curthose. Robert miał uzasadnione prawnie roszczenia do tronu Anglii, bo to właśnie jego William II mianował na swojego następcę. Co więcej, Robert poświęcił dekady walce o tron - zaczął jeszcze za czasów panowania swojego ojca Williama I Zdobywcy. Najpierw w latach 1078 - 79 poprowadził rebelię przeciwko ojcu, w której poparcia udzielił mu król Francji, Filip I (lata panowania 1059 - 1108), a potem, w 1087 roku, w czasie oblężenia Mantes, przeszedł na stronę wroga oferując mu pomoc. Po śmierci Williama I Zdobywcy, nowy król William II, miał bardzo podobne problemy ze swoim starszym bratem, co skończyło się inwazją Anglii na Normandię w 1091 roku. W czasie tej inwazji, Robert skapitulował, a potem połączył siły z Williamem II, przeciwko najmłodszemu bratu, Henrykowi. Połączone siły królestwa Anglii pod wodzą Williama II i księstwa Normandii pod wodzą Roberta, pokonały Henryka pod Mont-Saint-Michel, konfiskując jego ziemie półwyspu Cotentin (Cherbourg) i dzieląc je między siebie.
W czasie, gdy feralna strzała zabiła Williama II, Robert walczył w sposób raczej butny w Pierwszej Wyprawie Krzyżowej (1095 - 1102). Na wieść o śmierci króla wrócił jednak do Europy, gotów na wznowienie starań o angielski tron, tym razem przeciwko najmłodszemu bratu, Henrykowi. W lipcu 1101 roku najechał na Anglię, lądując w Portsmouth, ale Henryk, doskonale adaptując się do sytuacji i wykazując duże talenty polityczne, zamiast walczyć z bratem, przystąpił do negocjacji finansowych. Osiągnięto porozumienie, w wyniku którego Robert otrzymał znaczącą sumę pieniężną, a Henryk utrzymał koronę. Rozejm między braćmi trwał pięć lat, ale po tym czasie rebelianccy baronowie z Normandii zaczęli stanowić zdecydowanie zbyt duże zagrożenie dla Henryka, więc wysłał on do Normandii armię. W listopadzie 1106 roku, po zażartej bitwie pod Tinchebrai, Henryk ostatecznie pokonał Roberta i uwięził go na pozostale mu 28 lat. Podobnie jak jego ojciec, Henryk został jednocześnie królem Anglii i księciem Normandii, niemniej syn Roberta, William ‘Clito’ (ur. 1102) stał się spiritus movens dla rebeliantów i pozostał nim aż do swojej śmierci w 1128 roku.
Henryk i Kościół
Pozostały okres panowania Henryka przebiegał w pokoju, chociaż były to rządy oparte raczej na represji niż na harmonii; wydarzenia, które nastąpiły po śmierci Henryka były na to najlepszym dowodem. Pojawiały się wśród szlachty echa pomruków niezadowolenia z wysokich podatków królewskich, ale absolutnie nie przeradzały się one w żaden otwarty bunt. Instytucja Kościoła okazała się natomiast cokolwiek bardziej kłopotliwa. Tradycyjnie to angielscy monarchowie mianowali duchownych na wyższe stanowiska - praktyka ta według Kościoła była obrazą Papieża, jako że żadna osoba świecka nie powinna mieć takiej władzy nad sługami Bożymi. Henryk, który stanął przed groźbą ekskomuniki, poszedł na kompromis i oddal prawo do mianowania biskupów i arcybiskupów, ale zachował własność ziemi, na której stały liczne kościoły i co za tym idzie, zachował prawo do przychodów z tej ziemi. Pomimo tych niesnasek, król zaangażował się finansowo w pewne kościelne przedsięwzięcia, między innymi wybudował klasztor w Reading i sfinansował nowy chór w Katedrze Canterbury w 1130 roku.
Finanse i Exchequer (Ministerstwo Skarbu)
Dobre układy pomiędzy Kościołem i państwem pozwoliły Henrykowi na wykorzystanie niebagatelnych talentów finansowych Rogera z Salisbury. Roger przez 36 lat, do śmierci w 1139 roku, był Biskupem Salisbury i cieszył się takim zaufaniem Henryka, że gdy ten wyjeżdżał do Normandii, to właśnie Roger pełnił funkcję regenta w Anglii. Ta współpraca zaowocowała stworzeniem przez Henryka instytucji Exchequer - ministerstwa skarbu. Na początku działalności tej instytucji pełniła ona głównie funkcje gloryfikowanego komornika; stąd zresztą jej nazwa - płachta we wzór szachownicy (checkered cloth) była używana do rozliczania rachunków dłużnika. Niemniej zarówno ranga jak i zakres obowiązków szybko się rozrosły i Exchequer zaczął być odpowiedzialny również za przygotowanie raportów i dokumentów rejestrujących wszelką działalność fiskalną, spisując aktywa królewskie, wyliczając kto, co i jak zapłacił koronie oraz przedstawiając listy zadłużonych i rodzaj ich długów; te ostatnie informacje przechowywane były w ‘rolkach’ zorganizowanych według hrabstw. Od 1109 roku na czele instytucji stał Roger, który uzyskał tytuł Wielkiego Justycjariusza - najwyższego urzędnika państwowego i drugiej osoby po królu. Stworzenie Exchequer było znaczącym wstępem do budowania biurokratycznego systemu administracyjnego i późniejszej struktury rządu. Nawet dzisiaj minister finansów w UK nazywa się “Kanclerzem Exchequer”.
