Kyniska (ur. ok. 440 r. p.n.e.) była spartańską księżniczką i pierwszą mistrzynią olimpijską. Wbrew wszelkim społecznym normom starożytnej Grecji, nie licząc się z tradycją definiującą rolę kobiety, stanęła do udziału w Igrzyskach Olimpijskich przeciwko zawodnikom płci męskiej i wygrała. Jej triumf stał się symbolem i inspiracją dla kobiet następnych pokoleń, a jej spuścizna odczuwana jest po dzień dzisiejszy.
Status kobiet w Sparcie i innych greckich polis
Powszechnie przyjętym dogmatem w starożytnej Grecji było założenie, że miejscem kobiety jest dom. Jej obowiązkiem była “opieka nad ogniskiem domowym i nadzór nad jego codziennym prowadzeniem, podczas gdy mężczyźni koncentrowali się na znacznie poważniejszych kwestiach związanych z polityką, sztuką, teatrem, sportem i tym podobnymi” (Miller, tłumaczenie własne, w oryginale str.150). Arystoteles, filozof grecki, twierdził, że może on “naukowo dowieść, że kobiece ciała i kobiece umysły są (...) kategorycznie, naturalnie, a przez to nieodwracalnie, poślednie i podrzędne męskim” (Cartledge, tłumaczenie własne, w oryginale str. 166). Arystoteles dodał też, że kobiety fizycznie są “zdeformowanymi mężczyznami”, a intelektualnie nie posiadają umiejętności decyzyjnej czy logicznego rozumowania (Cartledge, tłumaczenie własne, w oryginale str. 166 - 167).
Wbrew takiemu społecznemu nastawieniu, Spartanki wielokrotnie udowodniły swoją siłę, zadając kłam naukom Arystotelesa. Kobiety w Sparcie cieszyły się znacznie większą wolnością niż w jakimkolwiek innym państwie-mieście starożytnej Grecji. Miały prawa własności i, co więcej, samodzielnego zarządzania własnością, bez konieczności nadzoru przez męskiego opiekuna. W Atenach, kobiety były wyłącznie narzędziem służącym do produkcji męskich potomków, którzy mogli dziedziczyć rodzinne majątki; w Sparcie były one pełnoprawnymi dziedzicami. Dodatkowo, Spartanki miały też inne prawa, które w każdej innej polis byłyby w najlepszym wypadku uznane za zbyt pobłażliwe, a w najgorszym, za kompletnie nie do zaakceptowania. Żony w Sparcie mogły być zaangażowane w związki pozamałżeńskie bez obawy, że złamią prawa cudzołóstwa, gdyż, w przeciwieństwie do innych rejonów Grecji, takie prawa w Sparcie po prostu nie istniały. Spartanki nie musiały przygotowywać jedzenia, sprzątać w domu czy zajmować się produkcją ubrań; prawdopodobnie nie karmiły nawet własnych dzieci. Wszystkie te obowiązki wykonywane były przez helotki.
Wychowanie fizyczne Spartanek
Mamy więcej materiałów źródłowych, tak piśmiennych jak i archeologicznych, na temat wychowania fizycznego Spartanek niż na temat jakiegokolwiek innego aspektu ich życia. Prawdę powiedziawszy, mamy więcej informacji na temat wychowania fizycznego Spartanek niż łącznie relacji na jakikolwiek inny temat dotyczący dowolnego aspektu życia kobiet we wszystkich pozostałych polis, zebranych razem. Ponieważ greccy pisarze byli zafascynowani faktem udziału kobiet w zajęciach sportowych i uważali to za wyjątkowo nietuzinkowy pomysł, wielu z nich spisało swoje przemyślenia. Ksenofont (również: Ksenophon lub Xenophon; 430 - ok. 354 r. p.n.e.) relacjonował, że kiedy Likurg (IXw. p.n.e.) wprowadził spartański program nauczania, agoge, zaznaczył on, że “fizyczny trening kobiet ma być równy treningowi mężczyzn, łącznie z udziałem w wyścigach i zawodach siłowych” (tłumaczenie własne, Pomeroy, w oryginale str. 12-13). Eurypides, grecki dramaturg (ok. 484 - 407 p.n.e), opisywał zapasy i biegi kobiet, a Plutarch (45/50 - 120/125 n.e.) analizował program nauczania bardziej szczegółowo, dodając informacje o zajęciach z rzutu dyskiem i oszczepem. Mimo, że umiejętności te były w praktyce przydatne głównie żołnierzom, Spartanki brały udział w sesjach treningowych; ich szkolenie było mniej żmudne i wymagające niż zajęcia mężczyzn, ale ciągle bardzo do nich podobne.
