Król Anglii Stefan I, często nazywany także Stefanem z Blois, panował od 1135 do 1154 roku. Jego poprzednik, król Anglii Henryk I (lata panowania 1100-1135), nie pozostawił prawowitego potomka płci męskiej, a na swego sukcesora mianował córkę, cesarzową Matyldę. Ta decyzja nie spodobała się wielu potężnym baronom, którzy woleli widzieć w roli króla mężczyznę - ich wybór padł na osobę Stefana, w tamtym czasie najbogatszego barona w Anglii i siostrzeńca zmarłego króla, Henryka I. Konflikt pomiędzy cesarzową Matyldą i Stefanem doprowadził do wojny domowej, która trwała z przerwami przez 15 lat i pociągnęła za sobą utratę Normandii oraz część ziem terytorium Anglii na rzecz Szkocji i Walijskich książąt. Stefan był ostatnim królem dynastii normandzkiej zapoczątkowanej przez jego dziadka, Williama (Wilhelma) I Zdobywcę w 1066 roku. W sposób nadzwyczaj ironiczny zważywszy na długoletnią wojnę domową, następcą Stefana został Henryk II (lata panowania 1154 - 1189), syn cesarzowej Matyldy i hrabiego Anjou, Geoffrey’a “Plantageneta”.
Dzieciństwo i młodość
Stefan urodził się w 1097 roku w Blois, we Francji. Jego ojcem był hrabia Blois, Stefan Henryk, a matką Adela z Normandii, córka Williama I Zdobywcy i siostra Henryka I. Stefan został wysłany na dwór wujka gdy miał 10 lat i szybko uplasował się jako jego ulubieniec; Henryk obdarowywał go ziemią i bogactwami. W 1120 roku, atak grypy żołądkowej, okazał się jednym z najbardziej szczęśliwych przypadków w życiu Stefana - gdyby nie jego biegunka, znalazłby się na pokładzie White Ship wraz ze swoimi kuzynami, synami Henryka, Williamem i Ryszardem. Statek zatonął, a wraz z nim cała jego załoga i wszyscy pasażerowie, z jednym wyjątkiem rzeźnika z Rouen. Gdyby Stefan był na statku, zapewne też by zginął; gdyby William i Ryszard (synowie króla) nie zginęli w tej katastrofie, Stefan nie zostałby królem.
Stefan ożenił się z Matyldą z Boulogne (1103 - 1152) prawdopodobnie w roku 1125 lub trochę wcześniej. Matylda była córką Eustachego III, hrabiego Boulogne i Marii Szkockiej, córki króla Szkocji, Malcolma III (lata panowania 1058 - 1093); była również siostrzenicą Matyldy Szkockiej, żony Henryka I. Matylda z Boulogne była potężnym sprzymierzeńcem swojego męża w jego walce o utrzymanie korony, zarówno jeśli chodzi o finanse jak i o zdolności przywódcze. Stefan był przystojny, pobożny, szarmancki i czarujący w stosunku do wszystkich, nawet ludzi bardzo biednych. Wszystkie te zalety i wsparcie żony były mu niezbędne do utrzymania poparcia baronów w czasie jego panowania.
Sukcesja
Pomimo dwóch związków małżeńskich, Henryk I nie pozostawił prawowitego potomka płci męskiej. Swoim sukcesorem mianował córkę Matyldę (ur. 1102) i doprowadził do złożenia jej przysięgi lojalności przez wszystkich baronów, łącznie ze Stefanem. Matylda często jest nazywana cesarzową Matyldą, ponieważ w wieku lat 12 poślubiła cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego, Henryka V (lata panowania 1111 - 1125). Trzy lata po śmierci cesarza, w 1128 roku Matylda wyszła za mąż za hrabiego Anjou (Andegawenii), Geoffrey’a. Hrabia z rodu Andegawenów miał przydomek “Plantagenet’ ponieważ w jego herbie znajdował się symbol rośliny janowca (planta genista).
