Renesansowy humanizm był ruchem intelektualnym charakteryzującym się ożywionym zainteresowaniem światem klasycznym i studiami, które koncentrowały się nie na religii, ale na tym, czym jest bycie człowiekiem. Jego początki sięgają XIV-wiecznych Włoch i takich autorów jak Petrarka (1304-1374), którzy poszukiwali „zaginionych” starożytnych manuskryptów. W XV wieku humanizm rozprzestrzenił się w całej Europie.
Humaniści wierzyli w znaczenie edukacji w zakresie literatury klasycznej i promowania cnót obywatelskich, czyli wykorzystania pełnego potencjału człowieka zarówno dla jego własnego dobra, jak i dla dobra społeczeństwa, w którym żyje. Trudność w zdefiniowaniu humanizmu i jego stale ewoluujący charakter nie przeszkodziły w powszechnym uznaniu go za cechę definiującą Europę w latach 1400-1600 i właśnie dlatego okres ten można określić jako renesans lub „odrodzenie” idei.
Definicja humanizmu
Humanizm był terminem wymyślonym w XIX wieku w celu opisania renesansowej idei, zgodnie z którą bezpośrednie studiowanie dzieł starożytnych było ważną częścią wszechstronnej edukacji (ale nie jedyną). Z tego stanowiska zrodziła się idea, że studiowanie ludzkości powinno być priorytetem, w przeciwieństwie do kwestii religijnych (które nie muszą być zaniedbywane ani kwestionowane przez studia humanistyczne). Ważne klasyczne ideały, które interesowały humanistów, obejmowały znaczenie publicznej i prywatnej moralności, gramatykę łacińską, techniki retoryki, historię, konwencje w literaturze i poezji oraz filozofię moralną. Edukacja ta nie stworzyła wszechogarniającej filozofii lub światopoglądu u jej zwolenników. Ktoś, kto miał wykształcenie humanistyczne, mógł być na przykład katolikiem lub protestantem, a wielu studentów podjęło studia w bardzo różnych gałęziach nauki, takich jak teologia, prawo czy medycyna.
W czasach współczesnych termin „humanizm” zyskał inne znaczenie (racjonalny i niereligijny sposób życia), więc aby zachować jego pierwotny cel, gdy stosuje się go do lat 1400-1600, często precyzuje się go jako „renesansowy humanizm”. Należy jednak pamiętać, że renesansowi myśliciele sami nie używali terminu humanizm, ani też nie zgadzali się we wszystkich kwestiach. Z powodu problemów z definicją, niektórzy historycy wolą używać terminu studia humanitatis, stworzonego przez rzymskiego męża stanu Cycerona (106-43 p.n.e.) i ożywionego przez florenckiego uczonego Coluccio Salutati (1331-1406). Studia humanitatis odnoszą się do studiów, które zamiast koncentrować się na kwestiach religijnych, koncentrują się na tym, czym jest bycie człowiekiem, a dokładniej rozważają, czym jest moralność jednostki w jej najszerszym znaczeniu i jak może ona w pełni uczestniczyć w życiu publicznym.
Główne elementy renesansowego humanizmu obejmują:
- zainteresowanie studiowaniem literatury i sztuki antycznej,
- zainteresowanie elokwentnym posługiwaniem się łaciną i filologią,
- wiara w znaczenie i moc edukacji w tworzeniu wartościowych obywateli,
- promowanie moralności prywatnej i obywatelskiej,
- odrzucenie scholastyki.
- zachęcanie do studiów niereligijnych,
- nacisk na jednostkę i jej moralną autonomię,
- wiara w znaczenie obserwacji, krytycznej analizy i kreatywności,
- przekonanie, że poeci, pisarze i artyści mogą prowadzić ludzkość do lepszego sposobu życia,
- zainteresowanie pytaniem „co to znaczy być człowiekiem”?
Początki klasycznego odrodzenia
Ruch humanistyczny można prześledzić na przykładzie trzech włoskich autorów, którzy żyli zanim jeszcze rozpoczął się okres renesansu: Dante Alighieri (1265-1321), Petrarka i Giovanni Boccaccio (1313-1375). Wszyscy trzej zyskali nowe uznanie w okresie renesansu, kiedy zostali okrzyknięci jego ojcami-założycielami. Dante był pierwszym z nich, a jego Boska komedia (ok. 1319 roku), choć była książką z głównym przesłaniem na temat tego, jak osiągnąć zbawienie, stanowiła subtelne przejście od dzieł całkowicie skoncentrowanych na religii do tych rozważających rolę ludzkości we wszechświecie Boga. Boska Komedia zawierała wiele jawnie klasycznych elementów, począwszy od rzymskiego poety Wergiliusza (70-19 p.n.e.) działającego jako przewodnik po wielu wspomnianych starożytnych postaciach historycznych.