Sarah Pomeroy pisze, że “Spartanki nie były szkolone do udziału w prawdziwych bitwach” (w oryginale str. 16). Nie jest jasne czy ćwiczenia były koedukacyjne, ale według Pomeroy, Spartanki były przygotowane do stawienia czoła mężczyznom. Filozofowie jak Arystoteles i Platon twierdzili, że kobiety w Sparcie były dokładnie takie same, jak kobiety w każdym innym rejonie Grecji i kiedy Epaminondas na czele armii tebańskiej napadł na Spartę w 369 p.n.e., Spartanki uciekły w przerażeniu. Plutarch przedstawił inny pogląd na szkolenie kobiet - według niego, celem było przygotowanie kobiet do obrony własnej, dzieci i kraju.
Igrzyska Olimpijskie
Reguły uczestnictwa w Igrzyskach Olimpijskich były bardzo rygorystyczne i zdecydowanie nie brały pod uwagę kobiet. Powszechnie rozumiano, że Igrzyska to przestrzeń wyłącznie męska, gdyż kobiety miały być zajęte obowiązkami w domu. Niemniej, stereotypowe rozumienie kobiet i ich zaangażowania w zajęcia sportowe, nie jest aż tak jednoznaczne, jak mogłoby się wydawać. Nasza wiedza oparta jest na źródłach, które są niekompletne i nieobiektywne; zdecydowanie faworyzują mężczyzn. Obraz, który się wyłania sugeruje jednak, że kobiety brały udział w wydarzeniach sportowych i “były ważnym elementem sceny sportowej bez względu na fakt, że osiągnięcia kobiet nigdy nie były równorzędne męskim.” (tłumaczenie własne, Miller, w oryginale str. 152 - 153) Kyniska jest doskonałym tego przykładem.
Według Pauzaniasza (ok. 510 - 465 p.n.e.), parthenoi, dziewice/niezamężne kobiety, mogły oglądać Igrzyska, ale mężatki już nie. Takie stwierdzenie wydaje się kwestionowalne, gdyż ktoś musiałby przecież pełnić funkcję przyzwoitek tych młodych kobiet; możliwe jest jednak, że to ojcowie dotrzymywali towarzystwa córkom. Sarah Pomeroy sugeruje, że Pauzaniasz mógł mieć na myśli parthenoi, które były obecne “nie dlatego, że były częścią publiczności, ale dlatego, że uczestniczyły w zawodach w Elis” (tłumaczenie własne, Pomeroy, w oryginale, str. 22) Kapłanki Demeter, siedzące przy ołtarzu bogini w czasie Igrzysk, miały oczywiście przyzwolenie na udział w wydarzeniu.
Sparta słynęła z wyśmienitych osiągnięć hippicznych. “Kobiety, tak jak i mężczyźni, uprawiały jeździectwo, powożenie i brały udział w zawodach konnych” (Pomeroy, w oryginale, str.19) Kobiety wydawały się mieć doskonale porozumienie z końmi. W czasie corocznie obchodzonego święta Hyakinthia, Spartanki “powoziły bogato dekorowane lekkie zaprzęgi i miały możliwość zaprezentowania swoich umiejętności jeździeckich przed całą wspólnotą. Niektóre brały udział w wyścigach dwukonnych i czterokonnych rydwanów.” (Pomeroy, w oryginale str. 20) Te umiejętności sprawiły, że Kyniska była idealnym kandydatem do Igrzysk Olimpijskich. Zaznaczyć tu jednak należy, że pomysł udziału w Olimpiadzie nie wyszedł od niej, a od jej brata, Agesilaosa. Według Paula’a Cartledge, celem Agesilaosa było “udowodnienie, że zwycięstwa zdobyte [w tej dyscyplinie] są zaledwie pochodną bogactwa, w przeciwieństwie do triumfów odnoszonych w innych konkurencjach i domenach (nade wszystko, na polu bitwy), gdzie czynnikiem decyzyjnym są męskie atuty i cnoty osobiste” (Cartledge, w oryginale str. 215).
Kyniska
Imię Kyniska oznacza dosłownie “szczeniak płci żeńskiej” i brzmi raczej jak dziecięce przezwisko, możliwe że określające dziewczynkę o cechach chłopczycy. Jej dziadkiem ze strony ojca był Zeuksidamos, który miał przydomek Kyniskus - męską wersję Kyniski; prawdopodobnie to był powód nadania jej takiego właśnie imienia. Kyniska, urodzona około 440r. p.n.e., była spartańską księżniczką, siostrą króla Sparty Agesilaosa II oraz córką króla Archidamosa II i Eupolii.
