Katarzyna Medycejska (ok. 1519-1589) była królową Francji, matką trzech królów i dwóch królowych, a w latach 1559-1576 najpotężniejszą kobietą we Francji i prawdopodobnie w całej Europie. Była siłą stojącą za francuskim tronem przez prawie 20 lat, utrzymując monarchię w chaosie francuskich wojen religijnych i intryg politycznych.
Jej rodzice zmarli wkrótce po jej narodzinach, a pierwsze dziesięć lat jej małżeństwa z królem Francji Henrykiem II (lata panowania: 1547-1559) było trudne ze względu na jej pozorną bezpłodność i oczywistą preferencję męża dla jego kochanki, Diany de Poitiers (1500-1566). W 1544 roku urodziła swojego pierwszego syna, Franciszka II Francuskiego (aka François II, lata panowania: 1559-1560) i miała w sumie dziesięcioro dzieci, w tym Elżbietę de Valois, królową Hiszpanii (1545-1568), Karola IX Francuskiego (lata panowania: 1560-1574), Henryka III Francuskiego (1574-1589), Małgorzatę de Valois, królową Francji (1553-1615), Klaudię Francuską, księżną Lotaryngii (1547-1575) i Franciszka, księcia Anjou (1555-1584).
Kiedy jej mąż zmarł w 1559 roku, Katarzyna była w końcu w stanie przejąć kontrolę nad swoim życiem poprzez synów. Na francuskim dworze wychowała Marię, królową Szkotów (1542-1587), i wspólnie z matką Marii, Marią de Guise (1515-1560) zaaranżowała jej małżeństwo ze swoim synem Franciszkiem II. Jako regentka starannie negocjowała z potężną rodziną de Guise, zwłaszcza z braćmi Franciszkiem, księciem de Guise (1519-1563) i Karolem, kardynałem Lotaryngii (1524-1574), którzy chcieli rządzić przez jej syna.
Podczas francuskich wojen religijnych (1562-1598) starała się utrzymać porządek pośród niepokojów społecznych i przemocy spowodowanej reformacją protestancką i początkowo próbowała pogodzić przeciwne frakcje – nawet zaaranżowała małżeństwo swojej katolickiej córki Małgorzaty z protestanckim księciem Henrykiem z Nawarry (późniejszym królem Francji Henrykiem IV, 1553-1610) w nadziei na pokój – ale poniosła dramatyczną porażkę, gdy poparła masakrę w dniu świętego Bartłomieja w sierpniu 1572 roku.
Jej dziedzictwo jest nadal przedmiotem dyskusji, ponieważ często jest ona charakteryzowana jako intrygancka „czarna królowa”, której polityka uosabiała polityczne środki i cele Machiavellego i która zanurzyła się w okultyzmie tamtych czasów, lub jako szlachetna monarchini, która zrobiła wszystko, co mogła dla Francji w jednym z jej najciemniejszych okresów.
Wczesne lata życia i małżeństwo
Katarzyna urodziła się 13 kwietnia 1519 roku we Florencji (współczesne Włochy) jako córka Wawrzyńca Medyceusza, księcia Urbino (1492-1519), a nie słynnego Wawrzyńca Medyceusza znanego jako „Wspaniały”, i Madeleine de La Tour d'Auvergne (1498-1519), krewnej Franciszka I Francuskiego (1515-1547). Mówi się, że rodzice Katarzyny byli podekscytowani jej narodzinami i ciepło powitali córkę, ale oboje zmarli w ciągu miesiąca, jej ojciec na syfilis, a matka na to samo lub na dżumę. Katarzyna została przygarnięta przez swoją babcię ze strony ojca, która zmarła wkrótce potem, a następnie zaopiekowała się nią jej ciotka, Clarice de' Medici. Kiedy jej krewny Giulio de' Medici został wybrany na papieża i został papieżem Klemensem VII w 1523 roku, kazał umieścić Katarzynę w Palazzo Medici Riccardi, pałacu bogatej rodziny Medici, która prosperowała jako bankierzy.
