Aspazja z Miletu (ok. 470 - 410/400 p.n.e.) jest znana głównie jako konkubina lub wręcz kurtyzana ateńskiego męża stanu, Peryklesa (495 - 429 p.n.e.), a historia jej życia jest często przedstawiana w cieniu jego sławy, mimo że była kobietą wielkiej elokwencji i inteligencji, która wywarła wpływ na pisarzy, filozofów i polityków.
Aspazja była metic (osobą, która nie urodziła się w Atenach) i w związku z tym nie miała prawa wyjść za mąż za Ateńczyka oraz musiała płacić podatek, aby móc mieszkać w Atenach; prawdopodobnie ten status obcokrajowca sprawił, że udało jej się prowadzić egzystencję poza ramami ateńskich norm regulujących i ograniczających zachowania kobiet. Urodziła Peryklesowi nieślubnego syna, Peryklesa Młodszego (ok. 440 - 406 p.n.e.), nauczała tak mężczyzn jak i kobiety oraz według wszelkich przesłanek, żyła nieskrępowanie i na własnych warunkach.
Wiemy, że mieszkała, pisała i pracowała w Atenach mniej więcej w latach 450 - 428 p.n.e. oraz że prowadziła salon o bliżej niesprecyzowanym charakterze, ale poza tym mamy bardzo mało pewników. Nie wiemy nawet, czy Aspazja to było jej prawdziwe imię czy też “pseudonim zawodowy”; była słynną hetaira/heterą (wysokiej klasy kurtyzaną), a imię to wywodzi się od greckiego słowa oznaczającego (w zależności od tłumaczenia) “serdeczne powitanie”, “osobę mile widzianą” lub “osobę pożądaną”. Historycy prawie jednogłośnie przyznają, że Aspazja nie było imieniem nadanym jej przy urodzeniu.
Starożytni pisarze, od Arystofanesa (ok. 460 - 380 p.n.e.) poprzez Platona (424/423 - 348/347 p.n.e.) do Plutarcha (45/50 - 120/125 n.e.), wspominają o jej talentach oratorskich i umiejętności kontrolowania mężczyzn - to na tej narracji zbudowana została reputacja Aspazji, ponieważ żadne z jej dzieł (przy założeniu, że jakieś napisała) nie przetrwało do nowożytności. W XIX i XX wieku, dzięki literaturze Waltera Savage Landora (1775 - 1864) i Gertrudy Atherton (1857 - 1948), Aspazja zaczęła być postrzegana jako romantyczna bohaterka złotego wieku Aten, a jej związek z Peryklesem jako wzór partnerstwa.
Obecnie Aspazja uznawana jest za jedną z ważnych postaci historycznych dzięki jej niezłomnej postawie kontestującej praktyki ateńskiego społeczeństwa traktującego kobiety jak obywateli drugiej kategorii; w realiach, które nie dostrzegały podmiotowości kobiet, udało jej się realizować własną wizję życia. Była intelektualistką i nauczycielką o wielkim talencie, inspirującą myślicieli i pisarzy jej epoki.
Starożytna i współczesna charakterystyka Aspazji
Kimkolwiek Aspazja była, oczywiste jest, że była kobietą o imponujących osiągnięciach, nawet jeśli nie możemy być zupełnie pewni natury tych osiągnięć. W starożytnych źródłach możemy znaleźć bardzo wiele aluzji na temat jej wpływu na innych (chociażby na Sokratesa), ale nie mamy konkretnych przykładów fragmentów dzieł, tematyki czy perspektywy, które można by jej przypisać.
Twierdzenie, że to ona napisała słynną Mowę Pogrzebową Peryklesa nie jest oparte na żadnych materialnych dowodach, a co więcej, początkowo było rzucone jako oszczerstwo. To właśnie ta niemożność powiązania jakiegokolwiek utworu z Aspazją sprawiła, że zniknęła ona z kart historii retoryki.