Następny był Petrarka, który pozostawał równie religijnym człowiekiem, ale w swojej twórczości krytykował niektóre elementy Kościoła katolickiego, takie jak jego zepsucie i nadmierne zamiłowanie do wystawności. Petrarka odrzucił scholastykę, która kurczowo trzymała się kościelnych dogmatów i tworzyła niekończące się serie bezowocnych debat wśród uczonych. Jego największym wkładem w badania nad starożytnością było odnalezienie manuskryptów, które zaginęły w klasztornych bibliotekach. Wśród jego słynnych odkryć znalazło się kilka dzieł i listów Cycerona.
Petrarka wierzył, że nowy złoty wiek myśli i polityki można osiągnąć poprzez powrót do ideałów starożytności i pozwolenie poetom i uczonym na przeprowadzenie rewolucji w edukacji. Jego idea, że okres, w którym żył, był okresem pośrednim między starożytnością a owym nowym świtem, co nazwał lekceważąco „drzemką”, została podchwycona przez późniejszych myślicieli renesansowych i przyczyniła się do rozwoju idei, że średniowiecze było w jakiś sposób okresem ciemności kulturowej. Co więcej, praca Petrarki nad starożytnymi manuskryptami zachęcała do studiowania tematów niereligijnych z ludzkością w centrum, co stało się uzasadnioną działalnością intelektualistów. W rezultacie Petrarka jest często cytowany jako ojciec humanizmu.
Giovanni Boccaccio również poszukiwał „zaginionych” rękopisów związanych ze starożytnością. Ponadto jego Dekameron (Dziesięć dni), zbiór opowieści opracowanych w latach 1348-1353, spodobał się późniejszym humanistom, ponieważ szczegółowo opisywał codzienne ludzkie doświadczenia. Bocaccio stworzył również dzieła, które były bardzo przydatne dla uczonych humanistów, takie jak jego Genealogia bogów pogańskich.
Wszyscy ci trzej pisarze promowali używanie toskańskiego języka narodowego (przynajmniej w dziełach poetyckich), co ostatecznie doprowadziło do podważenia dominacji łaciny. Humaniści nadal jednak preferowali łacinę do celów naukowych i wzorowali się na łacinie Cycerona w prozie i Wergiliusza w poezji. Pojawienie się prasy drukarskiej w Europie w 1450 roku było kolejnym impulsem dla wspomnianej wyżej trójki autorów i demokratyzacji wiedzy. Renesansowy humanizm przywiązywał wielką wagę do inwencji i tutaj, ponownie, Dante ze swoim stworzeniem terza rima (wiersze składające się ze strof o trzech rymujących się wersach) i innowacyjna promocja Boccaccia w formie pisemnej ottava rima (gdzie strofy składają się z ośmiu 11-sylabowych wierszy) idealnie pasują do tego klimatu.
Klasyczny wzorzec
Po upadku Konstantynopola w 1453 roku, wielu greckich uczonych uciekło z upadającego Cesarstwa Bizantyjskiego i przywiozło ze sobą klasyczne teksty do Europy, zwłaszcza do Włoch. Były one bardzo pożądanym dodatkiem do łacińskich tekstów, które uczeni tacy jak Petrarka znajdowali w klasztornych bibliotekach. W rezultacie do 1515 roku dzieła wszystkich głównych autorów klasycznych były dostępne w druku. Patrząc na te dzieła jako na całość, jedną z idei, która szczególnie interesowała renesansowych myślicieli, była virtus (cnota lub doskonałość) i obywatelski obowiązek. Petrarka studiował to zagadnienie pół wieku wcześniej, ale teraz pomysł, że starożytny świat miał coś bardzo cennego do przekazania ludziom XV wieku, naprawdę się przyjął. Renesansowi humaniści chcieli zatem wykorzystywać, analizować i krytykować starożytne źródła, aby poprawić swoje życie publiczne w służbie państwu. Wiedza teoretyczna nie wystarczała, to, co zostało zdobyte podczas studiów, musiało zostać zastosowane w praktyce dla dobra państwa i wszystkich, którzy w nim żyli. W związku z tym wielkie pytanie, co to znaczy być człowiekiem, które nurtowało renesansowych uczonych, sprowokowało odpowiedzi, obejmujące rozważania religijne, filozoficzne, naukowe i artystyczne.