Bogactwo rodziny Medyceuszy umożliwiło im dostęp do władzy politycznej we Florencji, ale arystokracja nie traktowała ich jak równych sobie. W 1527 roku zostali usunięci, zaś Katarzyna spędziła trzy lata, żyjąc w klasztorach, a jej życie było czasami zagrożone ze względu na jej nazwisko rodowe, aż Klemens VII wezwał ją do Rzymu w 1530 roku, aby zaaranżować jej małżeństwo. Franciszek I z Francji zaoferował swojego syna, Henryka, w 1533 roku, a Klemens VII zgodził się, uznając to za okazję dla Medyceuszy do awansu do arystokracji. Para pobrała się w październiku tego samego roku.
Chociaż podczas ślubu i nocy poślubnej odgrywał rolę pana młodego, Henryk nie interesował się Katarzyną i spędzał większość nocy ze swoimi kochankami, a ostatecznie (lub od samego początku, według niektórych źródeł) z Dianą de Poitiers. Diana była wszystkim tym, czym nie była Katarzyna: była niezwykle pewna siebie, piękna, arystokratka, której rodzice wspierali jej sportowe zainteresowania i edukację w szerokim zakresie przedmiotów, w tym architektury i prawa. Była również niezwykle zamożna, ponieważ po śmierci męża wykorzystała swoje umiejętności prawnicze, aby zachować jego majątek bez potrzeby posiadania męskiego małżonka-nadzorcy.
Katarzyna była królową tylko z nazwy. Nie miała władzy politycznej ani wpływu na króla czy dwór. Dworzanie nie ufali jej jako cudzoziemce i unikali jej jako kobiety z pospólstwa. Co jeszcze bardziej komplikowało jej sytuację, wydawała się niezdolna do poczęcia dziecka. W 1536 roku starszy brat Henryka, Franciszek, zmarł na gorączkę, a Henryk został następcą tronu. Teraz było ważniejsze niż wcześniej, aby Katarzyna urodziła Henrykowi dziecko, więc zaczęła stosować środki ludowe w celu zwiększenia płodności, takie jak umieszczanie krowiego łajna w pochwie i picie zwierzęcego moczu. Konsultowała się z astrologami i uzdrowicielami ludowymi, a później z lekarzem i jasnowidzem Nostradamusem (1503-1566), którego wyniosła na stanowisko głównego lekarza Karola IX.
Jej związek z astrologią – którą Kościół potępiał – a także z ludowymi środkami leczniczymi, Nostradamusem i innymi podobnymi do niego, jest źródłem późniejszego twierdzenia, że była zaangażowana w praktyki okultystyczne. Jednocześnie jednak podejrzewano ją o bycie czarownicą z powodu jej niezdolności do poczęcia dziecka. Właściwą funkcją kobiety było rodzenie dzieci, a te, które nie mogły zajść w ciążę, były podejrzewane o czary, ponieważ czarownice były uważane za będące w zmowie z diabłem, który nie mógł zrodzić życia, a więc były bezpłodne. Katarzyna nigdy nie została oskarżona o czary, ale szlachta sugerowała, że król powinien się z nią rozwieść.
W międzyczasie Henryk spędzał noce z Dianą. Diana była damą dworu królowej Klaudii Francuskiej, matki Henryka, która zmarła, gdy był młody, i wydaje się, że była postrzegana przez niego jako postać matki w młodym wieku. Jako jego kochanka była najpotężniejszą kobietą we Francji, ale zachęcała go do związku z Katarzyną, a zwłaszcza do spędzania więcej czasu w sypialni Katarzyny niż w jej własnej, aby spłodzić następcę tronu. Katarzyna urodziła swojego pierwszego syna, Franciszka II, w 1544 roku, a później nie miała trudności z poczęciem kolejnych dzieci, ostatecznie rodząc dziesięcioro dzieci, z których siedmioro dożyło dorosłości lub młodego wieku.