Profesor Madeleine M. Henry twierdzi, że starożytne opisy Aspazji są do tego stopnia skrzywione osobistymi poglądami i uprzedzeniami ich autorów, że niemożliwe jest stworzenie obiektywnego obrazu oddającego, kim naprawdę była:
Gdy chcemy, aby Aspazja była cnotliwą muzą i nauczycielką, taką ją znajdziemy; jeśli potrzebujemy kurtyzany wysokiej klasy, Aspazja nią jest; kiedy szukamy prototypu feministki, Aspazja na nas czeka. (tłumaczenie własne, w oryginale str.128)
Antyczni pisarze, od Platona do Plutarcha, charakteryzowali ją w sposób, który pozwoliłby im na wykorzystanie jej do ich własnych retorycznych, filozoficznych czy politycznych celów; nowożytni badacze muszą przesiać i przebić się przez mnóstwo różnorakich źródeł, aby podjąć próbę zrozumienia, kim była. Typowy współczesny jej opis, brzmi tak:
Aspazja z Miletu (ok. 470-401/400 p.n.e.), współtworzyła system edukacji w Atenach. Brawurowo wybijając się ponad normy ograniczające życie kobiet, założyła renomowaną szkołę dla dziewcząt i popularny salon. Żyła nieskrępowana regułami, które separowały mężczyzn od kobiet i izolowały kobiety w domach; zachowywała się w sposób odzwierciedlający zachowania intelektualistów płci męskiej, dyskutując na tematy bieżących wydarzeń, filozofii i retoryki. Do grona jej zwolenników zaliczano filozofa Sokratesa i jego uczniów, Platona, mówcę Cycerona, historyka Ksenofonta, pisarza Athenaeusa oraz polityka i dowódcę wojskowego Peryklesa; ten ostatni był wielbiącym ją konkubentem. (The Oxford Classical Dictionary, 1992; tłumaczenie własne)
Starożytne źródła obrazują ją w sposób dużo bardziej zróżnicowany. Arystofanes w swoich Acharnejczykach przedstawia kuriozalny zarzut oskarżający Aspazję o spowodowanie wojny peloponeskiej; przyczyną według niego mało być porwanie z jej salonu “dwóch dziwek”. Z drugiej strony, Platon w utworze Meneksenos, twierdzi, że Aspazja uczyła Sokratesa retoryki. Trzeba tu jednak zaznaczyć, że to twierdzenie pojawia się w dialogu satyrycznym i kiedy Meneksenos mówi: „Zachwyca mnie, że Aspazja, która jest tylko kobietą, potrafiła skomponować mowę tej klasy”, Platon z całą pewnością przepełnił ten fragment ironią (Meneksenos, 235e; tłumaczenie własne).
Mimo że żadne hipotetyczne dzieła Aspazji nie przetrwały, a dowody na stopień i zakres jej oddziaływania na pisarzy jej współczesnych i późniejszych są w najlepszym wypadku poszlakowe, profesor historii, Joyce E. Salisbury twierdzi, że Aspazja była zdecydowanie osobą wpływową:
Dom Aspazji szybko stał się modnym miejscem spotkań wybitnych i szanowanych mężczyzn. Politycy, dramaturdzy, filozofowie, artyści i pisarze przewijali się przez jej salony; osobiście znała większość architektów ateńskiego złotego wieku (tłumaczenie własne, w oryginale str. 23)
I.M. Plant podtrzymuje to stwierdzenie, precyzując jednocześnie jak ograniczona jest nasza wiedza na temat jej życia i pracy:
Aspazja jest jedną z najsłynniejszych kobiet antycznej Grecji, a jednak wiemy o niej bardzo mało; wiarygodność tego, co napisane było o niej za jej życia jest w większości przypadków mocno wątpliwa. Jako partnerka Peryklesa, ateńskiego męża stanu połowy V wieku przed naszą erą, Aspazja poruszała się w kręgach arystokracji i przyciągała uwagę literatów, tak tych, którzy pisali utwory poważne, jak i tych, którzy tworzyli dzieła żartobliwe i komediowe. Ich fascynacja jej osobą doprowadziła do stworzenia wielu prac wydanych pod pseudonimem w jej imieniu. (tłumaczenie własne, w oryginale str. 41)
Ani jedna z tych prac nie przetrwała do naszych czasów, ale są one wspominane przez innych pisarzy, którzy bądź chwalą, bądź ganią Aspazję za jej wpływ na mężczyzn. Na przykład Plutarch konsekwentnie wychwala osiągnięcia Peryklesa, a Aspazję obwinia o wszelkie jego błędy. W pewnym momencie Żywotów Peryklesa, Plutarch rozmyśla:
Cóż za potężną moc czy kunszt ta kobieta miała, że sterowała według swoich upodobań najdonioślejszymi mężami stanu i doprowadziła do tego, że filozofowie rozprawiali o niej w sposób pełen uniesienia i bez końca. (tłumaczenie własne, 24.1)
To samo pytanie zadawali sobie inni współcześni Aspazji oraz też ci, którzy po niej nastali. Filozof Ajschines ze Sfettos (czasem: Aeschines Socraticus, ok. 425 – ok. 350 p.n.e.) stwierdził, że była ona nadzwyczajnie inteligentnym mówcą i wywierała niezapomniane wrażenie na wszystkich, którzy słyszeli jej przemowy. Podobnie jak i Platon, Ajschines pisał dialogi filozoficzne, w tym jeden zatytułowany Aspazja, ale wszystkie zaginęły. Jego przemyślenia znamy wyłącznie ze wzmianek późniejszych pisarzy.