Dziś wydaje się dość dziwne, że uczeni tak bardzo interesowali się starożytnymi źródłami, które można by uznać za przestarzałe i nieistotne dla współczesnego społeczeństwa. Jednak dla myślicieli humanistycznych starożytność, widoczna w tak wielu nowo odkrytych manuskryptach, stanowiła świeżą i tętniącą życiem alternatywę dla stagnacji myśli tak zazdrośnie strzeżonej przez średniowieczny Kościół. Nowe horyzonty oferowane przez te teksty i pozornie bezstronne podejście starożytnych uczonych do omawiania i wyjaśniania świata bez żadnych z góry przyjętych idei sprawiły, że cały proces renesansu wydawał się, jak sama nazwa wskazuje, intelektualnym odrodzeniem. Uczeni humaniści nie byli bezkrytyczni wobec starożytnych źródeł, wręcz przeciwnie, podobnie jak wielu starożytnych myślicieli, podchodzili do każdego tematu z krytyczną analizą. Co więcej, aby podejść do danego tematu obiektywnie, trzeba być intelektualnie wolnym, a wraz z tą ideą pojawiła się wolnomyślicielska jednostka, nieskrępowana religijnymi lub politycznymi uprzedzeniami. Byli nawet tacy, którzy uważali, że Bóg dał ludzkości świat jako test, aby uczynili z niego to, co chcą i wykorzystali swoją cnotę, aby uczynić go lepszym miejscem. W ten sposób humanizm nie był w opozycji do religii dla wielu myślicieli, ale doprowadził do idei moralnie autonomicznej jednostki, co z kolei doprowadziło do indywidualizmu.
Był jeszcze jeden powód, by podziwiać starożytnych: ich elokwencja argumentacji. Cyceron był brany za przykład par excellence doskonałego pisania po łacinie. Retoryka - kolejny termin, któremu nowoczesność nadała pierwotne znaczenie - była wówczas sztuką przedstawiania elokwentnych argumentów. Co więcej, nie była to jedynie sztuczka stosowana przez uczonych w ich pismach, ale narzędzie do wykorzystania w życiu codziennym. Innymi słowy, retoryka to perswazja, a z perswazją wiąże się władza. Retoryka mogła stać się środkiem, za pomocą którego humaniści rozpowszechniali swoje idee, przekonując każdego, od piśmiennego kupca po władcę księstwa, że ich podejście jest najlepszym sposobem na edukację, życie, pracę i rządzenie.
Rozprzestrzenianie się humanizmu
Prasa drukarska pomogła rozprzestrzenić idee humanistyczne z ich początków we Włoszech na północ Europy. Najbardziej znanym humanistycznym uczonym swoich czasów był Desiderius Erasmus z Rotterdamu (ok. 1469-1536). Erazm wierzył, że edukacja jest odpowiedzią na problemy Kościoła katolickiego (a nie radykalna reformacja). W tym celu skompilował wydania klasycznych autorów i dostarczył nowe łacińskie i greckie tłumaczenie Nowego Testamentu. Ostre i krytyczne badanie oryginalnych tekstów przez Erazma, jego analiza tekstowa obecnych wersji i zainteresowanie filologią miały wpływ na innych renesansowych uczonych.
Chociaż wcześni humaniści często byli chrześcijanami, nacisk ruchu na krytyczne dociekania doprowadził do nieuniknionego starcia z władzami kościelnymi, które polegały na masowej i bezkrytycznej akceptacji interpretacji doktryny z drugiej ręki. Kolejną kością niezgody był fakt, że niektórzy uczeni humaniści stali się orędownikami pogańskich tekstów.
Na północy Europy uczeni-humaniści byli bardziej zainteresowani reformami religijnymi niż gdzie indziej, stąd ich humanizm jest często nazywany humanizmem religijnym. Sir Thomas More (1478-1535), angielski uczony i mąż stanu, był jedną z postaci tego ruchu. Jako obrońca Kościoła katolickiego przed reformatorami, w 1516 roku napisał słynną Utopię o idealnym społeczeństwie osadzonym na wyimaginowanej wyspie. Bardziej prawdopodobne jest, że dzieło to miało być lekko zawoalowaną krytyką rządów Henryka VIII w Anglii (lata panowania: 1509-1547), ale jego radykalne przedstawienie społeczeństwa, w którym wszyscy pracują dla wspólnego dobra i mają równy udział w jego sukcesie, wzbudziło uznanie w umysłach humanistycznych uczonych z innych krajów. Oczywiste powiązanie z Republiką Platona było kolejną zaletą dla kochających klasykę humanistów.
