Rewolucja francuska (1789-1799) była okresem poważnych wstrząsów społecznych i politycznych we Francji. Stała się świadkiem upadku monarchii, ustanowienia Pierwszej Republiki Francuskiej, a jej kulminacją było powstanie Napoleona Bonaparte i początek epoki napoleońskiej. Rewolucja Francuska jest uważana za jedno z najważniejszych wydarzeń w historii Zachodu.
Rewolucja z 1789 roku, jak się ją czasem nazywa dla odróżnienia od późniejszych rewolucji francuskich, miała swoje źródło w głęboko zakorzenionych problemach, których rząd króla Francji Ludwika XVI (1774-1792) nie był w stanie rozwiązać; problemy te były przede wszystkim związane z kłopotami finansowymi Francji, a także z systemową nierównością społeczną osadzoną w ancien régime. Zwołane w celu rozwiązania tych problemów Zgromadzenie Generalne z 1789 roku zaowocowało utworzeniem Narodowego Zgromadzenia Konstytucyjnego, organu złożonego z wybranych przedstawicieli trzech warstw społecznych, którzy przysięgli, że nie rozwiążą się, dopóki nie napiszą nowej konstytucji. W ciągu następnej dekady rewolucjoniści próbowali zdemontować opresyjne stare społeczeństwo i zbudować nowe, oparte na zasadach epoki oświecenia, których przykładem jest motto: „Wolność, równość, braterstwo”.
Choć początkowo udało im się ustanowić Republikę Francuską, rewolucjoniści wkrótce uwikłali się we francuskie wojny rewolucyjne (1792-1802), w których Francja walczyła z koalicją głównych europejskich mocarstw. Rewolucja szybko przerodziła się w gwałtowną paranoję, a 20-40 000 ludzi zostało zabitych podczas rządów terroru (1793-94), w tym wielu byłych przywódców rewolucji. Po terrorze rewolucja utknęła w martwym punkcie aż do 1799 roku, kiedy to Napoleon Bonaparte (1769-1821) przejął kontrolę nad rządem w wyniku przewrotu 18 brumaire’a (9. XI. 1799 roku), ostatecznie przekształcając Republikę w Pierwsze Cesarstwo Francuskie (1804-1814, 1815). Choć rewolucja nie zdołała uchronić Francji przed ponownym popadnięciem w autokrację, udało jej się odnieść sukces na inne sposoby. Zainspirowała liczne rewolucje na całym świecie i pomogła ukształtować nowoczesne koncepcje państw narodowych, zachodnich demokracji i praw człowieka.
Przyczyny
Większość przyczyn Rewolucji Francuskiej można przypisać nierównościom gospodarczym i społecznym, które zostały zaostrzone przez zepsucie ancien régime („starego reżimu”), nazwy nadanej retroaktywnie systemowi politycznemu i społecznemu Królestwa Francji w ciągu ostatnich kilku stuleci jego początkowego istnienia. Ancien régime podzielony był na trzy warstwy społeczne: duchowieństwo, szlachtę i pospólstwo. Pierwsze dwa stany cieszyły się wieloma przywilejami społecznymi, w tym zwolnieniami podatkowymi, które nie były przyznawane pospólstwu, klasie, która stanowiła ponad 90% populacji. Trzeci stan był obciążony pracą fizyczną, a także płaceniem większości podatków.
Szybki wzrost populacji przyczynił się do ogólnego cierpienia; do 1789 roku Francja była najbardziej zaludnionym państwem europejskim z ponad 28 milionami ludzi. Wzrost liczby miejsc pracy nie nadążał za rosnącą populacją, pozostawiając 8-12 milionów zubożałych. Zacofane techniki rolnicze i ciąg fatalnych zbiorów doprowadziły do głodu. W międzyczasie rosnąca klasa zamożnych zwykłych ludzi, burżuazja, zagroziła uprzywilejowanej pozycji arystokracji, zwiększając napięcia między klasami społecznymi. Idee epoki oświecenia również przyczyniły się do niepokojów narodowych; ludzie zaczęli postrzegać ancien régime jako skorumpowany, źle zarządzany i despotyczny. Nienawiść była szczególnie skierowana w stronę królowej Marii Antoniny, która była postrzegana jako uosobienie wszystkiego, co złe w rządzie.