Życie Aspazji
Aspazja urodziła się między 470 a 460r. p.n.e, w bogatej rodzinie w Milecie. To stwierdzenie jest poszlakowe i oparte na wielorakich wzmiankach o jej wysokim poziomie wykształcenia. Jej edukacja sugeruje, że pochodziła z Miletu, gdzie, w przeciwieństwie do Aten, kobiety z zamożnych rodzin miały dostę do nauki; wniosek, że jej rodzina była majętna nasuwa się sam. Nie wiemy dokładnie kiedy i dlaczego przybyła do Aten, chociaż istnieje teoria, że była młodszą siostrą żony Alcybiadesa (dziadka słynnego generała i męża stanu o tym samym imieniu, który żył w latach 451 – 403 p.n.e.); Alcybiades był wygnany z Aten w wyniku ostracyzmu, żył w Milecie, gdzie się ożenił, a gdy jego zesłanie się skończyło, powrócił do Aten z żoną i jej młodszą siostrą. Jakkolwiek i kiedykolwiek Aspazja przybyła do Aten, wiemy, że otworzyła salon (który jej krytycy określali słowem „burdel”) i szkołę dla dziewcząt. Według niektórych, jej szkoła również była domem rozpusty dla mężczyzn z wyższych klas bądź miejscem, w którym młode dziewczyny przygotowywane były do roli kurtyzan. To stwierdzenie może być prawdziwe, jako że takie domy bezsprzecznie istniały, były legalnymi przedsiębiorstwami i oferowały kobietom świata antycznego możliwości zatrudnienia.
Aspazja poznała Peryklesa około roku 450 p.n.e., a po jego rozwodzie, który miał miejsce około 445r. p.n.e., była jego bezustanną towarzyszką. Wrogowie Peryklesa rozpętali burzę na temat jego związku z Aspazją, metic i hetaira; posunęli się nawet do rozpuszczenia plotek, że to Aspazja „nauczyła Persyklesa przemawiać” i była prawdziwym autorem jego Mowy Pogrzebowej. Takie plotki nie spędziłyby snu z oczu większości współczesnych mężczyzn, ale w starożytnej Grecji były poważną zniewagą; żaden mężczyzna, a już zwłaszcza nie mąż stanu, nie pozwoliłby na szerzenie opinii, że swój sukces zawdzięcza kobiecie.
Sokrates, który wydawał się mieć znacznie wyższą opinię na temat kobiet niż przeciętny Ateńczyk, „był zachwycony elokwencją [Aspazji] i przypisywał jej kompozycję słynnej mowy pogrzebowej, którą Perykles wygłosił na cześć poległych w Wojnie Peloponeskiej. Co więcej, Sokrates twierdził, że on sam nauczył się od Aspazji kunsztu oratorskiego.” (Durant, tłumaczenie własne, w oryginale str. 253) To ostatnie stwierdzenie pojawia się również w utworze Meneksenos Platona (235e), w którym Aspazja jest przedstawiona jako nauczyciel Sokratesa, nie tylko w zakresie elokwencji, ale też i sztuki dialektyki.
Niemniej, nawet poparcie Sokratesa nie było wystarczające. Konserwatywni przeciwnicy Peryklesa podtrzymywali ataki na Aspazję, a w konsekwencji też na samego Peryklesa. Zarzucali jej brak szacunku do bogów, a potem posunęli się nawet do oficjalnego oskarżenia jej o bezbożność. Historyk Will Durant pisze:
W czasie jej procesu, który odbywał się przed gronem tysiąca pięciuset sędziów, Perykles przemawiał w jej obronie, używając wszystkich swoich talentów oratorskich, łącznie ze łzami; oskarżenie zostało oddalone. (tłumaczenie własne, w oryginale str. 254)
Mimo że Aspazja została oczyszczona z zarzutów, Durant zaznacza, że po wystąpieniu w jej obronie, Perykles „zaczął tracić kontrolę nad Ateńczykami i kiedy trzy lata później stanął twarzą w twarz ze śmiercią, był już złamanym człowiekiem” (tłumaczenie własne, w oryginale str. 254). Pytanie czy jego dalsze losy były konsekwencją tej sprawy sądowej, pozostaje bez jasnej odpowiedzi.
