Bismarck był niemieckim pancernikiem, największym i najpotężniejszym okrętem Kriegsmarine. Pomimo całego swojego uzbrojenia i opancerzenia, okręt brał udział tylko w jednej dużej operacji, która po zatopieniu brytyjskiego krążownika Hood zakończyła się zniszczeniem Bismarcka na północnym Atlantyku przez duże siły brytyjskie 27 maja 1941 roku.
Nowa niemiecka marynarka wojenna
Kriegsmarine, utworzona w maju 1935 roku, była nową marynarką wojenną, która ostatecznie wyłamała się z ograniczeń nałożonych na niemieckie siły morskie od czasu ich klęski w I wojnie światowej (1914-1918). Traktat wersalski ograniczał liczbę i wielkość okrętów niemieckiej marynarki wojennej. Celem marynarki wojennej, zgodnie z postanowieniami zwycięskich aliantów, była jedynie obrona niemieckiego wybrzeża. Jednak od 1933 roku nowy kanclerz Adolf Hitler (1889-1945) był zdeterminowany, aby zbudować znacznie potężniejszą marynarkę wojenną, w szczególności taką, która mogłaby dorównać pancernikom Royal Navy z ich ogromnymi piętnastocalowymi działami. W czerwcu 1935 roku podpisano angielsko-niemieckie porozumienie morskie, które ograniczyło całkowitą siłę Kriegsmarine do 35% Royal Navy, ale pozwoliło Hitlerowi zrealizować jego ambicję budowy gigantycznych pancerników. Nowe pancerniki zostały zaprojektowane do ochrony grup bojowych, których misją było zatapianie wrogich statków handlowych w czasie wojny. Jak się okazało, gdy II wojna światowa rozpoczęła się w 1939 roku, pancerniki były wykorzystywane głównie do zajmowania wrogich statków, a gra w kotka i myszkę toczyła się o to, by wielkie niemieckie pancerniki nie grasowały na pełnym morzu.
Klasa Bismarck
Niemcy przystąpiły do budowy dwóch wielkich pancerników, siostrzanych okrętów zupełnie nowej klasy, klasy Bismarck. Okręty te dorównywałyby wszystkim okrętom służącym w Royal Navy. Te dwa okręty to Bismarck, nazwany na cześć byłego kanclerza Niemiec Otto von Bismarcka (1819-1898), oraz Tirpitz, nazwany na cześć admirała Alfreda von Tirpitza (1849-1930). Oba okręty były tak gigantycznym przedsięwzięciem, że stały się ważnymi projektami prestiżowymi dla nazistowskich Niemiec. Każdy z nich był dłuższy, szerszy i cięższy niż cokolwiek, co kiedykolwiek weszło w skład niemieckiej marynarki wojennej.
Bismarck został zbudowany w Hamburgu w stoczni Blohm and Voss. Prace rozpoczęły się 1 lipca 1936 roku. Kadłub Bismarcka był chroniony pancerzem o grubości 12 cali (32 cm), dwucalowym (5 cm) pokładem pancernym, wewnętrznym pochyłym pokładem pancernym o grubości od 3 do 4 cali (8 do 11 cm), dwunastocalowym pancerzem wokół silników, kotłów i magazynów oraz 22 wodoszczelnymi przedziałami. Kadłub został oficjalnie zwodowany 14 lutego 1939 roku. Hitler wygłosił piętnastominutowe przemówienie i obserwował, jak wnuczka Otto von Bismarcka, Dorothea von Loewenfeld, czyniła honory chrztu, gdy kadłub zanurzył się w wodzie. Wyposażenie trwało ponad rok i wymagało zmiany dziobu na nowoczesny dziób typu „Atlantic”. Bismarck wszedł do służby 24 sierpnia 1940 roku. Jego pierwszym i jedynym kapitanem był Ernst Lindemann (1894-1941). Okręt ostrzelał z dział wrogie samoloty bombardujące Hamburg tuż przed przeprowadzeniem prób morskich we wrześniu, po czym popłynął do Gotenhafen (dzisiejsza Gdynia, Polska) na Bałtyku. Kolejne próby morskie miały miejsce w marcu 1941 roku, a Bismarck wyglądał dobrze i w maju został uznany za gotowy do walki. O znaczeniu pancernika dla niemieckiego wysiłku wojennego świadczy osobista inspekcja przeprowadzona przez Hitlera 5 maja.