Pomimo jasnej dyrektywy Henryka i złożeniu przysięgi lojalności Matyldzie, wielu baronów sprzeciwiło się idei panowania przez kobietę oraz idei Andegawenów na tronie Anglii; w momencie śmierci Henryka, przedstawili kandydaturę Stefana, w tamtym czasie najbogatszego barona Anglii. Stefan mógł pochwalić się dobrym pochodzeniem, jako że był wnukiem Williama I Zdobywcy i siostrzeńcem zmarłego króla, Henryka I. Dodatkowo, co okazało się kluczowe, w momencie śmierci Henryka, w grudniu 1135 roku, Stefan jako pierwszy przybył do Anglii; Matylda natomiast pozostała we Francji. Kolejnym jego atutem był fakt, że był dobrym dowódcą wojskowym (chociaż niekoniecznie utalentowanym w jakiejkolwiek innej dziedzinie), a jego brat, Henryk, był od 1129 roku biskupem Winchester, co gwarantowało Stefanowi łatwą kontrolę nad królewskim skarbcem. W rezultacie, Stefan, nie marnując czasu, zdobył wystarczające poparcie baronów i został wybrany na króla 22 grudnia 1135 roku, a koronowany 4 dni później w Westminster Abbey. Koronacja Stefana podzieliła jednak kraj - znacząca grupa baronów stanęła za Matyldą, wspierając jej prawo do tronu.
Cesarzowa Matylda i wojna domowa
Mąż cesarzowej Matyldy, hrabia Geoffrey, w pełni popierał ambicje żony i sam miał wielkie nadzieje na przejęcie kontroli nad Anglią. Jednym z ich najważniejszych sprzymierzeńców był Robert Fitzroy, hrabia Gloucester, syn Henryka I z nieprawego łoża. Na początku, Robert udzielił wsparcia Stefanowi, ale szybko zmienił zdanie i przeszedł na stronę Matyldy. Niemniej przedwczesne powstanie zorganizowane przez jego stronników zostało bezwzględnie stłumione przez Stefana w kwietniu 1138 roku. Pomimo tego, grono przeciwników Stefana rosło - jego własny brat, Henryk z Blois, wycofał swoje poparcie, po tym jak bracia pokłócili się o kontrolę nad Canterbury. Kolejnym znaczącym wrogiem Stefana był Ranulf, hrabia Chester, w zrozumiały sposób zdegustowany faktem, że król oddał jego twierdzę w Carlisle szkockiemu władcy. Na Stefana nieszczęście, nie mógł on prowadzić polityki Henryka I, kiedy to lojalność baronów była zagwarantowana poprzez rozdawnictwo królewskich ziem; Henryk tak bardzo nadużywał tej strategii, że pozostawił Koronę raczej zubożałą. Co więcej, wykorzystując słabość króla i jego zależność od ich poparcia, baronowie mieli doskonałe pole do walki o promowanie własnych interesów - na przykład Geoffrey de Mandeville niesławnie zmienił stronę trzykrotnie, plasując się głównie po stronie własnych korzyści.
Otoczony ludźmi o wątpliwej lojalności, doświadczywszy zdrady ze strony mu najbliższych, Stefan zaczął być może powoli popadać w paranoję - tłumaczyłoby to dlaczego w 1139 roku zaaresztował Rogera, biskupa Salisbury, oraz dwóch innych biskupów, oskarżając ich o spisek przeciwko niemu.
Sytuacja króla poprawiła się cokolwiek w 1139 roku kiedy Matylda przyjechała do Anglii, gdzie została schwytana i osadzona w twierdzy Arundel, w West Sussex. Niemniej wkrótce pretendentka do tronu została uwolniona i w sposób raczej zuchwały ustanowiła konkurencyjny dwór w południowo-zachodniej Anglii. Jej pozycja została wzmocniona rebelią, która wybuchła we wschodniej Anglii po aresztowaniu przez Stefana, biskupa z Ely. Wspomniany wcześniej Ranulf, hrabia Chester, wybrał właśnie ten moment, aby odbić miasto Lincoln; król wysłał tam armię, ale 2 lutego 1141 roku przegrał bitwę pod Lincoln. Co gorsza, w kwietniu 1141 roku król Stefan został pojmany przez Roberta Fitzroya i uwięziony najpierw w Gloucester, a potem w Bristol na 9 miesiecy. Wyglądało na to, że Stefan przegrał wojnę.