Perykles zmarł w 429 r. p.n.e., w wyniku epidemii, która szerzyła się w Atenach w latach 430-427 p.n.e. Po śmierci Peryklesa, Aspazja związała się z jego przyjacielem, Lizyklesem, którego poznała, gdy był jeszcze niewykształconym handlarzem owiec; to Perykles, przy pomocy Aspazji, przeobraził Lizyklesa w ateńskiego polityka i generała. Lizykles zginął w walce w czasie Wojny Peloponeskiej w 428r. p.n.e. i wraz z jego śmiercią kończą się jakiekolwiek informacje na temat Aspazji; nie znamy nawet daty jej śmierci.
Elokwencja i krytyka
Jak już zostało to wspomniane, przemówienia Peryklesa były przypisane Aspazji i istnieją też sugestie, że to ona zaprezentowała Sokratesowi metodę indukcji (wyszukiwania wspólnych cech drogą analizy i porównania, na przykład przez doprowadzenie rozmówcy do zgody na wątpliwą propozycję, która przypomina postulat, z którym interlokutor zgodził się wcześniej), ucząc go tym samym forteli sztuki dyskusji. Ajschines ze Sfettos w spisanym dialogu Aspazji z Ksenofonem (uczeń Sokratesa, 430- ok.354r. p.n.e.) i jego żoną, przedstawia przykład indukcji użytej przez Aspazję do uświadomienia małżonkom, że zamiast marzyć o partnerze idealnym, powinni dążyć do tego, aby stać się najlepszym możliwym partnerem dla siebie nawzajem:
- Żono Ksenofona, proszę powiedz mi, czy gdyby twoja sąsiadka miała złotą ozdobę piękniejszą niż twoja, czy wolałabyś jej ozdobę czy swoją?
- Wolałabym jej – odpowiedziała
- A gdyby miała suknie i inne stroje droższe niż Twoje, czy wolałabyś swoje czy jej?
- Jej, oczywiście – odpowiedziała
- To w takim razie, czy gdyby miała męża lepszego niż twój, wolałabyś swojego męża czy jej?
Na to kobieta zarumieniła się, ale Aspazja zaczęła już rozmawiać z Ksenofonem:
- Ksenofonie, chciałabym abyś mi powiedział, czy gdyby twój sąsiad miał lepszego konia niż ty masz, czy wolałbyś swojego konia czy też jego?
- Jego – odpowiedział Ksenofon
- A gdyby ten sąsiad miał lepsze gospodarstwo rolne niż twoje, czy wolałbyś swoją farmę czy jego?
- Wolałbym lepsze gospodarstwo – powiedział
- A gdyby miał lepszą żonę niż ty masz, czy wolałbyś jego żonę czy swoją?