Edukacja humanistyczna
Erazm był ważny w jeszcze jednym obszarze: edukacji dla wszystkich. Naukowcom bardzo dobrze wychodziło debatowanie nad ideałami edukacji w teorii, ale do osiągnięcia humanistycznego celu poszerzenia edukacji potrzebne były bardziej praktyczne propozycje. Erazm napisał zatem wiele podręczników, takich jak niezwykle popularny On Copia (1512), który uczył studentów, jak argumentować, poprawiać teksty i tworzyć nowe. W napisanym w 1521 roku O pisaniu listów uczył, jak najlepiej pisać listy, celować w konkretnych odbiorców i stosować elokwentne wyrażenia. Erazm stworzył nawet przewodniki dla tych, którzy chcieli założyć szkołę i opracował zalecane programy nauczania.
Humaniści podkreślali znaczenie edukacji, która obejmowała liberalne sztuki retoryki, filozofii moralnej, gramatyki, historii i poezji. Ćwiczenia fizyczne, podobnie jak w starożytnej Grecji, były również uważane za istotną część wszechstronnej edukacji, w wyniku której młodzi ludzie byli w stanie wykorzystać swój potencjał i stać się dobrymi obywatelami. Ponadto edukacja humanistyczna trwała przez całe życie i nigdy nie było za późno, aby nauczyć się jej zalet, zwłaszcza dla władców.
Humanizm w nauce
Obserwowanie, analizowanie i kategoryzowanie otaczającego nas świata było ważną częścią myśli humanistycznej, podobnie jak w starożytności. Z tego powodu nauka poczyniła wielkie postępy w okresie renesansu, napędzane początkowo przez rozwój matematyki. Polski astronom Mikołaj Kopernik (1473-1543) zaproponował, że układ słoneczny jest heliocentryczny, wśród innych innowacyjnych pomysłów, w swoim dziele O obrotach sfer niebieskich, opublikowanym w 1543 roku. Kopernik był klasycznym renesansowym uczonym, który studiował dzieła starożytności, obserwował to, co mógł osobiście na świecie, zestawił wszystko, co do tej pory zostało zbadane w jego dziedzinie, a następnie przedstawił nowy pogląd na dany temat. Być może największym wkładem humanizmu w naukę było jego pragnienie odpowiedzi i przekonanie, że można je znaleźć dzięki ludzkim wysiłkom.
Humanizm w sztuce
Władcy tacy jak Federico da Montefeltro (1422-1482) w Urbino i Cosimo I de' Medici (1519-1574) we Florencji byli wielkimi wielbicielami starożytności i zbudowali imponujące biblioteki humanistyczne. Byli także kolekcjonerami sztuki starożytnej, takiej jak rzeźby, sarkofagi, płaskorzeźby i monety. Obaj mężczyźni stali się również wielkimi mecenasami sztuki, wspierając artystów humanistycznych. Był to wzór naśladowany przez władców w całej Europie.
Renesansowi malarze i rzeźbiarze bardzo zainteresowali się klasyczną mitologią, czasami nawet łącząc ją z chrześcijańskimi tematami, takimi jak subtelne przedstawianie Wenus jako Maryi Dziewicy. Starożytni myśliciele byli bezpośrednio przedstawiani w sztuce, być może najbardziej znani we fresku Szkoła Ateńska w Watykanie autorstwa Rafaela (1483-1520).
Doceniano także umiejętności starożytnych artystów, zwłaszcza rzeźbiarzy i ich zdolność do uchwycenia rzeczywistości w brązie lub marmurze. Artyści renesansowi sami chcieli uchwycić tę rzeczywistość, a proces ten rozpoczął się już w czasach Giotta (ur. 1267 lub 1277 - zm. 1337), a jego kulminacją były hiperrealistyczne portrety wykonane przez późnorenesansowych artystów niderlandzkich. Podobnie jak renesansowi pisarze, artyści chcieli nie tylko naśladować klasyczną tradycję, ale także ją ulepszać. W rezultacie prawidłowe wykorzystanie perspektywy stało się coraz bardziej precyzyjnym przedsięwzięciem dla renesansowych artystów. Artyści byli również przekonani, że ich starożytni poprzednicy w jakiś sposób odkryli matematyczne sekrety proporcji, szczególnie związane z ludzkim ciałem.
