Hypatia z Aleksandrii (ok. 370 – marzec 415 r.) była filozofką i matematyczką urodzoną w Aleksandrii, w Egipcie, prawdopodobnie w 370 r. chociaż zaznaczyć tu trzeba, że są badacze, którzy datują jej narodziny na około 350 r.. Mało wiemy o kolejach jej losu, ale jej śmierć z rąk tłumu chrześcijan jest szczegółowo opisana; większość kojarzy Hypatię nie z jej życiem i osiągnięciami, ale właśnie z okolicznościami jej zgonu.
Hypatia była córką matematyka Teona, ostatniego Naczelnego Bibliotekarza Biblioteki Aleksandryjskiej, który uczył ją matematyki, astronomii i filozofii; należy pamiętać, że dziedzinę nauki nazywaną w czasach antycznych filozofią, dzisiaj określalibyśmy mianem nauk ścisłych. Nic nie wiemy, na temat matki Hypatii i, jak już zostało to wspomniane, mamy bardzo mało informacji na temat samej Hypatii. Matematyk Michael A. B. Deakin stwierdza:
Najbardziej szczegółowe informacje, jakie posiadamy o życiu Hypatii dotyczą jej śmierci. Mamy więcej materiałów źródłowych na temat jej ostatnich chwil niż na temat jakiegokolwiek innego aspektu czy momentu jej egzystencji. (tłumaczenie własne, w oryginale str. 49)
Hypatia została zamordowana w 415 r. przez tłum chrześcijan, który zaatakował ją na ulicach Aleksandrii. Teksty, nawet te spisane przez Chrześcijan, którzy byli jej wrodzy i twierdzili, że była czarownicą, są w większości przypadków pełne współczucia i przychylności, gdy opisują jej śmierć, nazywając to wydarzenie tragedią. Hypatia jest w nich przedstawiana jako kobieta, która była znana z wielkoduszności, miłości do nauki i biegłości w nauczaniu neoplatonizmu, matematyki, nauk ścisłych i filozofii.
Rozwój Aleksandrii
Aleksandria, miasto w Egipcie, zostało założone przez Aleksandra Wielkiego (znanego również jako Aleksander III Macedoński lub Niezwyciężony) na terenie miasta portowego Rakotis (Rhakotis) powstałego jeszcze za czasów Starego Państwa. Podobno Aleksander sam sporządził plany miasta, a potem zlecił jego budowę jednemu z dowódców, Kleomenesowi z Naukratis i architektowi, Dinokratesowi z Rodos, podczas gdy on kontynuował kampanię wojenną. Kleomenes i Dinokrates rozbudowali port, ale do stanu jego świetności doprowadził go jeden z generałów Aleksandra, Ptolemeusz I (323 – 282r. p.n.e.), który objął rządy nad Egiptem po śmierci Aleksandra.
Ptolemeusz I założył Bibliotekę Aleksandryjską, w której skład wchodził Muzejon (Świątynia Muz czyli Muzeum), Biblioteka Królewska i Świątynia Serapisa (Serapejon lub Serapeum); dzięki Bibliotece, Aleksandria stała się ośrodkiem kultury i nauki rzucającym wyzwanie Atenom. Historyk Lionel Casson komentuje:
W czasach starożytnych, słowem ‘muzeum’ określało się placówkę religijną, świątynię, gdzie oddawano hołd Muzom; dzieło Ptolemeusza I było figuratywną świątynią Muz, miejscem, w którym czciło się sztukę, symbol Muz. Biblioteka ta była antyczną wersją współczesnego ‘think-tanku’, miejscem spotkań i pracy ekspertów. Członkowie Biblioteki - pisarze, poeci, naukowcy i badacze - byli zatrudnieni przez Ptolemeusza na czas całego ich życia i cieszyli się pokaźną pensją, ulgami podatkowymi (znaczący awantaż w królestwie Ptolemeuszów), bezpłatnym zamieszkaniem i wyżywieniem. Nie było ryzyka nagłego braku funduszy, gdyż instytucja ta w momencie otwarcia otrzymała od Ptolemeusza I gwarancję finansową. (tłumaczenie własne, w oryginale str. 33)
Największe umysły ówczesnego świata zaczęły napływać do Aleksandrii; przybywali tam naukowcy, matematycy, filozofowie i przedstawiciele innych dyscyplin. Znakomity matematyk, Archimedes (287 – 212r. p.n.e.) studiował w Aleksandrii i możliwe, że nawet uczył. Eratostenes (276 – 195r. p.n.e.), filozof i geograf, wykładał w Aleksandrii i właśnie tam obliczył obwód Ziemi. Matematyk Euklides (ok. IV – III w. p.n.e.) również nauczał w Aleksandrii, a błyskotliwy inżynier i matematyk Heron (10 – 70 r. n.e.) żył tam i pracował.
