Twierdza Chocim to kompleks fortyfikacji położony na pagórkowatym prawym brzegu rzeki Dniestr w miejscowości Chocim (Chotyn) na Ukrainie. Składa się z XIII-wiecznej twierdzy i otaczających ją XVIII-wiecznych bastionów. Jest to jedna z najstarszych zachowanych fortyfikacji w Europie Wschodniej.
Średniowieczna twierdza
W źródłach pisanych brak jest informacji o dacie budowy pierwszych fortyfikacji w tym miejscu, ale wykopaliska archeologiczne prowadzone w latach 60. XX wieku odsłoniły pozostałości wczesnej ufortyfikowanej konstrukcji. Pierwszy zamek miał drewniane mury i wały ziemne, a zbudowany został prawdopodobnie na początku XI wieku przez wielkiego księcia kijowskiego Włodzimierza Wielkiego (ok. 958-1015), który w tym mniej więcej okresie podbił ten obszar, chcąc kontrolować przeprawę przez rzekę i dostęp do głównego szlaku handlowego.
W 1199 r. miasto i twierdza stały się częścią Księstwa Halicko-Wołyńskiego, które wykorzystywało twierdzę na brzegu Dniestru, ówczesnej granicy księstwa, do obrony tejże granicy. W połowie XIII wieku Daniel I Halicki (l. 1201-1264), król Rusi (dawniej Halicko-Wołyńskiej), wzmocnił twierdzę, zastępując drewniane fortyfikacje kamiennymi.
Wraz z kryzysem gospodarczym w Europie w XIV wieku, Genua szukała nowych źródeł dochodu. Takim źródłem okazał się basen Morza Czarnego, w tym rzeka Dniestr, z uwagi na obfitość produktów rolnych na tych ziemiach. Tak więc w pierwszej połowie XIV wieku Genueńczycy stworzyli sieć handlową ciągnącą się wzdłuż Dunaju, Dniestru do Morza Azowskiego i Krymu. Wykorzystując słabość Królestwa Rusi na początku XIV wieku, Genueńczycy byli w stanie opanować szlak handlowy wzdłuż Dniestru, zaś twierdza Chocim stała się odległą placówką chroniącą ten szlak.
Wraz z powstaniem Księstwa Mołdawskiego w połowie XIV wieku, pod rządami Dragoșa Założyciela (zm. 1353), wasala Królestwa Węgier, wszystkie fortyfikacje i placówki handlowe nad Dniestrem, w tym Chocim, przeszły pod panowanie Mołdawii. W XV wieku twierdza została znacznie przebudowana i stała się rezydencją lokalnego gubernatora.
W drugiej połowie XV wieku Imperium Osmańskie planowało podbić południową Besarabię, ale zagrożenie dla tych zamiarów stanowiło strategicznie położone Księstwo Mołdawii. W 1473 r. Mołdawia odmówiła płacenia corocznej daniny na rzecz Imperium Osmańskiego, więc Mehmed II Zdobywca (r. 1451-1481) najechał ją w 1474 roku. W 1476 r. jego armia dotarła pod Chocim, ale twierdza wydawała się niezdobyta i oblężenie zakończyło się niepowodzeniem.
Okres osmański
Na początku XVI wieku Księstwo Mołdawii stało się wasalem Imperium Osmańskiego, a twierdzę zajął miejscowy garnizon janczarów. W latach trzydziestych XVI wieku Petru Rareș (ok. 1483-1546), książę mołdawski, próbował podbić Pokucie, region na północny zachód od Chocimia, rozpoczynając wojnę z Królestwem Polskim. Polska armia była jednak znacznie silniejsza, w 1538 r. obległa Chocim i zdobyła twierdzę. Podczas oblężenia wysadzono w powietrze duży fragment murów pomiędzy wieżą północną i wschodnią, zniszczono część pałacu przy murze wschodnim, bramę i wieżę kowalską. Zamek został odbudowany i rozbudowany w latach 1540-1544, odrestaurowano mury i wieżę kowalską oraz zbudowano nową bramę. Polacy kontrolowali twierdzę do 1617 roku, kiedy to podpisano pokój w Buszy, a twierdza przeszła pod panowanie osmańskiej Mołdawii.