8 kwietnia 1141 roku w Winchester, cesarzowa Matylda sama wybrała się na królową, a w czerwcu zaczęła podróż do Londynu aby przygotować się do koronacji. Jednakże w Londynie wybuchło powstanie przeciwko Matyldzie - mieszkańcy miasta byli zdegustowani prywatą jej rządów i męczącymi podatkami; powstanie skończyło się wygnaniem Matyldy z miasta. Wkrótce potem armia najemników z Flandrii pod wodzą żony Stefana, królowej Matyldy, pojmała Roberta Fitzroya. 1 listopada 1141 roku, cesarzowa Matylda została zmuszona do uwolnienia Stefana w zamian za uwolnienie Roberta Fitzroya i w rezultacie tej dramatycznej odmiany losu, Stefanowi został przywrócony tron. 25 grudnia 1141 roku doszło do jego drugiej koronacji, tym razem w katedrze Canterbury. Nawet ta druga koronacja nie zakończyła jednak wojny domowej, która ciągnęła się jeszcze przez następne kilka lat; ten nadzwyczajny okres w historii Anglii jest nazywany “Czasem Anarchii’ bądź ‘Anarchią”.
Pozbawieni skrupułów baronowie korzystali z chaosu, zajmując nowe ziemie, budując zamki i warownie (najważniejsze symbole władzy i potęgi w średniowiecznej Anglii) bez królewskiej zgody czy wręcz wybijając własne monety, jako policzek wymierzony monarchii. Acz nie wszędzie, to jednak w niektórych rejonach kraju życie chłopów było nieprawdopodobnie żałosne, jako że byli uwikłani w bitwy, oblężenia, a nawet okazjonalne spalenia wsi; samowolni baronowie więzili ich i torturowali prawem silniejszego, bez żadnego szacunku dla litery prawa. Nawet kler zaangażował się w fortyfikację kościołów i opactw; w żadnym innym czasie średniowiecznej Anglii, poziom bezpieczeństwa nie był tak fatalny.
Dwa znaczące wydarzenia doprowadziły do zmian i pewnej stabilizacji sytuacji. Po pierwsze, w grudniu 1142 roku cesarzowa Matylda uciekła z oblężonego Oxfordu, co udało jej się wyłącznie dlatego, że otulona w białą pelerynę, przedarła się przez burzę śnieżną. Cesarzowa ukryła się w twierdzy Devizes w Wiltshire. Drugim wydarzeniem była śmierć Roberta Fitzroya w Bristolu w 1147 roku, który za życia gromadził wokół siebie i motywował rebeliantów.
Po sześciu latach pobytu w Devizes, które co prawda było nie do zdobycia przez armię Stefana, ale z drugiej strony stanowiło prawie więzienie dla przebywającej tam cesarzowej, Matylda powróciła do Normandii i poświęciła się promocji swojego syna Henryka d’Anjou (Andegaweńczyka) raczej niż samej siebie. W 1151 roku Henryk odziedziczył ziemie swojego ojca w Normandii, ale jego ambicje sięgały znacznie dalej. Jego sukcesy militarne w Bretanii i małżeństwo z Eleonorą Akwitańską w maju 1152 roku, zaowocowały przejęciem kontroli nad większością Francji, ale Henrykowi to nie wystarczało; wziął na celownik Anglię, mocno osłabioną latami wojny domowej. Henryk podjął się próby inwazji Anglii w 1147 roku, ale ta kampania skończyła się w momencie wyczerpania funduszy. Drugi atak został podjęty w 1149 roku, tym razem na północy Anglii w asyście króla Szkocji, Davida I (lata panowania 1124 - 1153); armia Stefana wygrała to starcie. Henryk postawił na cierpliwość i spędził kilka lat gromadząc fundusze i inne zasoby, po czym w 1153 roku podjął trzecią próbę, która zakończyła się jego sukcesem i przyniosła koniec wojnie domowej.