Alianci doskonale zdawali sobie sprawę z postępów Bismarcka. Premier Winston Churchill (1874-1965) opisał okręt jako „najpotężniejszy i najnowszy pancernik na świecie” (Boatner III, 328). Powszechnie uważany za niezatapialny, dla wielu członków załogi ciężko opancerzony Bismarck wydawał się najbezpieczniejszym miejscem do przetrwania wojny. Jednak, podobnie jak inny słynny niezatapialny okręt RMS Titanic, Bismarck nie przetrwał pierwszego rejsu.
Specyfikacja i uzbrojenie
Bismarck mierzył 821 stóp (250,5 m) długości z koją o długości 118 stóp (36 m). Szerokość była nietypowa, ale pozwoliła na płytsze zanurzenie i sprawiła, że okręt był bardziej stabilny podczas strzelania z potężnych dział. Po załadowaniu Bismarck miał wyporność 50 900 ton (znacznie więcej niż 35 000 ton dozwolone przez angielsko-niemieckie porozumienie morskie). Około 44% masy okrętu stanowiło opancerzenie. Trzy silniki parowe były zasilane przez 12 kotłów i napędzały trzy wały napędowe. Maksymalna prędkość wynosiła 30,8 węzła. Okręt posiadał katapultę, z której startowały cztery samoloty Arado 196, używane do zadań rozpoznawczych. Samoloty były podnoszone z morza za pomocą dźwigu. Załoga Bismarcka liczyła 2 092 osoby.
Okręt był najeżony aż 62 działami; największe z nich to osiem piętnastocalowych (38 cm) dział podzielonych na pary w czterech oddzielnych wieżyczkach zwanych (od rufy do przodu) Dora, Cezar, Bruno i Anton. Każda lufa tych gigantycznych dział ważyła ponad 1000 ton. W sześciu wieżyczkach znajdowało się 12 dział sześciocalowych (15 cm), 14 dział czterocalowych (10,5 cm) w siedmiu wieżyczkach, 16 dział półtoracalowych (3,7 cm) w ośmiu wieżyczkach i 12 dział 0,8-calowych (2 cm) w pojedynczych lub poczwórnych wieżyczkach. Największe działa mogły wystrzelić tylko dwa pociski na minutę, ale pociski o masie 1,760 funtów (800 kg) mogły zostać wystrzelone na odległość 22,7 mil (36,5 km).
Okręt otrzymał czarno-biały kamuflaż „bałtycki” na kadłubie i nadbudówce, wykorzystujący specyficzne ukośne pasy, które maskowały jego kształt widziany z wrogiej jednostki. Okręt wyglądał na krótszy dzięki fałszywym falom na dziobie i rufie.
Aktywna służba
Bismarck miał utworzyć grupę bojową z dwoma innymi okrętami, ciężkim krążownikiem Prinz Eugen i krążownikiem Gneisenau. W trzymiesięcznej misji znanej jako Operacja Rheinübung, grupa miała za zadanie atakować wrogie konwoje, Bismarck odciągał ich eskortę, pozostawiając statki handlowe łatwym celem dla Prinz Eugen i Gneisenau. Byłoby to zupełnie nowe zagrożenie dla statków, które przemierzały północny Atlantyk z istotnymi dostawami dla Wielkiej Brytanii; racjonowanie wprowadzono już w styczniu 1940 roku, gdy niemieckie okręty podwodne U-Boot spowodowały spustoszenie w konwojach handlowych.
Niestety, brytyjski nalot bombowy na Brest w Bretanii 6 kwietnia 1941 roku uszkodził Gneisenau, więc trio Operacji Rheinübung stało się duetem. Prinz Eugen i Bismarck, z admirałem Güntherem Lütjensem (1889-1941) na pokładzie, miały wypłynąć na północny Atlantyk przez Cieśninę Duńską, ale ponownie plan został pokrzyżowany, gdy Prinz Eugen został uszkodzony przez minę magnetyczną 23 kwietnia. Siostrzany okręt Bismarcka, Tirpitz, wciąż nie był gotowy, więc zdecydowano się wysłać Bismarcka na tymczasowy pobyt w Norwegii, będącej wówczas pod niemiecką okupacją. Tam okręt został zidentyfikowany, a o jego obecności poinformowano brytyjski wywiad wojskowy.