W tym momencie, Ksenofon również zamilkł. Wtedy Aspazja powiedziała:
- Skoro oboje odmówiliście odpowiedzi na jedyne pytanie, które mnie interesowało, ja wam powiem, co myśleliście. Ty, żono, chcesz mieć najlepszego męża, a ty, Ksenofonie, ponad wszystko pożądasz doskonałej żony. W związku z tym, chyba że uda wam się sprokurować najlepszego mężczyznę i najdoskonalszą kobietę na ziemi, zawsze będziecie pożądać tego, co uznacie za najlepsze. To znaczy, że ty musisz stać się mężem najlepszej żony, podczas gdy ona będzie małżonką najlepszego z mężczyzn. (Henry, tłumaczenie własne, w oryginale str. 44)
Dla przypomnienia, Ajschines (również uczeń Sokratesa) napisał dialog filozoficzny Aspazja, który nie przetrwał do naszych czasów; zachowały się wyłącznie fragmenty, z których jasno wynika, że przedstawił Aspazję w bardzo pozytywnym świetle. Dla kontrastu, Arystofanes, grecki poeta komediowy, podobnie jak wielu mu współczesnych, odnosił się do Aspazji bardzo niepochlebnie, oczerniając ją w swoich pracach, a jej przyjaciółki nazywając „dziwkami Aspazji”. (Baird & Kaufman, w oryginale str. 62)
Plutarch twierdził, że Aspazja miała nadmierny wpływ na Peryklesa, uwiodła go i skusiła do przystąpienia do wojny, i każdy błąd Peryklesa był jej winą. Nawet Platon, pisząc o niej w utworze Meneksenos, chwali ją i krytykuje w tym samym zdaniu. Salisbury komentuje:
Niektórzy historycy twierdzą, że Platon uznawał reputację Aspazji jako filozofa i retoryka, ale był przeciwny wpływowi, który filozofowie jej podobni mieli na Grecję. Na czym polegał wpływ Aspazji? Wydawać się może, że Platon widział w niej przykład nadużywania filozofii: wykorzystywała swoją wiedzę, prawdę i umiejętności retoryczne do kontroli i zwodzenia ludzi. W tym sensie, Platon oskarżył ją o bycie doskonałym politykiem. (tłumaczenie własne, w oryginale str. 23)
Niemniej, późniejsi pisarze, jak retor Kwintylian (35 r.-100 r.) czy satyryk Lukian (125 – 180 r.) mieli znacznie więcej poważania dla Aspazji; oboje twierdzili, że była elokwentną i inteligentną nauczycielką. Lukian pisze, że była ona kobietą pełną mądrości i zrozumienia, a Kwintylian szanował ją do tego stopnia, że prowadził wykłady na jej temat w swojej szkole retorycznej.
Podsumowanie
Współcześnie, Aspazja cieszy się wielce pozytywną opinią, przeszedłszy dramatyczną (początkowo nawet romantyczną) metamorfozę, biorąc pod uwagę wcześniejszą jej krytykę i późniejsze, prawie totalne, zapomnienie. Pisarz i poeta, Walter Savage Landor, opublikował w 1836 r. bardzo popularną książkę Perykles i Aspazja, opartą na serii fikcyjnych listów pomiędzy nimi; w książce tej Perykles, tragicznie i błędnie, ginie w Wojnie Peloponeskiej.
Landor stał się inspiracją dla Gertrudy Atherton (1857 – 1948), która napisała równie głośną powieść Nieśmiertelne Małżeństwo (The Immortal Marriege, 1927); Aspazja pojawia się tam jako silna i kulturalna kobieta, która pomogła Peryklesowi wybić się na wyżyny polityki. Książka ta stała się bestselerem i ugruntowała obraz Peryklesa i Aspazji jako uosobienia romantycznego partnerstwa, a samej Aspazji jako kobiety niezależnej i proto-feministki.
Po sukcesie książki Atherton, znaczna ilość historyków zaczęła interesować się osobą Aspazji i z rosnącym przekonaniem potwierdzać jej wpływ na myślicieli i pisarzy jej epoki. Madeline M. Henry, wiodący znawca tematu, zaznacza, że „Aspazja z Miletu, kluczowa figura intelektualnej historii Aten piątego wieku, jest bez wątpienia najważniejszą kobietą tamtej ery” i podtrzymuje tezę Duranta i wielu jego poprzedników, że Aspazja byłą nauczycielką Sokratesa.
Istnieje nawet teoria, że Aspazja była pierwowzorem Diotymy w Uczcie Platona, która nauczyła Sokratesa czym jest miłość. W dialogu tym Sokrates prezentuje przemowę na temat prawdziwego znaczenia tego słowa – Eros – mówiąc, że zrozumiał go pod wpływem kobiety, która przybyła do Aten „przed plagą” i pomogła Ateńczykom w składaniu ofiar. (Baird & Kaufman, w oryginale str. 195) Diotyma jest kobietą mądrą, elokwentną i nauczycielką mężczyzn – innymi słowy posiada cechy charakterystyczne Aspazji.
Nawet jeśli Diotyma nie miała nic wspólnego z Aspazją, już sama sugestia o potencjalnej relacji między nimi jest dowodem na rosnącą reputację Aspazji. Bez względu na to, co jej współcześni myśleli o kobietach, które miały wpływ na mężczyzn, obecnie pozycja Aspazji jako myślicielki, pisarki i nauczycielki równej wiedzą i umiejętnościami mężczyznom wydaje się niezagrożona.
