Teatr elżbietański, czasami nazywany angielskim teatrem renesansowym, odnosi się do stylu przedstawień, który rozkwitł za panowania Elżbiety I (1558-1603) i był kontynuowany przez jej następców Stuartów. W teatrze elżbietańskim pojawili się pierwsi profesjonalni aktorzy, którzy należeli do objazdowych trup i którzy wystawiali sztuki o tematyce niereligijnej.
Pierwszy specjalnie zbudowany stacjonarny teatr został założony w Londynie w 1576 roku, a inne szybko podążyły za nim, co sprawiło, że dramat po prostu stał się kwitnącym przemysłem rozrywkowym. Teatry codziennie wystawiające sztuki przyczyniły się do powstania stałych zespołów aktorskich, które nie musiały jeździć w trasy teatralne, dzięki czemu mogły zainwestować więcej czasu i pieniędzy w zachwycanie publiczności obu płci i wszystkich klas społecznych. Najbardziej znanym dramaturgiem tego okresu był William Szekspir (1564-1616), którego dzieła wystawiane były w słynnym Globe Theatre (pol. Pod kulą ziemską) w Londynie i obejmowały tak różnorodne tematy, jak historia, romans, zemsta, morderstwo, komedia i tragedia.
Elżbieta I i sztuka
W epoce elżbietańskiej nastąpił ogólny rozkwit sztuki, ale to sztuki widowiskowe wniosły być może najtrwalszy wkład w kulturę angielską, a nawet światową. Królowa sama była wielbicielką sztuk, przedstawień i spektakli, które często odbywały się w jej królewskich rezydencjach. Elżbieta starannie zarządzała swoim wizerunkiem Królowej Dziewicy, która poświęciła życie osobiste, aby lepiej skoncentrować się na dobru swojego ludu. Teatr był zatem tylko jednym z mediów, których używała do promowania własnej świetności i świetności swojego rodu Tudorów. Królowa aktywnie sponsorowała artystów i dramaturgów.
Oczywiście elżbietanie nie odkryli teatru, ponieważ sztuki teatralne były wystawiane od czasu ich wynalezienia przez starożytnych Greków w VI wieku p.n.e.. Średniowieczna Anglia była świadkiem przedstawień moralitetów i misteriów, a nawet dramatów wystawianych przez aktorów podczas ceremonii religijnych i świąt. Istniały również utwory dramatyczne, tzw. maski (ang. marques), będące rodzajem pantomimy, w której wykonawcy w maskach na twarzach śpiewali, tańczyli i recytowali poezję, nosząc ekstrawaganckie kostiumy i stojąc przed malowaną scenografią. Wreszcie, miasta w całej Anglii od dawna finansowały publiczne pokazy, w których brali udział muzycy, akrobaci i błazny, i były one kontynuowane nawet wtedy, gdy teatr stał się popularny.
W okresie elżbietańskim ci publiczni wykonawcy stali się profesjonalnymi artystami. Pierwsze zawodowe trupy aktorów były sponsorowane przez królową, szlachtę i każdego, kto miał pieniądze na takie rozrywki. Wystawiano sztuki, które, być może dzięki angielskiej reformacji, były teraz całkowicie wolne od tematów religijnych i nie były związane ze świętami państwowymi lub uroczystościami religijnymi. Świeckie sztuki stanowiły jednak nowe wyzwanie, a wpływ sztuki popularnej na politykę i umysły publiczne został uznany przez Elżbietę, która zakazała przedstawień nielicencjonowanych sztuk w 1559 roku. W latach siedemdziesiątych XVI wieku zakazano również cykli sztuk religijnych. Królewska kontrola nad teatrem była kontynuowana w 1572 roku, kiedy to tylko szlachta mogła sponsorować zawodowe zespoły aktorskie. Od 1574 roku wszystkie zespoły musiały być licencjonowane.
Odejście od dzielących tematów religijnych skłoniło pisarzy do zgłębiania innych zagadnień, a ich wyobraźnia nie znała granic. Tematyka historyczna była szczególnie popularna wśród nowych dramaturgów w okresie, gdy poczucie angielskiego nacjonalizmu rozwijało się jak nigdy dotąd. Łączyło się to z humanistycznym zainteresowaniem starożytnością grecką i rzymską. Królewski mecenat nad teatrem był kontynuowany za panowania następcy Elżbiety, Jakuba I (1603-1625), który sfinansował trzy profesjonalne zespoły aktorskie (aka firmy grające).