Ostatnią istotną przyczyną był monumentalny dług państwowy Francji, nagromadzony w wyniku jej prób utrzymania statusu globalnej potęgi. Kosztowne wojny i inne projekty zadłużyły francuski skarb państwa na miliardy liwrów, ponieważ był on zmuszony do zaciągania pożyczek o niezwykle wysokich stopach procentowych. Nieregularne systemy podatkowe kraju były nieskuteczne, a gdy wierzyciele zaczęli domagać się spłaty w latach osiemdziesiątych XVIII wieku, rząd w końcu zdał sobie sprawę, że coś trzeba zrobić.
Nadciągająca burza: 1774-1788
10 maja 1774 roku król Francji Ludwik XV zmarł po prawie 60 latach panowania, pozostawiając swojemu wnukowi w spadku niespokojne i rozbite królestwo. Zaledwie dziewiętnastoletni Ludwik XVI był wrażliwym władcą, który posłuchał rad swoich ministrów i zaangażował Francję w amerykańską wojnę o niepodległość. Chociaż francuskie zaangażowanie w rewolucję amerykańską zdołało osłabić Wielką Brytanię, znacznie zwiększyło również zadłużenie Francji, a sukces Amerykanów zachęcił do antydespotycznych nastrojów w kraju.
W 1786 roku Ludwik XVI został przekonany przez swojego ministra finansów, Charlesa-Alexandre'a Calonne'a, że kwestia zadłużenia państwa nie może być dłużej ignorowana. Calonne przedstawił listę reform finansowych i zwołał Zgromadzenie Notabli w 1787 roku, aby je zatwierdzić. Notable, w większości arystokratyczne zgromadzenie, odmówili i powiedzieli Calonne'owi, że tylko Stany Generalne mogą zatwierdzić tak radykalne reformy. Odnosiło się to do zgromadzenia trzech stanów przedrewolucyjnej Francji, organu, który nie był zwoływany od 175 lat. Ludwik XVI odmówił, zdając sobie sprawę, że Stany Generalne mogą podważyć jego autorytet. Zamiast tego zwolnił Calonne'a i skierował reformy do parlementów.
Parlementy były 13 sądami, które były odpowiedzialne za rejestrowanie królewskich dekretów przed ich wejściem w życie. Składające się z arystokratów parlamenty od dawna walczyły z władzą królewską, wciąż rozgoryczone tym, że sto lat temu ich klasa została podporządkowana „Królowi Słońce”, Ludwikowi XIV. Dostrzegając szansę na odzyskanie części władzy, odmówili rejestracji królewskich reform i dołączyli do notabli, opowiadając się za powołaniem Stanów Generalnych. Kiedy Korona odpowiedziała wygnaniem sądów, w całym kraju wybuchły zamieszki; parlementy przedstawiły się jako mistrzowie ludu, zdobywając w ten sposób poparcie plebsu. Jedne z tych zamieszek wybuchły w Grenoble 7 czerwca 1788 roku i doprowadziły do zebrania się trzech stanów Delfinatu bez zgody króla. Znany jako Dzień Dachówek, jest uznawany przez niektórych historyków za początek rewolucji. Zdając sobie sprawę, że został pokonany, Ludwik XVI mianował popularnego Jacquesa Neckera nowym ministrem finansów i zaplanował zwołanie Zgromadzenia Generalnego na maj 1789 roku.
Powstanie trzeciej władzy: luty-wrzesień 1789 roku
W całej Francji 6 milionów ludzi wzięło udział w procesie wyborczym do Stanów Generalnych, a do dyskusji przygotowano łącznie 25 000 cahiers de doléances, czyli list skarg. Gdy 5 maja 1789 roku w Wersalu zwołano Zgromadzenie Generalne, w jego skład weszło 578 deputowanych reprezentujących trzeci stan, 282 reprezentujących szlachtę i 303 reprezentujących duchowieństwo. Podwójna reprezentacja trzeciego stanu była jednak bez znaczenia, ponieważ głosy nadal były liczone według stanu majątkowego, a nie od głowy. Ponieważ klasy wyższe z pewnością głosowały razem, trzeci stan był w niekorzystnej sytuacji.
Trzeci stan odmówił weryfikacji własnych wyborów, co było niezbędne do rozpoczęcia procesu. Zażądał liczenia głosów od głowy, na co szlachta stanowczo się nie zgodziła. W międzyczasie uwagę Ludwika XVI odciągnęła śmierć jego syna, paraliżując władzę królewską. 13 czerwca, po osiągnięciu impasu, trzeci stan rozpoczął głosowanie imienne, łamiąc protokół poprzez rozpoczęcie obrad bez zgody króla lub innych stanów. 17 czerwca, w następstwie wniosku zaproponowanego przez Abbé Emmanuela-Josepha Sieyèsa, trzeci stan oficjalnie ogłosił się Narodowym Zgromadzeniem Konstytucyjnym. Dwa dni później duchowieństwo formalnie zagłosowało za przyłączeniem się do niego, a szlachta niechętnie poszła w jego ślady. 20 czerwca, po zamknięciu sali zgromadzeń, deputowani Zgromadzenia Narodowego spotkali się na królewskim korcie tenisowym. Tam złożyli przysięgę, obiecując, że nie rozwiążą się, dopóki nie nadadzą Francji nowej konstytucji. Rozpoczęła się rewolucja francuska.