Królowa Katarzyna i rodzina de Guise
W 1559 roku, w ramach traktatu kończącego konflikt między Francją a Świętym Cesarstwem Rzymskim, Henryk II wydał swoją córkę Elżbietę de Valois za mąż za króla Hiszpanii Filipa II. Uroczystość zaślubin obejmowała turnieje pojedynków, czyli sport, w którym Henryk II był szczególnie uzdolniony i z którego był dumny. Kiedy został wyeliminowany przez swojego przeciwnika, Gabriela, hrabiego de Montgomery, zażądał rewanżu, podczas którego lanca Montgomery'ego roztrzaskała się o hełm Henryka II, posyłając odłamki drewna w jego oko i czoło. Drewno wbiło się w jego mózg, a on sam przeżył nieco ponad dwa tygodnie, po czym zmarł 10 lipca. Przez cały ten czas Katarzyna pozostawała u jego boku i chociaż wezwał Dianę de Poitiers, odmówiła jej wstępu do komnaty. Po śmierci Henryka Katarzyna ubrała się na czarno – zgodnie ze zwyczajem wdów, które mogły nosić biel lub czerń – i przyjęła złamaną włócznię jako swój symbol.
Franciszek II został koronowany na króla w wieku 15 lat i mógł legalnie rządzić samodzielnie, ale ugiął się przed autorytetem matki i wydał dekrety wspólnie w jej imieniu. Gdy tylko była w stanie, Katarzyna eksmitowała Dianę de Poitiers z zamku Chenonceau i odebrała jej klejnoty koronne.
Ugruntowała swoją pozycję jako siła stojąca za Franciszkiem II, ale bracia de Guise mieli własne plany i szybko odizolowali Franciszka II od najbardziej zaufanych doradców korony, w tym Ludwika de Bourbon, księcia Condé (1530-1569) i potężnego Gasparda II de Coligny, admirała Francji (1519-1572). Katarzyna zdawała sobie sprawę z zagrożenia, jakie stanowili de Guise i dyplomatycznie zaprosiła ich do instruowania i doradzania jej synowi, odsuwając się na dalszy plan, ale wciąż zachowując wpływ na króla.
Spisek i wojna w Amboise
Ludwik de Bourbon i admirał Coligny opowiedzieli się po stronie protestantów, podczas gdy Katarzyna i bracia de Guise byli gorliwymi katolikami. Napięcia między protestancką sektą kalwińską a katolikami narastały od 1534 roku i stały się bardziej wyraźne po śmierci Henryka II i przejęciu kontroli nad Franciszkiem II przez frakcję katolicką za pośrednictwem braci de Guise. W 1560 roku grupa protestantów, w tym Ludwik de Bourbon, planowała porwać Franciszka II, aby uratować go przed wpływami de Guise, ale spisek (znany jako spisek w Amboise) został odkryty, a jego uczestnicy uwięzieni lub straceni.
Joanna d'Albret (1528-1572), królowa Nawarry, zdelegalizowała katolicyzm w swoim królestwie w tym samym roku, publicznie opowiadając się za kalwinizmem, a Katarzyna odpowiedziała częściowo, mianując katolickiego męża d'Albret, Antoniego de Bourbon (1518-1562, brat Ludwika de Bourbon), porucznikiem generalnym Francji. Niektórzy badacze uważają, że akt ten miał na celu wbicie klina między Antoniego i jego protestancką żonę, czyniąc go odpowiedzialnym za tłumienie protestanckiej herezji. Napięcia w całym kraju trwały aż do 1562 roku, kiedy to Franciszek, książę de Guise, wymordował członków protestanckiej kongregacji w masakrze w Wassy i rozpoczął francuskie wojny religijne.
Franciszek II zmarł w 1560 roku z powodu infekcji ucha, a Karol IX został królem w wieku dziewięciu lat. Rodzina Burbonów miała prawo do tronu, gdyby Walezjusze nie byli w stanie zapewnić króla w dojrzałym wieku, więc Antoni de Bourbon powinien teraz przejąć rolę regenta Karola IX, ale jego brat został aresztowany po spisku w Amboise i miał zostać stracony. Katarzyna przehandlowała życie Ludwika de Bourbon za zrzeczenie się przez Antoniego jego roszczeń jako regenta, dzięki czemu była w stanie utrzymać swoją pozycję. Posunięcie to ostatecznie nie miało znaczenia, ponieważ Antoni zginął w bitwie w 1562 roku.
