Aleksander III Macedoński, lepiej znany jako Aleksander Wielki (21 lipca 356 r. p.n.e. – 10 lub 11 czerwca 323 r. p.n.e., 336-323 r. p.n.e.), był synem króla Filipa II Macedońskiego (359-336 r. p.n.e.), który został królem po śmierci ojca w 336 roku p.n.e., a następnie podbił większość znanego świata swoich czasów.
Jest znany jako „wielki” zarówno ze względu na swój geniusz wojskowy, jak i umiejętności dyplomatyczne w radzeniu sobie z różnymi populacjami regionów, które podbił. Jest również uznawany za szerzenie greckiej kultury, języka i myśli od Grecji przez Azję Mniejszą, Egipt i Mezopotamię po Indie, inicjując w ten sposób erę okresu hellenistycznego (323-31 p.n.e.), podczas którego czterech jego generałów (jego następców, znanych jako Diadochowie), w przerwach między wojnami o dominację, kontynuowało jego politykę integracji kultury greckiej (hellenistycznej) z kulturą Bliskiego Wschodu. Zmarł z nieznanych przyczyn w 323 roku p.n.e. bez wyraźnego wskazania następcy (lub, według niektórych relacji, jego wybór dowódcy Perdikkasa został zignorowany), a imperium, które zbudował, zostało podzielone między Diadochów.
Kampanie Aleksandra stały się legendarne po jego śmierci, wpływając na taktykę i kariery późniejszych greckich i rzymskich generałów, a także inspirując liczne biografie przypisujące mu status boga. Współcześni historycy generalnie przyjęli bardziej krytyczne podejście do jego życia i kariery niż wcześniejsze relacje, o czym świadczy krytyka zniszczenia Persepolis i traktowania mieszkańców Tyru, ale ogólny konsensus co do jego spuścizny wśród zachodnich uczonych pozostaje w dużej mierze pozytywny, a on sam jest jedną z najbardziej popularnych i rozpoznawalnych postaci w historii świata.
Młodość Aleksandra
Kiedy Aleksander był młody, uczył się walczyć i jeździć konno od Leonidasa z Epiru, krewnego jego matki Olimpias, a także znosić trudy, takie jak przymusowe marsze. Jego ojciec, Filip, był zainteresowany wychowaniem wykształconego przyszłego króla, więc zatrudnił Lizymacha z Akarnanii, aby nauczył chłopca czytać, pisać i grać na lirze. Nauka ta zaszczepiła w Aleksandrze miłość do czytania i muzyki na całe życie. W wieku 13 lub 14 lat Aleksander został przedstawiony greckiemu filozofowi Arystotelesowi (ok. 384-322 p.n.e.), którego Filip zatrudnił jako prywatnego nauczyciela. Studiował z Arystotelesem do 16. roku życia i mówi się, że obaj pozostawali w korespondencji podczas późniejszych kampanii Aleksandra, choć dowody na to są niepotwierdzone.
Wpływ Arystotelesa bezpośrednio przełożył się na późniejsze relacje Aleksandra z ludami, które podbił, ponieważ Aleksander nigdy nie narzucał kultury greckiej mieszkańcom różnych regionów, a jedynie wprowadzał ją w ten sam sposób, w jaki Arystoteles nauczał swoich uczniów. Wpływ Leonidasa można dostrzec w życiowej odporności i wytrzymałości fizycznej Aleksandra, a także w jego umiejętnościach związanych z końmi. Mówi się, że Aleksander ujarzmił „nieposkromionego” Bucefała, gdy miał zaledwie 11 lub 12 lat.