W 1620 r. napięcie między Rzeczpospolitą Obojga Narodów a Imperium Osmańskim osiągnęło punkt kulminacyjny. Tatarzy i Kozacy, poddani odpowiednio tureckiego sułtana i polskiego króla, byli w ciągłym konflikcie; z Tatarzy najeżdżali południowe ziemie Rzeczypospolitej w celu zdobycia jeńców, zaś Kozacy plądrowali osmańskie miasta i placówki handlowe, zagrażając nawet Stambułowi. Polska ingerowała również w wewnętrzne sprawy Mołdawii, więc w 1621 r. sułtan Osman II (panujący w latach 1618-1622) zebrał armię liczącą prawie 160 000 żołnierzy i rozpoczął inwazję. Wojska Rzeczypospolitej Obojga Narodów i ich kozackich sojuszników liczyły około 50-60 tysięcy żołnierzy. Armie spotkały się pod murami Chocimia, a stoczona bitwa zakończyła się polsko-litewskim zwycięstwem. Traktat pokojowy z Chocimia uznał granicę Rzeczypospolitej z Imperium Osmańskim na Dniestrze, zaś twierdza pozostała pod panowaniem tureckim.
W 1673 r. armia polsko-litewskie pod wodzą Jana III Sobieskiego (l. 1629-1696) ponownie stawiły czoła siłom osmańskim. Rzeczpospolita odniosła zwycięstwo; udało jej się nawet zdobyć twierdzę, choć na krótki okres. Później Osmanowie postanowili zburzyć zamek, ale miejscowy gubernator nie wykonał dokładnie swojego zadania, dzięki czemu zamek przetrwał.
Na początku XVIII wieku Imperium Osmańskie było poważnie zaniepokojone rosnącą potęgą carskiej Rosji. Obawiano się, że Rosjanie zaatakują Rzeczpospolitą Obojga Narodów, a następnie osmańską Mołdawię, w której duża część ludności była wyznania prawosławnego. Ponadto Turcy chcieli odzyskać ziemie utracone na rzecz Rosji po traktacie konstantynopolitańskim z 1700 roku. W 1710 r. Imperium Osmańskie wypowiedziało więc wojnę carstwu Rosji, a rok później Piotr Wielki (1672-1725) rozpoczął kampanię nad rzeką Prut, najeżdżając Mołdawię. Wojna zakończyła się niepowodzeniem Rosjan, którzy zostali zmuszeni do zawarcia nowego traktatu pokojowego z Imperium Osmańskim.
Osmanowie wzmocnili wszystkie fortyfikacje nad Dniestrem, które pełniły rolę zabezpieczeń północnej granicy. Twierdza w Chocimiu została znacznie przebudowana, a wokół niej wzniesiono nowe fortyfikacje bastionowe. Przebudowane fortyfikacje miały siedem bastionów i pięć umocnionych bram. Zewnętrzna strona wału została oblicowana kamiennym murem, przed którym znajdowała się fosa. Stara twierdza została połączona murem z resztą systemu fortyfikacji. Nowy 30-hektarowy (74-akrowy) kompleks mógł pomieścić dwudziestotysięczny garnizon wraz z zapasami prowiantu i amunicji w czasie pokoju oraz do 60 tysięcy żołnierzy podczas działań wojennych. Twierdza zaczęła pełnić funkcję arsenału.
Późniejsza historia
W XVIII wieku twierdza często przechodziła z rąk do rąk. Podczas wojny rosyjsko-tureckiej w latach 1735-1739 wojska rosyjskie pokonały armię osmańską w bitwie pod Stawuchanami (1739), niedaleko Chocimia, po klęsce osmański garnizon twierdzy poddał się bez walki. Później, po zawarciu traktatu pokojowego w Belgradzie w tym samym roku, garnizon osmański powrócił. W 1769 r., podczas wojny rosyjsko-tureckiej w latach 1768-1774, armia rosyjska starła się z Turkami nad Dniestrem. Bitwa zakończyła się klęską Osmanów i wycofaniem garnizonu Chocimia. Jednak traktat z Küczük Kajnardzy (1774) nie zmienił granicy na Dniestrze, więc twierdza ponownie znalazła się pod panowaniem tureckim.
W 1787 r. Imperium Osmańskie podjęło próbę odbicia ziem utraconych na rzecz Rosji w poprzednich wojnach. Cesarstwo Austriackie dołączyło do wojny po stronie rosyjskiej, a armia rosyjsko-austriacka obległa Chocim. Twierdza poddała się, ale postanowienia traktatu w Jassach ponownie nie zmieniały granicy na Dniestrze i osmański garnizon odzyskał kontrolę nad twierdzą.