Bismarck i Prinz Eugen ostatecznie wyruszyły na swoją misję 19 maja 1941 roku, kierując się do Norwegii, gdzie ten drugi okręt uzupełnił paliwo. Podczas ucieczki okręty zostały zauważone przez szwedzki statek, norweskiego obserwatora ruchu oporu i brytyjski samolot zwiadowczy RAF. Po pozytywnej identyfikacji, rozpoczęło się polowanie na okręty brytyjskiej Home Fleet stacjonujące w Scapa Flow na Orkadach, aby wytropić tę niezwykle niebezpieczną nową broń w arsenale Niemiec. Brytyjczycy wysłali nocne bombowce do fiordów Bergen, ale niemieckie okręty wypłynęły już na Atlantyk przez Cieśninę Duńską wcześniej tego samego dnia, 21 maja. Już przemalowany na szaro, aby idealnie wtopić się w ponurą pogodę północnego Atlantyku, teraz gigantyczne swastyki identyfikacyjne na pokładzie dziobowym i rufowym zostały zamalowane, ponieważ okręt miał znajdować się daleko poza zasięgiem przyjaznych samolotów.
22 maja brytyjska Admiralicja zorientowała się, że Bismarck opuścił Norwegię i zmobilizowała Home Fleet. W międzyczasie Lütjens otrzymał wiadomość, że niemiecki zwiad lotniczy nie zauważył żadnych ruchów statków w Scapa Flow. Informacje te były błędne, ponieważ Brytyjczycy użyli fikcyjnych okrętów, aby stworzyć takie wrażenie. Royal Navy już pędziła w kierunku Bismarcka. Ponieważ nie mniej niż jedenaście konwojów miało przepłynąć przez północny Atlantyk z Ameryki Północnej, przechwycenie Bismarcka miało kluczowe znaczenie.
Zatopienie Hooda
23 maja dwa niemieckie okręty napotkały brytyjskie ciężkie krążowniki Suffolk i Norfolk w Cieśninie Duńskiej. Bismarck otworzył ogień do Norfolka, a Brytyjczycy wycofali się nieuszkodzeni we mgłę. Niemiecka para płynęła dalej z maksymalną prędkością, ale nowy radar Suffolka był w stanie śledzić wrogie okręty pomimo manewrów unikowych Lütjensa. Królewska Marynarka Wojenna była teraz w stanie wysokiej gotowości, a po namierzeniu Bismarcka, 24 maja, krążownik Hood i pancernik Prince of Wales zbliżyły się do niemieckich okrętów. Prince of Wales był tak nowy, że na jego pokładzie wciąż pracowali cywilni technicy, ale duże czternastocalowe (35,5 cm) działa tylko nieznacznie ustępowały Bismarckowi.
Wszystkie okręty otworzyły ogień. Początkowo Hood strzelał do Prinz Eugen, myląc jego podobne linie z Bismarckiem. Oba niemieckie okręty skoncentrowały ogień na Hood. Salwa z Bismarcka przebiła cienko opancerzony pokład Hooda i wysadziła magazynek, skutecznie dzieląc okręt na dwie części niemal natychmiast. Hood zatonął po zaledwie czterech minutach i czterech salwach ognia z Bismarcka. Z załogi liczącej 1420 osób przeżyły tylko trzy. Był to ważny cios psychologiczny, ponieważ Hood był, według Ludovica Kennedy'ego, służącego wówczas jako podporucznik, „najbardziej kochanym okrętem w marynarce wojennej, uosobieniem Wielkiej Brytanii i jej imperium” (Ballard, 8). Kennedy porównał tę stratę do zbombardowania Pałacu Buckingham. Prince of Wales, trafiony bezpośrednio w mostek przez Bismarcka i z połową swoich dział, wycofał się. To było złowieszcze spotkanie. Jeśli Bismarck mógł wyrządzić tyle szkód ciężko uzbrojonym i opancerzonym okrętom, to zniszczenia, jakich mógł dokonać na konwojach, byłyby ogromne.
Polowanie trwa
Prinz Eugen wyszedł z bitwy bez szwanku. Bismarck doznał jednak poważnych uszkodzeń. Dwa pociski spowodowały zalanie pod pokładem, w tym w jednej z kotłowni. Okręt był uszkodzony na dziobie, 1000 ton paliwa stało się niedostępne, a ze zbiornika paliwa wyciekała ropa. Wyciek ułatwił brytyjskim okrętom śledzenie Bismarcka, który opuścił Prinz Eugen (kierujący się na południowy Atlantyk) i popłynął do St. Nazaire na francuskim wybrzeżu w celu naprawy. Okręt nie miał wystarczającej ilości paliwa, by dotrzeć do Grenlandii, gdzie U-Booty mogłyby przyjść mu z pomocą. Co najważniejsze, Bismarck nadal mógł płynąć z prędkością 28 węzłów, a całe jego uzbrojenie było w dobrym stanie.