Podczas gdy inspiracje ze strony różnych nauczycieli z pewnością wywarły na niego głęboki wpływ, Aleksander wydawał się być przeznaczony do wielkości od urodzenia. Miał przede wszystkim ojca, którego osiągnięcia położyły solidne podwaliny pod jego późniejszy sukces. Historyk Diodorus Siculus zauważa:
W ciągu dwudziestu czterech lat panowania jako król Macedonii, w którym zaczynał z najskromniejszymi zasobami, Filip stworzył własne królestwo, które stało się największą potęgą w Europie... Zaplanował obalenie Imperium Perskiego, wylądował w Azji i był w trakcie wyzwalania społeczności hellenistycznych, gdy został powstrzymany przez Los - pomimo tego, że przekazał w spadku wojskowy establishment o takiej wielkości i jakości, że jego syn Aleksander był w stanie obalić Imperium Perskie bez pomocy sojuszników. Osiągnięcia te nie były dziełem Fortuny, ale jego własnej siły charakteru, ponieważ ten król wyróżnia się ponad wszystkimi innymi swoją wojskową przenikliwością, osobistą odwagą i intelektualną błyskotliwością. (Księga XVI. rozdz. 1)
Choć oczywiste jest, że jego ojciec miał na niego ogromny wpływ, sam Aleksander postanowił postrzegać swój sukces jako wyświęcony przez siły boskie. Nazywał siebie synem Zeusa, a więc twierdził, że ma status półboga, łącząc swoją linię krwi z dwoma ulubionymi bohaterami starożytności, Achillesem i Herkulesem, i wzorując swoje zachowanie na nich. Wiara w jego boskość została mu zaszczepiona przez Olimpias, która powiedziała mu również, że jego narodziny były dziewicze, ponieważ została cudownie zapłodniona przez samego Zeusa. Jego narodziny wiązały się z wielkimi znakami i cudami, takimi jak jasna gwiazda lśniąca nad Macedonią tej nocy i zniszczenie świątyni Artemidy w Efezie. Plutarch pisze:
Aleksander urodził się szóstego Hekatombaeona, który Macedończycy nazywają Lous, tego samego dnia, w którym świątynia Diany w Efezie została spalona; co Hegesias z Magnesii czyni okazją do koncepcji, wystarczająco chłodnej, by powstrzymać pożogę. Świątynia, jak mówi, zajęła się ogniem i została spalona, gdy jej pani była nieobecna, pomagając przy narodzinach Aleksandra. I wszyscy wschodni wróżbici, którzy byli wtedy w Efezie, patrząc na ruinę tej świątyni jako zapowiedź jakiegoś innego nieszczęścia, biegali po mieście, bijąc się po twarzach i wołając, że ten dzień przyniósł coś, co okaże się śmiertelne i niszczycielskie dla całej Azji. (Plutarch, Życie Aleksandra, I)
Chociaż jego narodziny są dobrze udokumentowane przez historyków, niewiele jest informacji na temat jego młodości, poza opowieściami o jego przedwczesnej dojrzałości (rzekomo przeprowadzał rozmowy z odwiedzającymi dygnitarzami na temat granic i mocnych stron Persji, gdy miał siedem lat), jego nauczycielach i przyjaciołach z dzieciństwa. Przyjaciele Aleksandra: Kasander (ok. 355-297 p.n.e.), Ptolemeusz (ok. 367-282 p.n.e.) i Hefajstion (ok. 356-324 p.n.e.) stali się jego towarzyszami na całe życie i generałami w jego armii.
Kallistenes (ok. 360-327 p.n.e.), kolejny przyjaciel, był prawnukiem Arystotelesa i przybył na dwór macedoński wraz z filozofem. Został nadwornym historykiem i podążał za Aleksandrem podczas kampanii. Hefajstion pozostał jego najlepszym i najdroższym przyjacielem przez całe jego życie i drugim dowódcą armii. O młodości Aleksandra historyk Worthington pisze, że Aleksander „kształcił się w domu, jak to było w zwyczaju w Macedonii, i przyzwyczaił się do oglądania (a następnie uczestniczenia) w konkursach picia, które były częścią macedońskiego życia dworskiego”, ale poza tym „wiemy zaskakująco niewiele o dzieciństwie Aleksandra” (33).