W 1806 r. wojska rosyjskie przekroczyły Dniestr i wkroczyły do Mołdawii, rozpoczynając wojnę rosyjsko-turecką z lat 1806-1812. Dowódca Chocimia bez stawiania oporu wydał twierdzę Rosjanom. Ostatecznie w 1812 r., na mocy traktatu pokojowego w Bukareszcie, Chocim oficjalnie stał się częścią Imperium Rosyjskiego. Od tego czasu twierdza straciła swoje strategiczne znaczenie; stała się kwaterą główną i szpitalem Modlińskiego Pułku Piechoty, stacjonującego w Chocimiu. Obecnie kompleks jest zabytkiem – rezerwatem historycznym; twierdza została odrestaurowana, przywrócono ją do stanu z XVIII wieku i stała się popularną atrakcją turystyczną.
Architektura obronna zamku
Zamek, po dziesiątkach rekonstrukcji i udoskonaleń, stanowi imponujący system obronny. W celu ochrony zamku przed ostrzałem artyleryjskim, mury wznoszą się prawie 40 metrów (130 stóp) nad ziemią. Północne i zachodnie mury otoczone są niewielkim strumieniem, a wzdłuż południowej ściany znajduje się fosa.
Mury są wzmocnione pięcioma basztami, które umożliwiały artylerii zamkowej pokrycie okolicznych wzgórz ogniem artyleryjskim:
- Południowa Wieża Wejściowa - Zbudowana na początku XVIII wieku, wysokość wieży wynosi 20 metrów, a mury mają grubość 3-4 metrów (10-13 stóp). Początkowo wejście do twierdzy znajdowało się na dole wieży, ale w XIX wieku zostało przebudowane, dodano drewniane podesty a wejście zostało przeniesione na obecny poziom.
- Wieża Kowala (południowo-zachodnia) - Obecna wieża została zbudowana w XVIII wieku i jest przebudową wieży z XV wieku. Wysoka na prawie 29 metrów (95 stóp), ze ścianami o grubości 2 metrów (6,5 stopy), mieściła zamkową kuźnię.
- Wieża Komendanta (zachodnia) - Zbudowana w XV wieku wieża była bezpośrednio połączona z pałacem komendanta. Wysokość wieży wynosi 62,5 metra (205 stóp), a grubość ścian 2 metry (6,5 stopy). Na górnej kondygnacji wieży znajdowały się otwory strzelnicze dla artylerii.
- Wschodnia wieża - Wieża została zbudowana w połowie XV wieku. Wysokość wieży wynosi 55 metrów (180 stóp). Wewnątrz wieża stanowi część masywnego muru o grubości 6 metrów (20 stóp), dlatego jedynym sposobem, aby dostać się na poziom otworów strzelniczych jest przejście przez mury zamkowe.
- Wieża północna - Zbudowana w połowie XV wieku wieża była strażnicą zamku. Ma cztery kondygnacje z otworami strzelniczymi, które służyły do ostrzału artyleryjskiego i muszkietowego. Mury wieży mają 68 metrów wysokości i 2 metry grubości.
Dziedziniec zamkowy
Dziedziniec podzielony jest na dwie części przez dom komendanta. Północna część, która jest najstarszą częścią zamku, nazywana jest Dziedzińcem Książęcym lub Dziedzińcem Komendanta, podczas gdy południowa część nazywana jest Dziedzińcem Wojowników.
Większość budynków znajduje się w południowej części:
- Dom komendanta - XV-wieczny dwupiętrowy pałac został zbudowany z bloków białego kamienia i czerwonej cegły. Wewnątrz pałac podzielony jest na część mieszkalną i gospodarczą. Pałac pierwotnie posiadał również portale i obramowania z białego kamienia, ale większość tych elementów została utracona w XIX i XX wieku.
- Koszary - Dwupiętrowe pomieszczenia mieszkalne garnizonu twierdzy zostały zbudowane w XV wieku wzdłuż wschodniej ściany. Wielokrotnie przebudowywane na przestrzeni dziejów, obecnie mieszczą muzeum twierdzy.
- Studnia zamkowa - Znajduje się na środku dziedzińca, ma 50 metrów (164 stopy) głębokości a jej powstanie datuje się na XV wiek.
- Kaplica zamkowa - Data jej budowy nie jest znana, ale prawdopodobnie została zbudowana między XIII a XV wiekiem w stylu romańskim i gotyckim. Była wielokrotnie przebudowywana, w okresie osmańskim przekształcona w meczet i ponownie przebudowana na początku XIX wieku w cerkiew prawosławną.