Niestety, nawet ta inwentaryzacja i głębsze zrozumienie stanu finansów państwa, nie powstrzymały króla przed rozdawaniem ogromnych obszarów ziemi i przyznawania ulg podatkowych na prawo i lewo. Oba posunięcia obliczone były na spacyfikowanie i utrzymanie lojalności baronów oraz uśmierzanie potencjalnego zarzewia buntu. Rozdawnictwo synekur miało ogromne konsekwencje dla wszystkich jego następców, jako że zapoczątkowało proces zmian w relacji między koroną a arystokracją, powoli przesuwając centrum władzy i własności w stronę tych ostatnich. Za czasów Henryka I, 85% królewskich dochodów pochodziło z ziemi; 150 lat później już tylko 40%, a spowodowany tym deficyt, musiał być załatany nowymi podatkami. Kolejnym aktem Henryka, który zapoczątkował ogromne zmiany, było wprowadzenie praktyki, według której prawo królewskie obowiązywało wszystkich bez względu na to czy mieszkali na ziemiach królewskich czy nie i bez względu na to jak daleko od królewskiego dworu przebywali. Henryk rozesłał po kraju wędrownych sędziów aby upewnić się, że prawo to było znane i przestrzegane, a w sytuacjach tego wymagających wymierzane były przewidziane nim kary; dzisiejsza instytucja sędziów okręgowych jest pokłosiem tej inicjatywy Henryka. Był to bardzo ważny krok na drodze do wprowadzenia prawdziwie powszechnego prawa, obowiązującego wszystkich w całym kraju.
Śmierć i sukcesja
Po śmierci królowej Matyldy w 1118 roku, Henryk poślubił Adelizę, córkę Godfreya I, hrabiego Louvain. Adeliza była koronowana w 1121 roku; para nie doczekała się dzieci. Henryk umarł 1 grudnia 1135 roku w Saint Denis-le-Fermont, w Rouen, w Normandii; legenda głosi, że król zmarł w wyniku przejedzenia minogami (rodzaj węgorza). Został pochowany w Reading Abbey, klasztorze którego budowę sam sfinansował kilka lat wcześniej.
W momencie swojej śmierci, Henryk nie miał następcy płci męskiej (mimo pozostawienia 21 bękartów); dwóch jego prawowitych synów, William (ur. 1103 roku) i Ryszard, zatonęło w Kanale La Manche w 1120 roku, na pokładzie feralnego White Ship. Młodzi książęta wracali z Francji po wizycie u króla Louis’a VI (lata panowania 1109 - 1137), która ugruntowała porozumienia pokojowe, formalnie nadając Williamowi prawa do Normandii w momencie koronacji na króla Anglii. Sternik White Ship był pijany i statek rozbił się o skały, i zatonął w pobliżu Barfleur; cala załoga i wszyscy pasażerowie utonęli, z jednym wyjątkiem rzeźnika z Normandii.
W rezultacie tragedii White Ship, Henryk mianował swoją córkę, Matyldę (ur. 1102), na następcę. Matylda miała bardzo dobre koneksje, gdyż w 1114 roku, jako 12-latka, poślubiła cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego, Henryka V (lata panowania 1111 - 1125), stąd jej tytuł Cesarzowej Matyldy. Niemniej w momencie śmierci Henryka I, cesarz juz nie zyl, a Matylda od 1128 roku była żoną Geoffrey’a, hrabiego Anjou. Hrabia miał przydomek “Plantagenet” ponieważ w jego herbie znajdowała się roślina janowca (planta genista). Mimo jej pochodzenia i koligacji, wielu baronów angielskich nie było w stanie pogodzić się z ideą żeńskiego panowania i zdecydowali się zignorować życzenia Henryka I odnośnie sukcesji, mianując na króla własnego kandydata, Stefana, hrabiego Blois. Stefan, urodzony w 1096 roku, był w tamtym czasie najbogatszym baronem Anglii i siostrzeńcem Henryka I. Został koronowany na króla Anglii 26 grudnia 1135 roku, jako Stefan I, i utrzymał się u władzy (z krótką przerwą) do czasu swojej śmierci w 1154 roku. Czas jego panowania był pełen konfliktów i turbulencji; jego koronacja doprowadziła do wojny domowej, jako że część arystokracji była lojalna zmarłemu Henrykowi I i cesarzowej Matyldzie. W wyniku tej wojny, Stefan stracił Normandię, a on sam był ostatnim królem dynastii Normandzkiej, zapoczątkowanej przez Williama I Zdobywcę. Po jego śmierci, tron Anglii przeszedł w ręce nowej dynastii, Angevins-Plantagenets (od rodów Andegawenów i Plantagenetów); ich pierwszy król, Henryk II (lata panowania 1154 - 1189) był synem cesarzowej Matyldy i Geoffrey’a Plantageneta, hrabiego Anjou.
