Według legendy starożytny Rzym został założony przez dwóch braci i półbogów, Romulusa i Remusa, 21 kwietnia 753 roku p.n.e.. Legenda głosi, że w kłótni o to, kto będzie rządził miastem (lub, w innej wersji, gdzie miasto będzie zlokalizowane) Romulus zabił Remusa i nazwał miasto swoim imieniem. Ta historia założenia Rzymu jest najbardziej znana, ale nie jedyna.
Inne legendy mówią, że miasto zostało nazwane na cześć kobiety, Romy, która podróżowała z Eneaszem i innymi ocalałymi z Troi po upadku tego miasta. Po wylądowaniu na brzegu Tybru Roma i inne kobiety sprzeciwiły się, gdy mężczyźni chcieli iść dalej. Poprowadziła kobiety do spalenia trojańskich statków i w ten sposób skutecznie zatrzymała ocalałych Trojan w miejscu, które ostatecznie stało się Rzymem. Eneasz z Troi pojawia się nie tylko w tej legendzie, ale także w słynnej Eneidzie Wergiliusza, jako założyciel Rzymu i przodek Romulusa i Remusa, łącząc w ten sposób Rzym ze wspaniałością i potęgą, jaką niegdyś była Troja.
Jeszcze inne teorie dotyczące nazwy słynnego miasta sugerują, że pochodzi ona od Rumon, starożytnej nazwy rzeki Tyber, i była po prostu nazwą miejsca nadaną małemu centrum handlowemu założonemu na jej brzegach lub że nazwa pochodzi od etruskiego słowa, które mogło oznaczać jedną z ich osad.
Wczesny Rzym
Rzym, pierwotnie małe miasto położone nad brzegiem Tybru, rozrósł się i urósł w siłę dzięki handlowi. Lokalizacja miasta zapewniała kupcom łatwy do żeglugi szlak wodny, na którym mogli przewozić swoje towary. Miasto było rządzone przez siedmiu królów, od Romulusa do Tarkwiniusza, w miarę jak rosło w siłę. Kultura i cywilizacja grecka, która dotarła do Rzymu za pośrednictwem greckich kolonii na południu, zapewniła wczesnym Rzymianom model, na którym mogli budować własną kulturę. Od Greków zapożyczyli umiejętność czytania i pisania, religię, a także podstawy architektury.
Etruskowie, na północy, zapewnili model handlu i miejskiego luksusu. Etruria była również dobrze usytuowana dla handlu, a pierwsi Rzymianie albo nauczyli się umiejętności handlowych na przykładzie Etrusków, albo byli bezpośrednio nauczani przez Etrusków, którzy dokonali inwazji na obszar wokół Rzymu między 650 a 600 rokiem p.n.e. (chociaż ich wpływ był odczuwalny znacznie wcześniej). Zakres roli, jaką cywilizacja etruska odegrała w rozwoju rzymskiej kultury i społeczeństwa, jest przedmiotem dyskusji, ale wydaje się, że nie ma wątpliwości, iż miała ona znaczący wpływ na wczesnym etapie.
Od samego początku Rzymianie wykazywali talent do zapożyczania i ulepszania umiejętności i koncepcji innych kultur. Między VIII a VI wiekiem p.n.e. Królestwo Rzymu szybko rozrosło się z miasta handlowego do dobrze prosperującego miasta. Kiedy ostatni z siedmiu królów Rzymu, Tarkwiniusz Dumny, został obalony w 509 roku p.n.e., jego rywal o władzę, Lucjusz Juniusz Brutus, zreformował system rządów i ustanowił Republikę Rzymską.
Wojna i ekspansja
Chociaż we wczesnych latach miasto zawdzięczało swój dobrobyt handlowi, to rzymskie działania wojenne uczyniły z niego potężną siłę w starożytnym świecie. Wojny z północnoafrykańskim miastem Kartagina (znane jako wojny punickie, 264-146 p.n.e.) umocniły władzę Rzymu i pomogły miastu zyskać bogactwo i prestiż. Rzym i Kartagina były rywalami w handlu w zachodniej części Morza Śródziemnego, a po pokonaniu Kartaginy Rzym miał niemal absolutną dominację nad regionem; choć wciąż zdarzały się napady piratów, które uniemożliwiały Rzymowi pełną kontrolę nad morzem.