Chaeronea i wczesne kampanie
Militarna sprawność Aleksandra została po raz pierwszy zauważona w bitwie pod Chaeroneą w 338 roku p.n.e.. Choć miał zaledwie 18 lat, pomógł odwrócić losy bitwy w decydującym macedońskim zwycięstwie, które pokonało sprzymierzone greckie miasta-państwa. Kiedy Filip II został zamordowany w 336 roku p.n.e., Aleksander objął tron i wraz z greckimi miastami-państwami zjednoczonymi pod rządami Macedonii po Chaeronei, rozpoczął wielką kampanię, którą planował jego ojciec: podbój potężnego Imperium Perskiego. Worthington stwierdza:
Homer był biblią Aleksandra, a wydanie Arystotelesa zabrał ze sobą do Azji... Podczas swoich kampanii Aleksander zawsze starał się dowiedzieć wszystkiego, co mógł o obszarach, przez które przechodził. Zabrał ze sobą świtę naukowców, którzy rejestrowali i analizowali te informacje, od botaniki, biologii, zoologii i meteorologii po topografię. Jego pragnienie zdobywania wiedzy i rejestrowania informacji w sposób jak najbardziej naukowy prawdopodobnie wynikało z nauk i entuzjazmu Arystotelesa. (34-35)
Z armią macedońską liczącą 32 000 piechoty i 5 100 kawalerii, Aleksander przekroczył Azję Mniejszą w 334 roku p.n.e., aby rozpocząć podbój Imperium Perskiego Achemenidów, pokonując w maju armię perską dowodzoną przez satrapów w bitwie pod Granicus. Następnie „wyzwolił” (jak określił swój podbój) miasta Sardis i Efez spod panowania perskiego w tym samym roku, zanim przeniósł się do innych w Azji Mniejszej. W Efezie zaproponował odbudowę świątyni Artemidy, która została zniszczona przez podpalenie w noc jego narodzin, ale miasto odrzuciło ten gest. W 333 roku p.n.e. Aleksander i jego wojska pokonały większe siły króla Persji Dariusza III (336-330 p.n.e.) w bitwie pod Issos. W 332 roku p.n.e. Aleksander splądrował fenickie miasta Baalbek i Sydon (które się poddały), a następnie obległ wyspiarskie miasto Tyr.
Był tak zdeterminowany, by podbić starożytne miasto Tyr, że zbudował groblę ze stałego lądu na wyspę, na której zamontował swoje silniki oblężnicze. Grobla ta z czasem pokryła się mułem i ziemią, co sprawiło, że Tyr jest dziś częścią stałego lądu w Libanie. Za uparty opór mieszkańcy miasta zostali wymordowani, a ci, którzy przeżyli, sprzedani w niewolę. Jego polityka wobec mieszkańców Tyru jest cytowana przez historyków, zarówno starożytnych, jak i współczesnych, jako doskonały przykład jego bezwzględności.
W 331 roku p.n.e. podbił Egipt, gdzie założył miasto Aleksandria. W wyroczni Siwa, w egipskiej oazie o tej samej nazwie, został ogłoszony synem boga Zeusa-Ammona.
Choć Aleksander podbił Egipt, nie był zainteresowany narzucaniem ludziom własnych poglądów na prawdę, religię czy zachowanie, tak długo jak ci chętnie utrzymywali otwarte linie zaopatrzenia, by wyżywić i wyposażyć jego wojska (ważny aspekt jego zdolności do rządzenia rozległymi obszarami, który miał zostać zaniedbany przez jego następców). Nie oznacza to jednak, że nie tłumił bezlitośnie powstań i nie wahał się przed zaciekłym unicestwianiem tych, którzy mu się sprzeciwiali. Po opracowaniu planu dla miasta Aleksandria, opuścił Egipt i udał się do Syrii i północnej Mezopotamii, aby prowadzić dalsze kampanie przeciwko Persji.
Kampanie perskie
W 331 roku p.n.e. Aleksander ponownie spotkał się z królem Dariuszem III na polu bitwy pod Gaugamelą (zwaną także bitwą pod Arbelą), gdzie po raz kolejny w obliczu przewagi liczebnej zdecydowanie pokonał Dariusza III, który uciekł z pola bitwy. Następnie Aleksander ruszył na Babilon i Suzę, które poddały się bezwarunkowo i bez oporu. Zimą 330 roku p.n.e. Aleksander pomaszerował w kierunku Persepolis, napotykając opór w bitwie pod Perskimi Wrotami, bronionymi przez bohatera Ariobarzanesa (zm. 386-330 p.n.e.) i jego siostrę Youtab Aryobarzan (zm. 330 p.n.e.) na czele wojsk perskich. Aleksander pokonał te siły i zajął Persepolis, które następnie spalił.
Według starożytnego historyka Diodorusa Siculusa (i innych starożytnych źródeł), wzniecił on pożar, który zniszczył główny pałac i większość miasta jako zemstę za spalenie Akropolu podczas perskiej inwazji Kserksesa na Grecję w 480 roku p.n.e. Mówi się, że akt ten został zainicjowany podczas pijackiej imprezy przez Thais, ateńską kochankę generała Ptolemeusza, twierdzącą, że byłoby trafną zemstą za spalenie miasta dokonanie jej „kobiecymi rękami”, i mówi się, że to ona rzuciła pochodnię zaraz po tym, jak Aleksander rzucił pierwszą.