Artyści kładli teraz nacisk na ludzkie doświadczenia w swojej sztuce. Portrety, na przykład, mogą przedstawiać klasyczną książkę obok osoby siedzącej, aby podkreślić jej humanistyczne skłonności. Nawet dzieła religijne z tego okresu koncentrują się na postaciach ludzkich i ich historii na tle sceny. Tak jak pisarze humanistyczni doskonale zdawali sobie sprawę z potężnego efektu swoich słów, tak samo artyści zdawali sobie sprawę z mocy, jaką mieli, aby stworzyć trwałe wrażenie estetyczne na widzu. Być może nie ma lepszego przykładu wywołującego zachwyt niż sufit Kaplicy Sykstyńskiej Michała Anioła. Wreszcie, nacisk kładziony na jednostkę w humanizmie znalazł wyraz w sposobie, w jaki artyści postrzegali samych siebie – jako doskonałych rzemieślników, którzy wykorzystywali swój intelekt do studiowania sztuki i tworzenia arcydzieł, które przyniosłyby im sławę przez kolejne pokolenia.
Humanizm przeniknął do architektury renesansu, gdzie budynki były projektowane tak, aby były eleganckie, symetryczne, funkcjonalne i harmonijne z otoczeniem, podobnie jak w starożytnym Rzymie. Przede wszystkim budynki wykazywały klasyczne proporcje długości i wysokości.
Humanizm, z jego szacunkiem dla klasycznych autorów i tego, czego dokładnie może nas nauczyć wiedza o starożytności, znalazł wyraz w sztukach performatywnych, zwłaszcza w sztukach Williama Szekspira (1564-1616), który był zainteresowany postaciami, które mogą ujawnić zakres i głębię ludzkiego doświadczenia. Szekspir być może nie opowiada się po żadnej konkretnej stronie w humanistycznych debatach przedstawionych w jego dziełach, ale przynajmniej w pełni mistrzowsko wykorzystuje to humanistyczne narzędzie władzy – język – aby osiągnąć swoje efekty.
Dziedzictwo renesansowego humanizmu
Humanizm przekształcił edukację i odmłodził świat idei i sztuki dzięki odkryciu, promocji i adaptacji dzieł klasycznych. Doprowadził do stworzenia międzynarodowej sieci uczonych połączonych listami i książkami, oddzielenia Kościoła od polityki, krytycznego badania tekstów prowadzącego do odkrycia nieścisłości, a nawet fałszerstw, oraz stworzenia bibliotek publicznych.
Być może nieuchronnie jednak, humanistyczni uczeni i myśliciele zaczęli dzielić się na grupy, specjalizując się w różnych dziedzinach tego, co było już nieskończenie szerokim obszarem ludzkich wysiłków. Byli realiści przeciwko moralistom, ci, którzy chcieli zapomnieć o religii i ci, którzy tego nie chcieli, a także ci, którzy byli republikanami i ci, którzy byli rojalistami. Byli humaniści, którzy uważali naukę języka za cel sam w sobie, podczas gdy inni uważali ją jedynie za środek do zrozumienia idei. Niektórzy preferowali życie kontemplacyjne, w przeciwieństwie do tych, którzy wciąż trzymali się idei wprowadzenia humanizmu do praktyki politycznej. Tak jak nauka, sztuka, historia, filozofia i teologia oddzieliły się od siebie, tak renesansowy humanizm dobiegł końca, rozpadając się, gdy specjalizacja naukowa wygrała walkę z uzyskaniem kompleksowego przeglądu ludzkiej kondycji.
Pomimo rozpadu ruchu humanistycznego na jego części składowe, zasadnicza idea, że ludzie są godni poważnych studiów, oczywiście nigdy nie zniknęła. Jeśli już, to idea ta tylko się poszerzyła i pogłębiła. Przedmioty, które zostały uznane za ważne do studiowania w klasycznych źródłach, takich jak filozofia, historia i literatura, zostały wspólnie nazwane naukami humanistycznymi, a dziś oczywiście stanowią główne kierunki w szkołach wyższych i na uniwersytetach na całym świecie.