Obrona królestwa
W czasie gdy kraj był rozdzierany od środka przez walczących baronów, król musiał również stawić czoła niebezpieczeństwom nadchodzącym z zewnątrz. Pierwszym z sąsiadów, który zainteresował się terytorium Stefana, był mąż cesarzowej Matyldy, Geoffrey Plantagenet, hrabia d’Anjou (Andegaweni). W 1137 roku najechał na Normandię (Normandia w czasach Williama I Zdobywcy i Henryka I była pod władzą króla Anglii) i pomimo starań Stefana, lokalni baronowie naprawdę nie chcieli angażować się w kolejny już konflikt o ten kłopotliwy region. Stefan został zmuszony do wycofania się i pozostawienia Normandii samej sobie.
Tymczasem król Szkocji, David I, wujek cesarzowej Matyldy, zaatakowal w 1138 roku Northumbrię, Lancashire i Yorkshire na północy Anglii. David I zdobył kontrolę nad Cumberland, Northumberland, Durham, Westmorland i Lancaster, ale Stefanowi udało się odeprzeć go w pobliżu Northallerton w Yorkshire, w bitwie sztandarowej (Battle of the Standard) 22 sierpnia 1138 roku. Na wschodzie, walijscy bracia Cadell ap Gruffyss (um. 1175) i Maredudd odnieśli liczne zwycięstwa przeciwko angielskiej armii i znacznie powiększyli swoje terytoria w zachodniej Walii. Brak silnego monarchy okazał się dla Anglii nadzwyczaj kosztowny, tak w relacjach międzynarodowych, jak i wewnętrznych.
Śmierć i sukcesja
W 1153 roku, śmierć żony i syna Eustachego (ur. 1127) okazały się ostatnią kroplą w trudnej sytuacji Stefana i doprowadzily do załamania króla. Trwała właśnie trzecia inwazja Henryka i początkowo Stefan miał nadzieje na decydującą bitwę, ale gdy miało do niej dojść, ani żołnierze ani dowódcy żadnej ze stron, nie byli w szczególny sposób zainteresowani walką; zamiast do bitwy doszło do negocjacji. W rezultacie 6 listopada Stefan i Henryk podpisali Traktat Wallingford, w którym Stefan mianował Henryka swoim następcą, a w zamian utrzymał koronę na resztę swojego życia. Baronowie nie mieli lepszego kandydata niż Henryk, a koszmarne konsekwencje wojny domowej i czasu anarchii były dla wszystkich oczywiste; ostatnią rzeczą, której kraj potrzebował była następna wojna o tron. Jak jeden z kronikarzy średniowiecza to ujął: “Przez dziewiętnaście długich zim, Bóg i jego aniołowie spali” (cytat za McDowall, 26). Nadszedł czas na pokój i jedność. Stefan zmarł 25 października 1154 roku w Dover, w Kent, a Henryk był koronowany 19 grudnia 1154, jako Henryk II; był pierwszym królem od ponad wieku, którego praw do tronu nikt nie kwestionował. Król Stefan został pochowany w opactwie Faversham, w Kent, obok swojej żony i syna, a wydarzenia jego okresu panowania zostały zapisane w 12-wiecznej kronice Gesta Stephani.
Podczas panowania Stefana, Normandia została ostatecznie stracona i dobieglo końca panowanie dynastii normandzkiej w Anglii; był to jeden z przełomowych punktów w historii tego kraju. Henryk II rozpoczął nową dynastię Andegawenów - Plantagenetów (głównie nazywana Plantagenetami) i w czasie swojego panowania trwającego do 1189 roku stworzył największe imperium zachodniej Europy, plasując się na liście najwybitniejszych monarchów w historii Anglii.