Latem 330 roku p.n.e. Dariusz III został zamordowany przez własnego generała i kuzyna Bessusa, nad czym Aleksander miał ubolewać. Zwłoki Dariusza III były traktowane z największym szacunkiem, podobnie jak pozostali przy życiu członkowie jego rodziny. Aleksander ogłosił się królem Azji i kontynuował podbój, maszerując do regionu dzisiejszego Afganistanu. W 329 roku p.n.e. założył miasto Aleksandria-Eschate nad rzeką Iaxartes, zniszczył miasto Cyropolis i pokonał Scytów na północnych granicach imperium. Między jesienią 330 roku p.n.e. a wiosną 327 roku p.n.e. prowadził kampanię przeciwko Baktrii i Sogdianie, ciężko walcząc w bitwach, które wygrał, podobnie jak wszystkie dotychczasowe starcia. Bessus został schwytany i stracony za zdradę swojego byłego króla, co miało być sygnałem, że tego rodzaju nielojalność nigdy nie zostanie nagrodzona.
W tym czasie Aleksander założył wiele miast noszących jego imię, aby wzmocnić swój publiczny wizerunek nie tylko jako „wyzwoliciela”, ale także jako boga i przyjął tytuł Szachana (Króla Królów) używany przez władców Pierwszego Imperium Perskiego. Zgodnie z tym statusem Aleksander wprowadził perski zwyczaj proskinezy w armii, zmuszając tych, którzy zwracali się do niego, aby najpierw uklękli i pocałowali jego dłoń.
Oddziały macedońskie stawały się coraz bardziej niewygodne z powodu pozornej deifikacji Aleksandra i przyjęcia perskich zwyczajów. Uknuto spiski (zwłaszcza w 327 roku p.n.e.), które zostały ujawnione, a spiskowcy straceni, nawet jeśli byli starymi przyjaciółmi. Kalistenes stał się jednym z nich, gdy został wplątany w spisek. Klejtos, starszy mąż stanu, który uratował życie Aleksandrowi w bitwie pod Granicus, zginął w podobny sposób. W ok. 327 roku p.n.e. Aleksander pozbył się zarówno Kallistenesa, jak i Klejtosa, w oddzielnych incydentach, odpowiednio za zdradę i kwestionowanie jego autorytetu.
Nawyk nadmiernego picia alkoholu przez Aleksandra był dobrze znany i z pewnością w przypadku śmierci Klejtosa miał znaczący wpływ na morderstwo. Zarówno Klejtos, jak i Kalistenes dość głośno krytykowali przyjęcie przez Aleksandra perskich zwyczajów. Choć zdolny do wielkiej dyplomacji i umiejętności w kontaktach z podbitymi ludami i ich władcami, Aleksander nie był znany z tolerowania osobistych opinii, które były sprzeczne z jego własnymi, a ta nietolerancja została zaostrzona przez picie. Śmierć Klejtosa była szybka, bo Aleksander rzucił w niego oszczepem, podczas gdy Kalistenes został uwięziony i zmarł w zamknięciu.
Indie i bunt
W 327 roku p.n.e., gdy Imperium Perskie było już pod jego kontrolą, a on niedawno poślubił baktryjską szlachciankę Roksanę (ok. 340 do ok. 310 p.n.e.), Aleksander skierował swoją uwagę na Indie. Słysząc o wyczynach wielkiego macedońskiego generała, indyjski król Omphis z Taxili poddał się jego władzy bez walki, ale plemiona Aspasioi i Assakenoi stawiały silny opór. W bitwach w 327 roku p.n.e. i 326 roku p.n.e. Aleksander podporządkował sobie te plemiona, ostatecznie spotykając króla Porusa z Pauravy w bitwie nad rzeką Hydaspes w 326 roku p.n.e..
Porus zaatakował siły Aleksandra za pomocą słoni i walczył tak dzielnie ze swoimi żołnierzami, że po pokonaniu Porusa Aleksander ustanowił go władcą większego regionu niż ten, który posiadał wcześniej. Koń Aleksandra, Bucefał, został zabity w tej bitwie, a Aleksander nazwał jedno z dwóch miast, które założył po bitwie, „Bucefala”.