Profesjonalni aktorzy i teatry
Pierwszy profesjonalnie licencjonowany zespół aktorów należał do ulubieńca dworu Elżbiety, Roberta Dudleya, 1. hrabiego Leicester (ok. 1532-1588). Nazywani „ludźmi Leicestera” zdobyli licencję w 1574 roku i objeżdżali krajowe rezydencje, dając przedstawienia. Oczywiście aktorzy potrzebowali odpowiedniej sceny, na której mogliby zaimponować, więc wkrótce pojawiły się pierwsze specjalnie wybudowane teatry. W 1576 roku Londyn otrzymał swój pierwszy własny i stały teatr, założony przez Jakuba Burbage’a (ok. 1530-1597), który sam był aktorem, i znany po prostu jako Teatr (choć wcześniej istniały zaadaptowane budynki z tymczasowymi rusztowaniami, takie jak Red Lion Theatre z 1567 roku). Znajdujący się przy Holywell Street w Shoreditch, teatr był drewnianym, zamkniętym budynkiem bez dachu w środku i przyjmował publiczność zarówno dworzan, jak i zwykłych ludzi. Teatr odniósł tak ogromny sukces, że zaczęto budować kolejne, począwszy od Curtain Theatre. Burbage otworzył drugi teatr w Londynie, Blackfriars Theatre, przekształcając nieużywany klasztor dominikanów. Powstały również teatry Rose Theatre (1587) i Swan Theatre (1595), ponieważ biznes teatralny rozkwitł, a zachęta Elżbiety do pozostania na dworze i posiadania rezydencji w stolicy gwarantowała gotową publiczność. Inne miasta wkrótce podążyły za modą i również założyły swoje teatry; wczesne przykłady to Bath, Bristol, Norwich i York. W czasach królów z dynastii Stuartów, wiele teatrów oferowało przedstawianie innej sztuki każdego dnia, zazwyczaj popołudniami, dla znającej się na rzeczy publiczności złożonej z mężczyzn i kobiet oczekujących nowej rozrywki. Nawet najpopularniejsze sztuki były wystawiane tylko kilka razy w roku, ponieważ teatry starały się zapewnić rozrywkę stałym bywalcom.
Co więcej, wraz z rozwojem teatrów, aktorzy i dramaturdzy zostali uwolnieni od zobowiązań i ograniczeń, jakie niosło ze sobą sponsorowanie przez szlachtę. Jednakże to teatr stał się sławny na całym świecie, zwłaszcza po 1599 roku, kiedy został przeniesiony na południowy brzeg Tamizy i otrzymał nową nazwę: Globe Theatre.
Globe Theatre został otwarty w 1599 roku i był własnością synów Burbage’a oraz niektórych członków zawodowej grupy aktorskiej znanej jako Chamberlain’s Men. Jednym z inwestorów był William Szekspir, który wraz z innymi aktorami i dramatopisarzami dzielił się połową zysków z teatru, podczas gdy druga połowa przeznaczana była na opłacenie drugorzędnych aktorów, muzyków, kostiumów i kosztów utrzymania. Co najważniejsze, założenie teatrów oznaczało, że wcześniej podróżujący aktorzy mogli teraz stworzyć solidniejszą bazę finansową, która pozwoliła im produkować więcej sztuk i nadać im znacznie wyższą wartość produkcyjną. Firmy teatralne mogły pochwalić się dwunastoma lub więcej stałymi głównymi aktorami oraz wieloma aktorami-chłopcami i praktykantami. Zatrudniano także muzyków, pisarzy, artystów i kopistów.
Globe Theatre był wykonany z drewna, miał mniej więcej okrągły kształt i na środku otwarty dach. Wznosił się na wysokość 12 metrów (40 stóp) i mierzył 24 metry (80 stóp) średnicy, a wewnątrz znajdowały się trzy poziomy siedzeń, które mogły pomieścić około 2000 osób. Teatr zawdzięcza swoją nazwę kuli ziemskiej na dachu, na której widniała łacińska legenda o słynnym wersie Szekspira „Cały świat jest sceną”. Własna scena Globe była prostokątna, mierzyła około 12 metrów długości i była chroniona strzechą. Jednorazowo mogło na niej występować około 12 aktorów. Za sceną znajdowała się galeria, która mogła pomieścić więcej widzów lub zostać wykorzystana jako ważna część sztuki (np. balkon Julii w „Romeo i Julii”). Widzowie mogli być zaskakiwani takimi sztuczkami technicznymi, jak opuszczanie aktorów na linach lub ich pojawianie się bądź znikanie przez zapadnię znajdującą się w podłodze sceny.