Miasto kwitło pod wczesnymi rządami dynastii Ptolemeuszy, ale począwszy od Ptolemeusza VIII (ok. 145 r. p.n.e.) zaczęło podupadać; proces ten trwał aż do Bitwy pod Akcjum w 31r. p.n.e., w konsekwencji której Aleksandria została przejęta przez Rzym. Kiedy cesarz rzymski Konstantyn I Wielki (ok.272 - 337 r.) proklamował tolerancję religijną, która objęła chrześcijan, chrześcijanie mieszkający w Aleksandrii – wcześniej prześladowani – poczuli się upoważnieni do odwetu na poganach. W czasach Hypatii, religijne różnice i zacięta rywalizacja między chrześcijanami i poganami podzieliły miasto i prowadziły do wybuchów regularnych zamieszek.
Hypatia i jej miasto
W mieście, które stawało się coraz bardziej zróżnicowane religijnie (i które zawsze było zróżnicowane kulturowo), Hypatia była bliską przyjaciółką Orestesa, prefekta Aleksandrii; chrześcijański biskup Aleksandrii, Cyryl, był przekonany, że to ona powstrzymywała Orestesa przed akceptacją „prawdziwej wiary”. Hypatia była również uznana za główną przeszkodę na drodze tych, którzy gotowi byliby przyjąć prawdy chrześcijańskie, gdyby nie jej charyzma, wdzięk i wyśmienite umiejętności pedagogiczne pozwalające jej na tłumaczenie skomplikowanych teorii matematycznych i filozoficznych w sposób, który sprawiał, że były one zrozumiałe dla uczniów; problem z tymi teoriami był taki, że zaprzeczały naukom względnie nowego kościoła.
Według wszelkich materiałów źródłowych, Hypatia była kobietą nadzwyczajną nie tylko według standardów swoich czasów, ale też według standardów wręcz ponadczasowych; była również bardzo popularnym mówcą. Michael Deakin cytuje starożytnego historyka Damascjusza (również: Damaskiosa), który tak opisywał jej wykłady otwarte dla publiczności:
Przyodziana w tribon [płaszcz naukowca, a więc zasadniczo męski strój], pani ukazywała się w okolicach centrum miasta objaśniając tym, którzy chcieli słuchać, teorie Platona czy Arystotelesa, czy też innych filozofów (…). Wokół drzwi [jej domu] stał wielki tłum, mętlik mężczyzn i koni, ludzi chodzących w tę i we w tę, czekających, bo filozof Hypatia miała do nich przemówić, a to był jej dom. (przekład własny, w oryginale strona 58)
Jej ojciec, Teon, sprzeciwił się nałożeniu na córkę tradycyjnych ograniczeń związanych z rolą przypisaną płci żeńskiej i wychowywał ją tak, jak wychowywało się w kulturze greckiej syna: uczył ją swojego fachu. Historyk sztuki, Wendy Slatkin pisze:
Greckie kobiety, bez względu na pochodzenie i klasę społeczną, wykonywały ten sam tryb pracy, generalnie skoncentrowany na domowych potrzebach rodziny. Kobiety zajmowały się dziećmi i chorymi oraz przygotowywały posiłki. (tłumaczenie własne, w oryginale str. 34)
W przeciwieństwie do takiej praktyki, Hypatia prowadziła życie szanowanego naukowca Uniwersytetu w Aleksandrii; była to pozycja wcześniej zarezerwowana wyłącznie dla mężczyzn. Deakin zaznacza, że Hypatia przeskoczyła w osiągnięciach swojego ojca (który osiągnął bardzo dużo), na co są dowody w starożytnych źródłach świadczących o jej wybitnych zdolnościach. Nigdy nie wyszła za mąż i żyła w celibacie, poświęcając się nauce i nauczaniu. Pisarze antyczni zgodnie wychwalają ją za jej niezwykły intelekt; nawet pisarze chrześcijańscy, jak na przykład Jan z Nikiu, którzy byli jej bardzo wrodzy, nie są w stanie zaprzeczyć mocy jej umysłu. Deakin komentuje:
Zakres jej zainteresowań był imponujący. W obrębie matematyki, wykładała i pisała na temat astronomii (włącznie z jej praktycznymi aspektami, jak zastosowanie astrolabium), geometrii (i jak na jej czasy, była to bardzo zaawansowana geometria) i algebry (jeszcze raz, nie mówimy tu o podstawach, ale o najtrudniejszych jej tematach), i dokonała postępów w zakresie technik obliczeniowych – dodatkowo zaangażowana była w dyskurs dotyczący filozofii religii i udoskonalała swój styl pisania. Jej pisma były, na ile możemy to ocenić, skutkiem ubocznym jej nauczania technicznych dziedzin matematyki. Konsekwentnie kontynuowała program rozpoczęty przez jej ojca: podjęła świadomy wysiłek zachowania i objaśniania wielkich matematycznych dzieł stanowiących dziedzictwo Aleksandrii. (tłumaczenie własne, w oryginale str. 112)
To dziedzictwo było tak znaczące, że stanowiło wyzwanie dla Aten jako głównego ośrodka kulturalno-naukowego. Począwszy od czasów Ptolemeusza I, Aleksandria rozwijała się, stając się symbolem najlepszych cech cywilizacji miejskiej. Nawet w czasach względnej zapaści była cudem świata śródziemnomorskiego. Pisarze tamtego okresu, jak na przykład Strabon (63 r. p.n.e. – 21 r. n.e.), używali przymiotników jak „niewiarygodny” czy „wspaniały” dla opisania miasta, a uniwersytet cieszył się takim poważaniem, że naukowcy niezmiennie tłumnie tam przybywali, nawet w czasie religijnych zamieszek i przemocy. Szacuje się, że Wielka Biblioteka Aleksandryjska miała na stanie 500 000 książek w głównym budynku i nawet więcej w przyległej świątyni. Jako profesor uniwersytecki, Hypatia miała stały dostęp do tych zasobów i wydaje się oczywiste, że w pełni z tego przywileju korzystała.
Religijna nietolerancja i śmierć
Aleksandria we wczesnych dniach chrześcijaństwa ciągle była znaczącym ośrodkiem naukowym, ale daleko było jej do świetności początków dynastii Ptolemeuszy. Gdy nowa religia zaczęła rosnąc w siłę, tak pod względem ilości wyznawców jak i politycznych wpływów, miasto stawało się coraz bardziej podzielone przez zwalczające się nawzajem religijne frakcje. Bez najmniejszej przesady można stwierdzić, że Aleksandria została zniszczona jako centrum kultury i nauki przez brak religijnej tolerancji, a Hypatia stała się uosobieniem tej tragedii do takiego stopnia, że data jej śmierci uznana została za koniec ery świata klasycznego.
Biskup Cyryl był regularnie sfrustrowany popularnością Hypatii i jej przyjaźnią z prefektem Orestesem. Chrześcijański kronikarz, Jan z Nikiu wyjaśnia sytuację z punktu widzenia Cyryla:
I w tych dniach pojawiała się w Aleksandrii filozofka, poganka o imieniu Hypatia, a była ona przez wszystkie dni oddana magii, astrolabium i instrumentom muzycznym, i omamiała ona ludzi swoimi szatańskimi sztuczkami. A zarządca miasta [Orestes] szanował ją ponad wszelką miarę, gdyż jego też urzekła swoją magią. I przestał on uczęszczać do kościoła, co przedtem miał w zwyczaju. (Deakin, tłumaczenie własne, w oryginale str. 148)
Konflikt zaostrzył się, gdy Orestes publicznie ukarał mężczyznę o imieniu Hierax, żarliwego chrześcijanina i jednego z ludzi Cyryla, za podżeganie do przemocy. Hierax zakradł się do synagogi, aby szpiegować i szukać dowodów przeciwko Żydom, którzy rzekomo mieli planować atak na chrześcijan. Kiedy Żydzi go zauważyli, złożyli skargę do Orestesa, który ukarał Heirexa. To rozwścieczyło Cyryla, który zachęcił chrześcijan do ataku na Żydów. Członkowie wspólnoty żydowskiej zostali zabici, a ci, którzy przeżyli zostali wyrzuceni z miasta, ich majątki zostały zagrabione przez chrześcijan, a synagogi zamienione na kościoły. W religijnym amoku będącym konsekwencją ich „zwycięstwa” nad Żydami, tłum ruszył na poszukiwanie Hypatii.