Aleksander zamierzał maszerować dalej i przekroczyć rzekę Ganges w kierunku dalszych podbojów, ale jego żołnierze, wyczerpani ciężką bitwą z Porusem (w której, według Arriana, Aleksander stracił 1000 ludzi), zbuntowali się w 326 roku p.n.e. i odmówili dalszych działań. Aleksander próbował przekonać swoich ludzi do kontynuowania działań, ale nie udało mu się ich namówić, więc w końcu przystał na ich prośby. Podzielił swoją armię na dwie części, odsyłając połowę do Susy drogą morską pod dowództwem admirała Nearchusa przez Zatokę Perską, a drugą połowę wysyłając przez Pustynię Gedrozyjską w 325 roku p.n.e., prawie rok po buncie swoich żołnierzy.
Jego uzasadnienie tej decyzji, zarówno opóźnienie w wycofaniu się po buncie, jak i forma, jaką ostatecznie przyjął, są nadal niejasne i dyskutowane przez historyków. Mimo że zrezygnował z podboju Indii, wciąż zatrzymywał się w swoim marszu, aby ujarzmić wrogie plemiona, które napotykał po drodze. Trudny teren pustyni i starcia wojskowe odcisnęły ogromne piętno na jego oddziałach, a zanim dotarli do Susy w 324 roku p.n.e., Aleksander poniósł znaczne straty.
Po powrocie odkrył, że wielu satrapów, którym powierzył rządy, nadużyło swojej władzy, więc dokonał ich egzekucji, podobnie jak tych, którzy zdewastowali grobowiec Cyrusa Wielkiego (ok. 550-530 p.n.e.) w starej stolicy Pasargadach. Nakazał odrestaurowanie starożytnej stolicy i grobowca oraz podjął inne środki w celu zintegrowania swojej armii z ludnością regionu i połączenia kultur Persji i Macedonii.
Aleksander zorganizował masowe śluby w Suzie w 324 roku p.n.e., podczas których ożenił członków swojego wyższego personelu z perskimi księżniczkami i szlachciankami, a sam poślubił córkę Dariusza III, aby jeszcze bardziej utożsamić się z perską rodziną królewską. Wielu jego żołnierzy sprzeciwiało się tej kulturowej fuzji i coraz bardziej krytykowało przyjęcie perskiego stroju i manier, na które miał wpływ od 329 roku p.n.e.. Sprzeciwiali się również promowaniu Persów nad Macedończykami w armii i rozkazowi Aleksandra łączącemu jednostki perskie i macedońskie. Aleksander odpowiedział, mianując Persów na ważne stanowiska w armii i przyznając perskim jednostkom tradycyjne macedońskie tytuły i zaszczyty.
Jego żołnierze wycofali się i podporządkowali życzeniom Aleksandra, który w geście dobrej woli zwrócił tytuły Macedończykom i zarządził wielką wspólną ucztę, na której jadł i pił z armią. Porzucił już zwyczaj proskinezy z szacunku dla swoich ludzi, ale nadal zachowywał się jak król perski, a nie macedoński.
Mniej więcej w tym czasie, w 324 roku p.n.e., jego wieloletni przyjaciel, prawdopodobnie kochanek i drugi dowódca, Hefajstion, zmarł z powodu gorączki, choć niektóre doniesienia sugerują, że mógł zostać otruty. Twierdzenie, że Aleksander był homoseksualistą lub biseksualistą, jest poparte biografiami napisanymi po jego śmierci, a Hefajstion jest rutynowo odnotowywany jako jego kochanek, a także najlepszy przyjaciel. Relacje historyków na temat reakcji Aleksandra na to wydarzenie powszechnie zgadzają się w tym, że jego żal był nie do zniesienia.
Plutarch twierdzi, że Aleksander wyrżnął Kozaków z sąsiedniego miasta w ofierze dla swojego przyjaciela, a Arrian pisze, że kazał stracić lekarza Hefajstiona za to, że nie zdołał go wyleczyć. Grzywy i ogony koni zostały obcięte na znak żałoby, a Aleksander odmówił awansowania innej osoby na stanowisko dowódcy kawalerii Hefajstiona. Wstrzymał się od jedzenia i picia i ogłosił okres żałoby w całym imperium oraz obrzędy pogrzebowe zwykle zarezerwowane dla króla.