W drugiej połowie XVII wieku nastąpiły pewne istotne zmiany. Kobiety grały role kobiece (wcześniej robili to chłopcy), a duże płaskie malowane sceny, często z włączoną perspektywą, były przesuwane na ruchomych szynach na i poza scenę. Kolejną zmianą było to, że teraz sztuki miały wydłużony czas trwania, a ten sam spektakl był powtarzany każdego dnia, co aktorzy z krótką pamięcią musieli przyjąć z wielkim zadowoleniem. Wzorzec przedstawień został ustalony i przetrwał do dziś.
William Szekspir
William Szekspir stał się jednym z najbardziej znanych autorów tłumaczonych na każdy język świata. Urodzony w Stratford-upon-Avon w 1564 roku, William zdobył sławę w kręgach teatralnych dopiero w 1592 roku. Dwa lata później dołączył do Chamberlain’s Men, a następnie, jak wspomniano powyżej, stał się ważnym członkiem stałego personelu Globe Theatre, którą to pozycję zajmował przez całą swoją karierę pisarską. William tworzył średnio dwie sztuki rocznie, pisząc ich w sumie 37. Datowanie dzieł Szekspira jest problematyczne, ponieważ żadne z nich nie zachowało się w oryginalnych rękopisach, więc historycy przyjrzeli się jedynie ich treści i innym dowodom znajdującym się w dokumentach. Sztuki są zwykle podzielone na cztery grupy i generalnie ilustrują szeroki zakres teatru elżbietańskiego. Kategorie te to: komedie, romanse, historie i tragedie. Dzieła te, podobnie jak wiele sztuk z tego okresu, łączą grę słów i żartobliwe odniesienia do współczesnej polityki z opowieściami o miłości, mrocznych czynach zemsty i morderstw, wydarzeniach historycznych, fikcji historycznej i dużej dawce szowinizmu.
Pierwszą sztuką Szekspira jest powszechnie znany „Henryk VI, część I”, napisany około 1589 roku. Do jego najpopularniejszych sztuk należą „Sen nocy letniej” (ok. 1596), który koncentruje się wokół ślubu greckiego bohatera Tezeusza i Amazonki Hipolity, „Henryk V” (1599), który zawiera fabularyzowaną wersję porywającej mowy tego króla w bitwie pod Azincourt w 1415 roku, „Hamlet” (ok. 1601), który opowiada o zemście duńskiego księcia o tym imieniu na jego złym wuju, oraz „Makbet” (1606), zatytułowany na cześć szkockiego króla, który popadł w szaleństwo po rozpoczęciu serii morderstw.
Inni dramatopisarze i aktorzy
Za panowania królów z dynastii Stuartów modne i opłacalne stało się drukowanie scenariuszy sztuk teatralnych, nawet jeśli zawsze były one pisane z myślą o ich wystawianiu. Z XVI i XVII wieku przetrwało około 800 scenariuszy sztuk, choć jest to tylko niewielka część z tych wyprodukowanych w tamtym czasie. Po Szekspirze, kolejnym najbardziej znanym elżbietańskim dramatopisarzem jest Krzysztof Marlowe (1564-1593). W 1587 roku wystawiono jego pierwszą sztukę, „Tamerlan Wielki”. Sztuka była wielkim hitem i opowiadała epicką historię Timura, założyciela imperium Timurydów w Azji Środkowej (1370-1507). Później pojawiły się inne sukcesy, takie jak „Tragedia Dydony, królowej Kartaginy”, ale podobnie jak wielu dramaturgów i poetów tamtego okresu, Marlowe miał skłonność do pijaństwa, a bójka w tawernie zakończyła się jego śmiercią. Ponieważ Marlowe pracował również jako szpieg dla rządu, niektórzy spekulowali, że jego śmierć była w rzeczywistości zabójstwem.
Trzecim wielkim dramaturgiem tamtego okresu był Ben Jonson (1572-1637). Pierwsza sztuka Jonsona, „Wyspa psów” (1597), odniosła sukces, ale wpędziła go w kłopoty z władzami, które uznały ją za podżeganie do buntu. Po krótkim pobycie w więzieniu, Jonson wkrótce znalazł się z powrotem w zamknięciu po tym, jak zabił aktora podczas kłótni. Po wyjściu na wolność Jonson skoncentrował się na tym, w czym był dobry i napisał szereg doskonałych sztuk, z których wiele wystawiono w Globe Theatre. Inne dzieła Jonsona obejmowały poezję, maski i ogromny zbiór krytyki literackiej.