Ponad 40 brytyjskich okrętów, w tym pancerniki, krążowniki, niszczyciele i dwa lotniskowce, było teraz na polowaniu, ale niektóre z nich wciąż znajdowały się daleko od obszaru działań, a pogoda była fatalna. Brytyjczycy używali samolotów z lotniskowca Victorious do śledzenia Bismarcka. Te dwupłatowce Swordfish były przestarzałe, ale każdy z nich mógł zrzucić pojedynczą torpedę, którą załoga nazywała „kiperem”. Swordfish zaatakował Bismarcka 24 maja. Lütjens wykonał unik, płynąc zygzakiem. Jedna torpeda trafiła, ale pancerz spełnił swoje zadanie. Podmuch torpedy zniweczył jednak tymczasowe naprawy uszkodzeń dokonanych podczas bitwy z Hoodem. Bismarck ponownie nabierał wody.
W ciemnościach wczesnych godzin porannych 25 maja Lütjens okrążył swój okręt szerokim łukiem, by znaleźć się za ścigającymi go Brytyjczykami i niezauważony popłynął do St. Nazaire. Myśląc, że Brytyjczycy nie mogli zgubić swojego celu – podczas gdy w rzeczywistości tak się stało – Lütjens popełnił błąd, używając swojego radia, które następnie zaalarmowało Brytyjczyków o tym, dokąd zmierza Bismarck. Brytyjskie okręty, częściowo dzięki błędnemu obliczeniu współrzędnych, faktycznie szukały wszędzie poza Bismarckiem. Teraz toczył się wyścig, aby uniemożliwić Bismarckowi dotarcie wystarczająco blisko wybrzeża, aby otrzymać ochronę U-Bootów i osłonę powietrzną, ale Lütjens był zmuszony zmniejszyć prędkość, aby oszczędzać paliwo; musiał gorzko żałować swojej decyzji o rezygnacji z tankowania w Norwegii 20 maja.
Patrolowa łódź latająca Catalina zidentyfikowała Bismarcka rankiem 26 maja. Wyczuwając krew, brytyjska admiralicja kierowała coraz więcej okrętów na środek Atlantyku. Po południu eskadra 15 Swordfish z lotniskowca Ark Royal ścigała Bismarcka. Lekki krążownik Sheffield był pierwszym brytyjskim okrętem, który nawiązał kontakt wzrokowy. Swordfish zaatakował nie Bismarcka, ale Sheffielda, popełniając straszliwy błąd w identyfikacji – na burzliwych morzach nierzadki. Na szczęście „kipery” były wyposażone w magnetyczne pistolety strzelające, a większość z nich zawiodła. Sheffield wyszedł z tego bez szwanku. Swordfish zostały zatankowane i przezbrojone w bardziej niezawodne pistolety kontaktowe. Innym wojennym dziwactwem było to, że niemiecki U-boot U-556 znajdował się w okolicy i nie został wykryty; jego kapitan zauważył Ark Royal, ale po wystrzeleniu wszystkich torped w konwoje nie mógł nic zrobić, by pomóc Bismarckowi.
Zatopienie Bismarcka
Swordfish wystartował z Ark Royal i tym razem zaatakował Bismarcka. Wszystkie 15 samolotów zrzuciło torpedy, przelatując zaledwie 30 metrów (100 stóp) nad falami, aby utrzymać się poniżej potężnych dział przeciwlotniczych pancernika. Dwie torpedy trafiły, ale wyrządziły niewielkie szkody w opancerzonym kadłubie. Trzeci „kiper” został zrzucony, prawie chybiając celu, ale nie do końca; przyciął rufę statku. Był to słaby cios dla potężnego okrętu, ale okazał się śmiertelny. Bismarck, z uszkodzonym mechanizmem sterowym, nie mógł wyjść ze skrętu na prawą burtę. Coraz bardziej wzburzone morze z falami o wysokości 15 metrów (50 stóp) uniemożliwiało jakiekolwiek sensowne naprawy lub tymczasowe rozwiązania problemu ze sterowaniem. Nie pozostało nic innego, jak stawić czoło wrogowi w strzelaninie. Lütjens wysłał następujący sygnał radiowy: „Okręt niesterowny. Będziemy walczyć do ostatniego pocisku. Niech żyje Führer!” (Boatner III, 328)
Pięć brytyjskich niszczycieli zaatakowało Bismarcka, ale zostały odparte przez potężne działa pancernika. Bismarck został tymczasowo utracony, ale ponownie odnaleziony, opisany przez Ludovica jako „wyłaniający się z odległej ulewy, czarny, masywny, piękny, najcudowniej wyglądający okręt wojenny, jaki ja lub ktokolwiek z nas kiedykolwiek widział” (Ballard, 9). Pancernik wciąż znajdował się około 600 mil (965 km) od Brestu.