Ludwik XVI zdał sobie sprawę, że musi odzyskać kontrolę. Na początku lipca wezwał ponad 30 000 żołnierzy do Basenu Paryskiego, a 11 lipca zdymisjonował Neckera i innych ministrów uznanych za zbyt przyjaznych bezczelnym rewolucjonistom. Obawiając się, że król zamierza zmiażdżyć rewolucję, 12 lipca doszło do zamieszek w Paryżu. Ich powstanie osiągnęło punkt kulminacyjny 14 lipca wraz ze szturmem na Bastylię, kiedy to setki obywateli z powodzeniem zaatakowały fortecę Bastylii, aby splądrować ją w poszukiwaniu amunicji. Król wycofał się, odsyłając swoich żołnierzy i przywracając Neckera. Zdenerwowany tymi wydarzeniami najmłodszy brat króla, Comte d'Artois, uciekł z Francji wraz ze świtą rojalistów w nocy 16 lipca; byli pierwszymi z tysięcy emigrantów, którzy uciekli.
W nadchodzących tygodniach na francuskiej wsi wybuchły rozproszone zamieszki, gdy rozeszły się pogłoski o arystokratycznych spiskach mających na celu pozbawienie obywateli ich swobód. Zamieszki te doprowadziły do mini-Bastylii, gdy chłopi napadli na feudalne posiadłości lokalnych właścicieli ziemskich, zmuszając szlachtę do zrzeczenia się swoich praw feudalnych. Ta fala paniki, znana później jako Wielki Strach, zmusiła Zgromadzenie Narodowe do stawienia czoła kwestii feudalizmu. W nocy 4 sierpnia, na fali patriotycznego zapału, Zgromadzenie ogłosiło, że reżim feudalny został „całkowicie zniszczony” i położyło kres przywilejom klas wyższych. Później w tym samym miesiącu przyjęto Deklarację Praw Człowieka i Obywatela, przełomowy dokument dotyczący praw człowieka, który opowiadał się za powszechną wolą ludu, podziałem władzy i ideą, że prawa człowieka są uniwersalne. Te dwa osiągnięcia są uważane za najważniejsze i najtrwalsze osiągnięcia rewolucji.
Monarchia ludowa: lata 1789-1791
Podczas gdy Zgromadzenie Narodowe powoli przygotowywało projekt konstytucji, Ludwik XVI dąsał się w Wersalu. Odmówił zgody na dekrety sierpniowe i Deklarację Praw Człowieka, żądając zamiast tego, by deputowani uwzględnili w nowej konstytucji jego prawo do absolutnego weta. To rozwścieczyło lud Paryża, a 5 października 1789 roku tłum 7000 osób, głównie targowiczanek, przemaszerował z Paryża do Wersalu w ulewnym deszczu, domagając się chleba i zaakceptowania przez króla reform Zgromadzenia. Ludwik XVI nie miał wyboru i został zmuszony do opuszczenia swojej izolacji w Wersalu i towarzyszenia kobietom z powrotem do Paryża, gdzie został zainstalowany w pałacu Tuileries. Znane jako Marsz Kobiet na Wersal lub Dni Październikowe, powstanie to doprowadziło do końca ancien régime'u i początku krótkotrwałej monarchii konstytucyjnej we Francji.
Następne półtora roku oznaczało stosunkowo spokojną fazę rewolucji; w rzeczywistości wielu ludzi wierzyło, że rewolucja się skończyła. Ludwik XVI zgodził się przyjąć reformy Zgromadzenia, a nawet wydawał się pogodzony z rewolucją, przyjmując trójkolorową kokardę. W międzyczasie Zgromadzenie zaczęło rządzić Francją, przyjmując własną niefortunną walutę, asygnatę, aby pomóc uporać się z zaległym długiem. Po zlikwidowaniu szlachty zwróciło się teraz ku Kościołowi katolickiemu. Konstytucja cywilna duchowieństwa, wydana 12 lipca 1790 roku, zmusiła wszystkich duchownych do złożenia przysięgi na nową konstytucję i przedkładania lojalności wobec państwa nad lojalność wobec papieża w Rzymie. W tym samym czasie ziemie kościelne zostały skonfiskowane przez Zgromadzenie, a papieskie miasto Awinion zostało ponownie włączone do Francji. Te ataki na Kościół zraziły wielu do rewolucji, w tym samego pobożnego Ludwika XVI.