Franciszek, książę de Guise, został zamordowany w 1563 roku, co rozluźniło pozycję de Guise na tronie, a Katarzyna szybko przejęła większą kontrolę nad Karolem IX. W latach 1564-1565, starając się potwierdzić autorytet Korony, Katarzyna towarzyszyła synowi w wielkiej podróży po Francji, aby pokazać ludziom, że ich król reaguje na ich potrzeby. W tym momencie była zainteresowana pogodzeniem protestantów i katolików i spotkała się z Joanną d'Albret, aby osiągnąć jakiś kompromis. Kiedy te wysiłki nie przyniosły skutku, Karol IX skontaktował się z przedstawicielami Imperium Osmańskiego z planem przeniesienia protestanckich Francuzów do osmańskiej Mołdawii, ale nie było żadnej zachęty, a Osmanie odrzucili propozycję.
W 1567 roku Karol IX wpadł w zasadzkę sił protestanckich w tak zwanej niespodziance pod Meaux, z której on i Katarzyna ledwo uciekli, a następnie Katarzyna porzuciła nadzieje na pojednanie i, według niektórych badaczy, zaczęła formułować plan egzekucji czołowych protestantów. Twierdzenie to zostało zakwestionowane, chociaż istnieją dowody na to, że katolicka szlachta sugerowała taki plan już w 1560 roku lub wcześniej i wydaje się prawdopodobne, że Katarzyna była tego świadoma, nawet jeśli sama go nie wymyśliła. Ludwik Burbon, jeden z najpotężniejszych przywódców protestanckich, został stracony po poddaniu się w 1569 roku, Joanna d'Albret była nietykalna w swojej twierdzy La Rochelle lub w królestwie Nawarry, więc najbardziej dostępnym celem zamachu był admirał Coligny.
Masakra w Dzień Świętego Bartłomieja
Chociaż sugerowano, że Katarzyna zaproponowała d'Albretowi małżeństwo swojej córki Małgorzaty z synem d'Albreta, Henrykiem, jako część skomplikowanej intrygi mającej na celu zwabienie czołowych protestantów do Paryża celem ich egzekucji, nie ma dowodów na poparcie tego twierdzenia. Ślub odbył się 18 sierpnia tego samego roku i przyciągnął protestantów z całego kraju do katolickiego Paryża. Joanna d'Albret przybyła wcześniej i zachorowała po zrobieniu zakupów na wesele, umierając, prawdopodobnie na gruźlicę, około 9 czerwca 1572 roku. Krążyły plotki, że została otruta przez Katarzynę za pomocą pary rękawiczek, ale nie ma na to dowodów. Przywódcy protestanccy, w tym admirał Coligny, byli zakwaterowani w określonym obszarze Paryża, a trzy dni po ślubie dokonano zamachu na Coligny'ego, gdy wracał do swojego mieszkania. Został on ranny w dłoń i ramię i zaniesiono go do jego komnat. Niedoszły zabójca nigdy nie został zidentyfikowany.
Protestanci podejrzewali Koronę o współudział w zamachu, a Karol IX i Katarzyna, obawiając się ataku, zarządzili uderzenie wyprzedzające, które stało się znane jako Masakra w Dniu Świętego Bartłomieja. W nocy 23 sierpnia zdecydowano, że przywódcy protestanccy powinni zostać wyeliminowani, a masakra rozpoczęła się następnego ranka od zabójstwa Coligny'ego, który został zabity w swoim mieszkaniu, wyrzucony przez okno i ścięty. Pozostali przywódcy zostali szybko wymordowani i chociaż Karol IX wezwał wówczas do powściągliwości i zaprzestania przemocy, zwykli ludzie wyszli na ulice, polując na protestantów i ich sympatyków oraz zabijając ich.
Wieści o masakrze rozprzestrzeniły się i w związku z tym znacznie więcej protestantów zostało zamordowanych w innych miastach i miasteczkach w całej Francji, w wyniku czego liczba ofiar śmiertelnych sięgnęła tysięcy, z czego najmniej to około 5000, ale bardziej prawdopodobne jest, że zginęło ponad 25 000 lub więcej. Dokładna liczba jest trudna do ustalenia, ponieważ wiele ciał zostało wrzuconych do Sekwany w Paryżu i nie ma sposobu, aby dokładnie określić, ilu zostało zabitych w innych miejscach.