Utalentowani aktorzy oczywiście wyrobili sobie markę w nowym gatunku. Jedną ze znanych postaci był aktor komiczny Ryszard Tarlton (zm. 1588), który był również nadwornym błaznem, rozbawiającym Elżbietę I, dopóki jego żarty nie posunęły się za daleko i nie ośmieszyły niektórych z jej szlachetnych faworytów. Wszechstronnie utalentowany Tarlton był współzałożycielem zespołu Queen’s Men i autorem wielu udanych sztuk, z których najpopularniejszą jest „Siedem grzechów głównych” (1585). Najbardziej znaną postacią Tarltona był mały Czapliński (ang. Chaplinesque): niski mężczyzna w workowatych spodniach i noszący duży kij.
Wyzwania i dziedzictwo
Nowy teatr nie był pozbawiony krytyków. Purytanie, którzy od lat 90. XVI wieku byli coraz bardziej widoczni w elżbietańskim społeczeństwie, sprzeciwiali się tak frywolnym rozrywkom jak sztuki teatralne. Uważali, że ich tematyka – zwłaszcza wątki zemsty, morderstw i romansów – jest nieodpowiednia dla zwykłych ludzi i może zepsuć ich umysły, podobnie jak głoszą niektórzy współcześni krytycy brutalnego kina. Ponadto purytanie uważali teatry za całkowicie niepożądane miejsca, w których gromadziły się tylko próżniacze, niemoralne i przestępcze elementy społeczeństwa.
Lokalni mieszkańcy często nie byli zadowoleni z obecności teatru w ich sąsiedztwie ze względu na hałas i niskie skojarzenia klasowe z takim miejscem; był to jeden z powodów, dla których teatr został przeniesiony do Globe Theatre. Nawet niektórzy właściciele firm ubolewali nad teatrami, ponieważ ich pracownicy chodzili oglądać sztuki, które zwykle odbywały się w ciągu dnia, a więc w godzinach pracy. Obawy te doprowadziły do wysłania petycji do burmistrzów, którzy następnie lobbowali w parlamencie, aby ograniczyć występy teatralne. Wyjaśnia to również, dlaczego wczesne teatry budowano na przedmieściach miast, z dala od bezpośredniej jurysdykcji burmistrzów. Sztuka teatralna była jednak bardzo tania (zaczynając od 1 pensa za bilet, około 1 dolara dzisiaj) i bardzo popularna, a zatem bardzo trudna do stłumienia, nawet gdy purytanie zyskali na znaczeniu w połowie XVII wieku i od 1642 roku tymczasowo zamykali wszystkie miejsca spotkań publicznych. W 1660 roku, wraz z powrotem monarchistów, teatry zostały ponownie otwarte, a zespoły aktorskie natychmiast zreformowane.
Kolejnym wyzwaniem było zdrowie publiczne. Kiedy w 1592 roku Londyn nawiedziła nowa fala epidemii czarnej śmierci, wszystkie teatry zamknięto na rok. Wielu burmistrzów starało się unikać zgromadzeń publicznych, a nawet płaciło zespołom aktorskim, aby nie występowały w przypadku pojawienia się nowego ogniska zarazy. Teatry, jako konstrukcje drewniane, były również podatne na niszczycielskie pożary. Globe Theatre, na przykład, musiał zostać odbudowany w 1614 roku, kiedy wystrzał armatni wystrzelony podczas spektaklu dla efektu dramatycznego podpalił strzechę dachu.
Pomimo tych zagrożeń, teatr elżbietański szybko stał się ważną i trwałą częścią angielskiej kultury popularnej i literackiej. Na przykład już w 1623 roku 36 sztuk Williama Szekspira zostało zebranych w druku w „Pierwszym Folio”. Kolejne wydania były drukowane przez cały XVII wiek, a pierwsza odpowiednio zredagowana kolekcja została opublikowana w 1709 roku. Oczywiście Szekspir jest nadal czytany na całym świecie, a jego dzieła wciąż interesują współczesnych filmowców. Jak zauważył Ben Jonson w przedmowie do „Pierwszego Folio”, gwiazda elżbietańskiego teatru była „nie epokowa, ale wieczna” (Wagner, 275).