Śmierć Aleksandra
Wciąż rozpamiętując żałobę po śmierci Hefajstiona, Aleksander powrócił do Babilonu w 323 roku p.n.e. z planami rozszerzenia swojego imperium, ale nigdy ich nie zrealizował. Zmarł w Babilonie w wieku 32 lat 10 lub 11 czerwca 323 roku p.n.e. po dziesięciu dniach wysokiej gorączki. Teorie dotyczące przyczyny jego śmierci wahały się od zatrucia, przez malarię, zapalenie opon mózgowych, aż po infekcję bakteryjną spowodowaną piciem skażonej wody (między innymi).
Plutarch twierdzi, że 14 dni przed śmiercią Aleksander zabawiał admirała swojej floty Nearcusa i jego przyjaciela Mediusa z Larissy długim piciem, po czym wpadł w gorączkę, z której nigdy nie wyzdrowiał. Kiedy zapytano go, kto powinien go zastąpić, Aleksander odpowiedział: „najsilniejszy”, co doprowadziło do tego, że jego imperium zostało podzielone między czterech jego generałów: Kasandra, Ptolemeusza, Antygonusa i Seleucusa (znanych jako Diadochowie lub „następcy”).
Plutarch i Arrian twierdzą jednak, że przekazał swoje rządy Perdikkasowi, przyjacielowi Hefajstiona, z którym Aleksander niósł ciało ich przyjaciela na pogrzeb w Babilonie. Perdikkas był również przyjacielem Aleksandra, a także jego ochroniarzem i kawalerzystą, a biorąc pod uwagę zwyczaj Aleksandra nagradzania tych, z którymi był blisko, miałoby sens, że wybrałby Perdikkasa zamiast innych. Jakkolwiek by nie było, po śmierci Aleksandra generałowie zignorowali jego życzenia i Perdikkas został zamordowany w 321 roku p.n.e.
Diadochowie
Jego długoletni towarzysz, Kasander, nakazał egzekucję żony Aleksandra, Roksany, syna Aleksandra i matki Aleksandra, Olimpias, aby skonsolidować swoją władzę jako nowego króla Macedonii (tytuł, który później straci na rzecz Antygonusa I i jego spadkobierców). Mówi się, że Ptolemeusz I ukradł zwłoki Aleksandra w drodze do Macedonii i wywiózł je do Egiptu w nadziei na spełnienie przepowiedni, że ziemia, w której spoczywał, będzie zamożna i niepodbita. Założył dynastię Ptolemeuszy w Egipcie, która trwała do 30 roku p.n.e., kończąc się śmiercią jego potomkini Kleopatry VII (l. 69-30 p.n.e.).
Seleucus założył Imperium Seleucydów (312-63 p.n.e.), obejmujące Mezopotamię, Anatolię i część Indii, i był ostatnim pozostałym z Diadochów po nieustannej 40-letniej wojnie między nimi a ich spadkobiercami. Stał się znany jako Seleucus I Nicator (niepokonany, panujący w latach 305-281 p.n.e.). Żaden z generałów Aleksandra nie posiadał jego naturalnej inteligencji, zrozumienia ani geniuszu wojskowego, ale mimo to założyli dynastie, które, z wyjątkami, rządziły swoimi regionami aż do nadejścia Rzymu.
Ich wpływ na regiony, które kontrolowali, stworzył to, co historycy nazywają okresem hellenistycznym, w którym grecka myśl i kultura splotły się z myślą i kulturą rdzennej ludności. Według Diodora Sycylijskiego, jednym z postanowień testamentu Aleksandra było stworzenie zjednoczonego imperium między byłymi wrogami. Ludzie z Bliskiego Wschodu mieli być zachęcani do zawierania małżeństw z Europejczykami, a Europejczycy mieli robić to samo; w ten sposób nowa kultura hellenistyczna zostałaby przyjęta przez wszystkich. Chociaż Diadochom nie udało się pokojowo spełnić jego życzeń, poprzez hellenizację swoich imperiów przyczynili się do spełnienia marzenia Aleksandra o jedności kulturowej; nawet jeśli taka jedność nigdy nie mogła zostać w pełni zrealizowana.