O świcie 27 maja dwa brytyjskie pancerniki, Król Jerzy V i Rodney, znalazły się w końcu w zasięgu i otworzyły ogień do Bismarcka. Wsparciem były Norfolk i, nieco później, krążownik Dorsetshire. Wszystkie pięć okrętów wystrzeliło ze swoich dział. Jedna po drugiej, gigantyczne wieżyczki Bismarcka przestawały działać. W ciągu dziewięćdziesięciominutowej bitwy wystrzelono 2876 pocisków w kierunku pancernika, który stał się teraz siedzącą kaczką i mocno się chwiał. Podjęto decyzję o zatopieniu Bismarcka przy użyciu ładunków i otwarciu zaworów zalewowych oraz wszystkich drzwi wodoszczelnych. Była to decyzja potwierdzona przez dwóch ocalałych (Gerharda Junacka i Wernera Lusta) oraz oficjalny raport niemieckiej marynarki wojennej (opublikowany dopiero znacznie później). W tym samym czasie Dorsetshire wystrzelił dwie torpedy do płonącego kadłuba. Lütjens zginął, a kapitan Lindemann celowo pozostał na pokładzie, gdy niegdyś wielki pancernik zatonął pod falami. Dorsetshire i niszczyciel Maori podjęły ocalałych, ale zauważenie okrętu podwodnego (fałszywy alarm) zawiesiło operacje, przez co setki ludzi utonęło. W sumie z Bismarcka zginęło 2091 osób, z czego tylko 110 osób przeżyło z 1000, które wyskoczyły z pancernika, gdy ten zatonął. Spośród tych 110, jeden mężczyzna zmarł z powodu odniesionych ran, reszta spędziła pozostałe lata II wojny światowej w obozach jenieckich. Wieczorem trzech niemieckich marynarzy, którzy trzymali się pontonu, zostało uratowanych przez U-Boota, a dwóch mężczyzn na tratwie ratunkowej uratowano dzięki niemieckiemu statkowi Sachsenwald.
Następstwa
W perspektywie szerszej wojny Bismarck był wielką stratą, ale jego upadek spowodował odwrócenie uwagi ogromnej liczby wrogich okrętów, w tym wielu, które mogły pomóc w obronie Krety, która padła ofiarą niemieckiej inwazji w maju 1941 roku. Hitler zabronił Kriegsmarine angażowania dużych okrętów do atlantyckich lotów, ale zniszczenie tankowców zaopatrzeniowych i złamanie niemieckiego kodu komunikacyjnego były prawdopodobnie ważniejszymi czynnikami zapewniającymi Wielkiej Brytanii dalszą kontrolę nad kluczowymi szlakami morskimi Atlantyku.
Rozczarowujące kariery Bismarcka i Tirpitza (zatopionych na norweskich wodach podczas nalotu bombowego) pokazują, że rozwój wojny morskiej sprawił, że stały się one przestarzałe niemal przed ich zwodowaniem. Wielkie pancerniki były po prostu zbyt podatne na ataki z powietrza, by uzasadnić ogromne koszty ich budowy.
Wrak Bismarcka
Bismarck nadal przyciągał uwagę po wojnie. Dwie godne uwagi książki autorstwa ludzi zaangażowanych w tę sprawę to Pursuit: The Chase and Sinking of the Bismarck (pol. Pościg: Polowanie i zatopienie Bismarcka) autorstwa Ludovica Kennedy'ego oraz Battleship Bismarck (pol. Pancernik Bismarck) autorstwa Burkarda von Müllenheim-Rechberga. Brytyjski film Sink the Bismarck (pol. Zatopić pancernik Bismarck) został wyprodukowany w 1960 roku. Następnie, w latach 80-tych, rozpoczęło się poszukiwanie Bismarcka.
Robert D. Ballard (ur. 1942) odkrył wrak Titanica w 1985 roku, a cztery lata później, poprowadził zespół mający na celu odnalezienie Bismarcka. Po dwuletnich poszukiwaniach wrak został ostatecznie odkryty w czerwcu 1989 roku. Wielki pancernik leżał na stępce w jednym kawałku 3 mile (4,8 km) pod powierzchnią Atlantyku. Potężne działa były puste, ale okręt wciąż roztaczał wokół siebie aurę masy i potęgi. Badanie stanu wraku sugeruje, że pancernik był już na dobrej drodze do zatonięcia jeszcze przed zatopieniem, ale niemieckie ładunki wpuściły tak dużo wody do okrętu, że pozostał on wyjątkowo nienaruszony podczas długiego zejścia do miejsca ostatecznego spoczynku na dnie morskim.