Panowanie i śmierć Henryka
Francja była teraz podzielona między katolicką północ i protestanckie południe. Henryk z Nawarry zdołał uniknąć egzekucji podczas masakry, obiecując przejść na katolicyzm, a następnie objął dowództwo nad siłami protestanckimi wraz z Henrykiem I de Bourbon (1552-1588, syn Ludwika de Bourbon) przeciwko Lidze Katolickiej kierowanej przez Henryka I, księcia de Guise (1550-1588, syn Franciszka, księcia de Guise). Syn Katarzyny, Henryk III, opuścił kraj, aby panować w Polsce i na Litwie, a Katarzyna współpracowała z de Guise'em i Karolem IX, aby znaleźć sposób na przywrócenie pokoju, gdy Karol IX zmarł w 1574 roku. Wtedy to Katarzyna napisała do Henryka III, aby ten powrócił do Francji i objął tron.
Najmłodszy syn Katarzyny, Franciszek, książę Anjou i Alençon, stanął po stronie protestantów, gdy trwały francuskie wojny religijne, a następnie, po podpisaniu kolejnego z wielu traktatów pokojowych, wyjechał do Holandii, gdzie jego wojska zostały zmasakrowane, a on sam powrócił do Francji, gdzie został zbesztany i wyszydzony przez matkę, umierając w 1584 roku. W międzyczasie Henryk III walczył o utrzymanie swojego autorytetu przeciwko intrygom Henryka I, księcia de Guise, który zwrócił Paryż przeciwko niemu, twierdząc, że jest sympatykiem protestantów. Chociaż Henryk III początkowo zasięgnął rady swojej matki, poszedł własną drogą przed tak zwaną Wojną Trzech Henryków (1585-1589) między Henrykiem III, Henrykiem, księciem de Guise i Henrykiem z Nawarry.
We wrześniu 1588 roku Henryk III zaprosił de Guise'ów na spotkanie w Blois, gdzie kazał zamordować Henryka de Guise i jego wuja, kardynała, a następnie wyeliminować innych członków rodziny. Młodszy brat Henryka de Guise przejął Ligę Katolicką i potępił Henryka III, który sprzymierzył się z Henrykiem z Nawarry przeciwko katolikom. Katarzyna była zdruzgotana działaniami syna i, według niektórych źródeł, to zdenerwowanie przyczyniło się do pogorszenia jej stanu zdrowia. Zmarła 5 stycznia 1589 roku najprawdopodobniej z powodu zapalenia opłucnej. Henryk III został zamordowany w 1589 roku, a jego następcą został Henryk z Nawarry. Henryk z Nawarry, zdając sobie sprawę, że Paryż nigdy nie zaakceptuje protestanckiego króla, przeszedł na katolicyzm, przyjął imię Henryk IV i zakończył francuskie wojny religijne w 1598 roku edyktem z Nantes.
Wnioski
Powiązanie Katarzyny z masakrą w dniu Świętego Bartłomieja w dużej mierze zdefiniowało jej dziedzictwo i dało początek twierdzeniu, że była makiaweliczną królową, zaangażowaną w ciągłe intrygi i knowania, których masakra jest tylko najbardziej znaczącym przykładem. W rzeczywistości jednak jej „intrygi” nie były bardziej nikczemne niż jakiegokolwiek innego monarchy tamtych czasów i były mniej lub bardziej narzucone jej przez okoliczności, ponieważ starała się jak najlepiej zarządzać w interesie swoich synów, siebie i Francji.
Chociaż jej osobiste osiągnięcia i wykształcenie były ignorowane przez męża, Katarzyna była równie zdolnym architektem i intelektualistką jak Diana de Poitiers, znacznie powiększając i ulepszając zamek Chenonceau i inne budowle. Była aktywną mecenaską sztuki, zgodnie z praktyką swojej rodziny we Włoszech, i przeznaczała duże sumy na produkcje teatralne, pomniki i obrazy.
Przez większość pierwszych 40 lat swojego życia Katarzyna Medycejska była kierowana przez innych, a kiedy już udało jej się ustanowić własne miejsce i osobistą władzę, walczyła o jej utrzymanie. Chociaż ten opis jej życia może nie być tak samo intrygujący jak „okultystka” czy „makiaweliczna intrygantka”, to jednak wydaje się być bardziej trafny i lepiej pasujący do jednej z największych królowych Francji.