14 lipca 1790 roku, w pierwszą rocznicę obalenia Bastylii, na Polach Marsowych odbyły się masowe uroczystości. Prowadzony przez markiza de Lafayette, Festiwal Federacji miał na celu zaznaczenie jedności nowo wyzwolonego narodu francuskiego pod wspaniałomyślnymi rządami ich obywatela-króla. Król miał jednak inne plany. Rok później, w nocy z 20 na 21 czerwca 1791 roku, on i jego rodzina opuścili Tuileries w przebraniu i próbowali uciec z Francji w tak zwanej ucieczce do Varennes. Zostali szybko złapani i wrócili do Paryża, ale ich próba nieodwracalnie zniszczyła wszelkie zaufanie ludzi do monarchii. Zaczęto nawoływać do obalenia Ludwika XVI, a niektórzy zaczęli nawet poważnie domagać się ustanowienia Republiki Francuskiej. Kwestia ta podzieliła Klub Jakobinów, stowarzyszenie polityczne, w którym rewolucjoniści zebrali się, aby omówić swoje cele i programy. Umiarkowani członkowie lojalni wobec idei monarchii konstytucyjnej podzielili się, tworząc nowy klub feuillantów, podczas gdy pozostali jakobini ulegli dalszej radykalizacji.
17 lipca 1791 roku tłum demonstrantów zebrał się na Polach Marsowych, aby domagać się obalenia króla. Zostali oni ostrzelani przez paryską Gwardię Narodową dowodzoną przez Lafayette'a, w wyniku czego zginęło 50 osób. Masakra na Polach Marsowych zmusiła republikanów do ucieczki, dając feuillantom wystarczająco dużo czasu na przeforsowanie konstytucji, która skupiała się wokół osłabionej, liberalnej monarchii. 30 września 1791 roku zebrało się nowe Zgromadzenie Ustawodawcze, ale pomimo długo oczekiwanej konstytucji, rewolucja była bardziej podzielona niż kiedykolwiek.
Narodziny Republiki: 1792-1793
Wielu deputowanych Zgromadzenia Ustawodawczego podzieliło się na dwie frakcje: bardziej konserwatywni feuillanci zasiedli po prawej stronie przewodniczącego Zgromadzenia, podczas gdy radykalni jakobini zasiedli po jego lewej stronie, dając początek lewicowo-prawicowemu spektrum politycznemu używanemu do dziś. Po tym, jak monarchowie Austrii i Prus zagrozili zniszczeniem rewolucji w Deklaracji z Pillnitz, trzecia frakcja oddzieliła się od jakobinów, domagając się wojny jako jedynego sposobu na zachowanie rewolucji. Ta partia wojenna, znana później jako żyrondyści, szybko zdominowała Zgromadzenie Ustawodawcze, które 20 kwietnia 1792 roku zagłosowało za wypowiedzeniem wojny Austrii. Rozpoczęło to francuskie wojny rewolucyjne (1792-1802), gdy stare reżimy Europy, czując się zagrożone przez radykalnych rewolucjonistów, połączyły się w koalicję przeciwko Francji.
Początkowo wojna potoczyła się katastrofalnie dla Francuzów. Latem 1792 roku pruska armia, której towarzyszyli francuscy rojaliści, powoli maszerowała w kierunku Paryża. W sierpniu najeźdźcy wydali Manifest Brunszwicki, grożąc zniszczeniem Paryża, jeśli francuskiej rodzinie królewskiej stanie się jakakolwiek krzywda. Groźba ta wprawiła ludność Paryża w histeryczną panikę, która doprowadziła do szturmu na pałac Tuileries 10 sierpnia 1792 roku, powstania, które ostatecznie obaliło monarchię. Wciąż obawiając się kontrrewolucyjnych wrogów, którzy mogliby pomóc Prusakom, paryskie tłumy zaatakowały miejskie więzienia i zamordowały ponad 1100 osób w masakrach wrześniowych.