Według Plutarcha, król Agesilaos z niesmakiem zauważył, że niektórzy greccy obywatele pysznili się hodowlą koni wyścigowych, więc namówił siostrę, aby wzięła udział w Igrzyskach, mając nadzieję, że jej zwycięstwo zademonstruje, że, w przeciwieństwie do hodowli koni bojowych, osiągnięcia koni wyścigowych są wynikiem przewagi majątkowej, a nie wartości osobistej hodowcy (Plutarch, 58). Kyniska wzięła udział w dwóch Olimpiadach, w 396 i 392r. p.n.e. i w obu wygrała. Według Pauzaniasza, Kyniska bezwzględnie pragnęła sukcesu; żarliwie chciała być pierwszą mistrzynią olimpijską i pierwszą właścicielką koni wyścigowych. Jej czterokonny rydwan był świadectwem ogromnego bogactwa, porównywalnego z tym, którym szczycili się jej konkurenci, łącznie z tyranami z Sycylii. “Podobnie, monumenty upamiętniające zwycięstwo Kyniski były przykładami demonstracyjnego wręcz konsumpcjonizmu, równego męskiej ostentacji” (Pomeroy, w oryginale str. 22). Kyniska, tak jak i męscy właściciele koni wyścigowych, nie prowadziła samodzielnie rydwanów; wynajęła w tym celu woźnicę. Jako że kobiety nie miały wstępu na Igrzyska Olimpijskie, Kyniska nie była bezpośrednim świadkiem swojego triumfu.
Monument Kyniski stanął na terenie świątyni Zeusa w Olimpii. Appellas z Megary zaprojektował i wykonał pomnik jej rydwanu, koni i woźnicy w brązie oraz rzeźbę samej Kyniski. “Były to pierwsze pomniki złożone w darze wotywnym przez kobietę celebrującą zwycięstwo w czasie Igrzysk Olimpijskich” (Pomeroy, w oryginale str. 22).
Epigramat Kyniski
Autor epigramatu na cześć Kyniski pozostaje nieznany. Według Sarah Pomeroy “wiersz ma metrum świadczące o kompetencji poety; jest prostolinijny, w lakonicznym stylu i oczywiście napisany w dialekcie doryckim” (Pomeroy, w oryginale str. 22); Kyniska mówi w nim następujące słowa:
Moi przodkowie i bracia byli królami Sparty.
Ja, Kyniska, zwycięska z rydwanem chyżych koni,
postawiłam ten pomnik. Ogłaszam, że jestem jedyną kobietą
w całej Grecji, która wygrała wieniec olimpijski. (Pomeroy, w oryginale str. 22)
Spuścizna Kyniski
Poza monumentem postawionym w Olimpie, rzeźby upamiętniające zwycięstwa Kyniski stały też w Elis pomiędzy pomnikami Lacedemończyków i Troilusa z Elis. Pośmiertnie nadano jej tytuł heroski i wybudowano w Sparcie świątynię, gdzie odprawiano obrzędy religijne ku jej czci; świątynia ta stała koło Platanistas - miejsca zawodów, konkursów i rywalizacji młodych Spartan. Praktyka wywyższania sportowców do statusu herosów (heroizacja) była popularna w starożytnej Grecji, ale Kyniska była pierwszą kobietą, która dostąpiła tego zaszczytu. Pomeroy zaznacza “Jej kaplica stała w pobliżu kaplic mitycznych herosów, jak na przykład synów Hippokoona. Heroon [ołtarz] został wybudowany po jej śmierci, stając się inspiracją dla innych kobiet.” (w oryginale str. 23)
Kobiety, zwłaszcza Spartanki, zdecydowały się pójść w ślady Kyniski i Pauzaniasz twierdzi, że stało się to wręcz nowym trendem; niektóre z nich również wygrały Olimpiady, niemniej żadna nie osiągnęła aż takiej sławy jak Kyniska. Euryleonis wygrała Igrzyska w 368r. p.n.e. w konkurencji dwukonnych rydwanów i postawiła posąg upamiętniający zwycięstwo w pobliżu świątyni Ateny. Kyniska i Euryleonis zostały zapisane w historii jako mistrzynie olimpijskie i prawie sto lat później ciągle inspirowały kobiety tak z niższych jak i z wyższych klas społecznych, łącznie z kobietami związanymi z dworami Aleksandra Wielkiego i jego następców.
W 47r.n.e., Hermesianax postawił posąg wotywny w świątyni w Delfach dedykowany swoim trzem córkom: Tryphosa wygrała biegi w igrzyskach pytyjskich i isthmijskich, Hedea odniosła sukces w wyścigach rydwanów w igrzyskach isthmijskich, a Dionysia wygrała igrzyska isthmijskie (Miller, w oryginale str. 154). Historycy ciągle debatują, czy Hedea i Dionysia brały udział w zawodach konkurując z mężczyznami czy też w osobnych kategoriach, wyłącznie dla dziewcząt; tak czy inaczej ich sukcesy były anomalią w okresie rzymskim.
Mimo, że nasze źródła dotyczące historii kobiet w sporcie są niekompletne, jasne jest, że potrafiły one osiągać doskonałe rezultaty, co widoczne jest zwłaszcza na przykładzie Spartanek. W tym sensie, kobiety nie zawsze były ograniczone do przestrzeni domowej, ale potrafiły się przebić do sfery uznawanej wcześniej za wyłącznie męską. Spuścizną Kyniski był precedens jaki ustanowiła swoim zwycięstwem, inspirujący następne pokolenia kobiet: w czasach, gdy Igrzyska Olimpijskie były uznane za pole rywalizacji mężczyzn, udowodniła, że kobieta może je wygrać.