Morderstwo Hypatii
W 415 r., jak co dzień, Hypatia wracała do domu po wykładach na uniwersytecie, gdy została zaatakowana przez rozszalały tłum, składający się głównie z chrześcijańskich zakonników, którzy wyrwali ją z rydwanu i zaciągnęli przemocą wzdłuż ulicy do kościoła, gdzie zerwali z niej ubrania, zakatowali ją na śmierć, a potem spalili. Badacz Mangasar M. Mangasarian opisuje tę sceną w oparciu o materiały antyczne:
Następnego dnia, kiedy Hypatia pojawiła się w swoim rydwanie przed swoją rezydencją, znienacka pięciuset mężczyzn, wszyscy ubrani na czarno i zakapturzeni, pięciuset półżywych z głodu zakonników z piasków egipskich pustyni – pięciuset zakonników, wojowników krzyża – jak czarny huragan napłynęli w dół ulicy, napadli na rydwan Hypatii, wyrywając ją z jej siedzenia, ciągnąc ją za włosy jej głowy do - jak mogę nawet wspomnieć to słowo? – do kościoła! Niektórzy historycy sugerują, że zakonnicy kazali jej ucałować krzyż, stać się chrześcijanką, przystąpić do zakonu, jeśliby chciała zachować życie. Tak czy inaczej, ci zakonnicy, pod wodzą prawej ręki Świętego Cyryla, Piotra Czytelnika, bezwstydnie zerwali z niej ubrania i tam, blisko ołtarza i krzyża, obdzierali jej drżącą skórę z jej kości muszlami ostryg. Jej ciepła krew spływała na marmurową podłogę. Tak i ołtarz, i krzyż były spryskane jej krwią, gdy jej kończyny przemocą były odrywane od jej ciała, podczas gdy ręce zakonników przedstawiały sobą obraz zbyt ohydny, aby go opisać. Okaleczone ciało, które stało się pożywką dla ich fanatycznej nienawiści, rzucone zostało potem w płomienie. (tłumaczenie własne, w oryginale str. 6)
W następstwie śmierci Hypatii, cokolwiek ostało się z uniwersytetu, gdzie Teon i jego córka uczyli, zostało na rozkaz Cyryla splądrowane i spalone, świątynie pogańskie zostały zburzone i doszło do masowego exodusu uczonych i artystów z Aleksandrii. Cyryl został później wyświęcony przez kościół za jego wysiłek w stłumieniu pogaństwa i walkę o prawdziwą wiarę. Śmierć Hypatii jest uznana za moment przełomowy, oddzielający pogański wiek klasyczny od ery chrześcijaństwa.
Podsumowanie
Film Agora z 2009 r. opowiadający historię życia i śmierci Hypatii, prawidłowo obrazuje religijną zawieruchę w Aleksandrii w roku mniej więcej 415, niemniej szczegóły dotyczące samej Hypatii zostały mocno zmodyfikowane. Film wzbudził ogromne kontrowersje w momencie wejścia na ekrany, gdyż niektóre grupy chrześcijańskiej wspólnoty sprzeciwiły się narracji ukazującej ich religię jako fanatycznego wroga nauki i kultury.
Mimo, że Aleksandria zaczęła podupadać za czasów Ptolemeusza VIII, który wydalił zagranicznych naukowców i obciął dofinansowanie Biblioteki Aleksandryjskiej, miasto kompletnie straciło swój status centrum kulturowego po dojściu chrześcijan do władzy i konsekwentnej nietolerancji religijnej, która spowodowała zamieszki w mieście. Historia jasno pokazuje, że upadek Aleksandrii i wyniesienie chrześcijaństwa szły ręka w rękę, a śmierć Hypatii reprezentuje niebezpieczeństwa jakie niesie ze sobą fundamentalizm i jest przykładem tego, co cywilizacja straciła w zgiełku religijnej bezwzględności.