20 września 1792 roku francuska armia ostatecznie powstrzymała pruską inwazję w fenomenalnej bitwie pod Valmy. Następnego dnia rozradowane Zgromadzenie Ustawodawcze oficjalnie proklamowało Republikę Francuską. Późniejszy francuski kalendarz republikański datował się od tego momentu, który był postrzegany jako ostateczne osiągnięcie ludzkości. Zgromadzenie zostało rozwiązane, a Konwent Narodowy został zwołany w celu opracowania nowej konstytucji. Jednym z pierwszych zadań Konwentu było podjęcie decyzji o losie obalonego Ludwika XVI; ostatecznie został on osądzony i zgilotynowany 21 stycznia 1793 roku, a jego rodzina uwięziona w Temple aż do procesu i egzekucji Marii Antoniny w październiku tego samego roku. Proces i egzekucja Ludwika XVI wstrząsnęły Europą, powodując, że Wielka Brytania, Hiszpania i Republika Holenderska przystąpiły do koalicji przeciwko Francji.
Rządy terroru: 1793-1794
Po upadku feuillantów, żyrondyści stali się umiarkowaną frakcją Rewolucji. Na początku 1793 roku przeciwstawiła się im grupa radykalnych jakobinów zwana Górą, kierowana głównie przez Maximiliena Robespierre'a, Georgesa Dantona i Jeana-Paula Marata. Żyrondyści i Góra utrzymywali zaciekłą rywalizację aż do upadku tych pierwszych w dniu 2 czerwca 1793 roku, kiedy to około 80 000 sankiulotów, czyli rewolucjonistów niższej klasy, i Gwardii Narodowej otoczyło pałac Tuileries, domagając się aresztowania czołowych żyrondystów, co zostało osiągnięte, a ich przywódcy później straceni.
Zwycięstwo Góry głęboko podzieliło naród. Zabójstwo Marata przez Charlotte Corday miało miejsce wśród ognisk wojny domowej, które groziły rozpadem młodej republiki, takich jak wojna w Wandei i bunty federalistów. W celu stłumienia sprzeciwu i powstrzymania postępów armii koalicyjnych, Konwent zatwierdził utworzenie Komitetu Bezpieczeństwa Publicznego, który szybko przejął niemal całkowitą władzę wykonawczą. Za pomocą środków takich jak masowy pobór do wojska, Komitet brutalnie stłumił wojny domowe i sprawdził obce armie, zanim zwrócił swoją uwagę na demaskowanie krajowych zdrajców i agentów kontrrewolucyjnych. Następujące po tym rządy terroru, trwające od września 1793 roku do lipca 1794 roku, doprowadziły do setek tysięcy aresztowań, 16 594 egzekucji na gilotynie i dziesiątek tysięcy dodatkowych zgonów. Arystokraci i duchowni zostali straceni wraz z byłymi przywódcami rewolucji i tysiącami zwykłych ludzi.
W tym okresie Robespierre zdobył niemal dyktatorską władzę. Próbując ograniczyć szerzącą się dechrystianizację rewolucji, wprowadził deistyczny Kult Najwyższej Istoty, aby przybliżyć Francję do swojej wizji moralnie czystego społeczeństwa. Jego wrogowie postrzegali to jako próbę przejęcia całkowitej władzy i w obawie o swoje życie postanowili go obalić; upadek Maximiliena Robespierre'a i jego sojuszników 28 lipca 1794 roku położył kres terrorowi i jest uważany przez niektórych historyków za oznakę upadku samej rewolucji.
Termidorianie i Dyrektoriat: 1794-1799
Po egzekucji Robespierre'a nastąpiła reakcja termidoriańska, okres konserwatywnej kontrrewolucji, w którym ślady rządów jakobinów zostały wymazane. Sam klub jakobinów został trwale zamknięty w listopadzie 1794 roku, a jakobińska próba odzyskania władzy w powstaniu preriowym w 1795 roku została zmiażdżona. Termidorianie pokonali rojalistyczne powstanie 13 vendémiaire’a (5 października 1795 roku), po czym przyjęli Konstytucję Roku III (1795) i przekształcili się w Dyrektoriat Francuski, rząd, który kierował Republiką w ostatnich latach rewolucji.
W międzyczasie francuskim armiom udało się odepchnąć siły koalicji, pokonując większość państw koalicji do 1797 roku. Gwiazdą wojny był bez wątpienia generał Napoleon Bonaparte, którego błyskotliwa kampania włoska z lat 1796-97 przyniosła mu sławę. W dniu 9 listopada 1799 roku Bonaparte przejął kontrolę nad rządem w przewrocie 18 brumaire'a, kładąc kres niepopularnemu Dyrektoriatowi. Jego dojście do władzy oznaczało koniec rewolucji francuskiej i początek epoki napoleońskiej.