W miarę jak Republika Rzymska rosła w siłę i prestiż, miasto Rzym zaczęło cierpieć z powodu korupcji, chciwości i nadmiernego polegania na zagranicznej niewolniczej sile roboczej. Gangi bezrobotnych Rzymian, pozbawionych pracy przez napływ niewolników przywiezionych w wyniku podbojów terytorialnych, wynajmowały się jako bandyci do wykonywania poleceń każdego bogatego senatora, który chciał im zapłacić. Bogata elita miasta, patrycjusze, stawała się coraz bogatsza kosztem pracującej klasy niższej, plebsu.
W II wieku p.n.e. bracia Grakchi, Tyberiusz i Gajusz, dwaj rzymscy trybuni, przewodzili ruchowi na rzecz reformy rolnej i reform politycznych w ogóle. Choć bracia zostali zabici w wyniku tych działań, ich wysiłki pobudziły reformy legislacyjne, a szerząca się korupcja w rzymskim Senacie została ograniczona (a przynajmniej senatorowie stali się bardziej dyskretni w swoich korupcyjnych działaniach). W czasach Pierwszego Triumwiratu zarówno miasto, jak i Republika Rzymska były w pełnym rozkwicie.
Republika
Mimo to Rzym był podzielony na klasy. Klasa rządząca nazywała siebie optymatami (najlepszymi ludźmi), podczas gdy niższe klasy lub ci, którzy z nimi sympatyzowali, byli znani jako populares (lud). Nazwy te były stosowane po prostu do tych, którzy wyznawali określoną ideologię polityczną; nie były to ścisłe partie polityczne, ani też wszyscy z klasy rządzącej nie byli optymatami, ani wszyscy z klas niższych nie byli populares.
Ogólnie rzecz biorąc, optymaci wyznawali tradycyjne wartości polityczne i społeczne, które faworyzowały władzę Senatu Rzymu oraz prestiż i wyższość klasy rządzącej. Populares, ogólnie rzecz biorąc, opowiadali się za reformami i demokratyzacją Republiki Rzymskiej. Te przeciwstawne ideologie zderzyły się ze sobą w postaci trzech mężczyzn, którzy nieświadomie doprowadzili do końca Republiki Rzymskiej.
Marek Licyniusz Krassus i jego polityczny rywal, Gnejusz Pompejusz Magnus (Pompejusz Wielki) dołączyli do innego, młodszego polityka, Gajusza Juliusza Cezara, tworząc coś, co współcześni historycy nazywają Pierwszym Triumwiratem Rzymu (choć Rzymianie nigdy nie używali tego terminu, podobnie jak trzej mężczyźni, którzy go tworzyli). Krassus i Pompejusz utrzymywali optymalną linię polityczną, podczas gdy Cezar był popularem.
Trzej mężczyźni byli równie ambitni i rywalizując o władzę, byli w stanie trzymać się nawzajem w ryzach, jednocześnie pomagając Rzymowi prosperować. Krassus był najbogatszym człowiekiem w Rzymie i był skorumpowany do tego stopnia, że zmuszał bogatych obywateli do płacenia mu „bezpiecznych” pieniędzy. Jeśli obywatel zapłacił, Krassus nie spalił domu tej osoby, ale jeśli pieniądze nie nadeszły, ogień został wzniecony, a Krassus pobierał opłatę za wysłanie ludzi do ugaszenia pożaru. Chociaż motyw stojący za powstaniem tych straży pożarnych był daleki od szlachetnego, Krassus skutecznie stworzył pierwszą straż pożarną, która później okazała się bardzo cenna dla miasta.
Zarówno Pompejusz, jak i Cezar byli wielkimi generałami, którzy dzięki swoim podbojom wzbogacili Rzym. Chociaż Krassus był najbogatszym człowiekiem w Rzymie (i, jak się twierdzi, najbogatszym w całej historii Rzymu), pragnął takiego samego szacunku, jakim ludzie darzyli Pompejusza i Cezara za ich sukcesy militarne. W 53 roku p.n.e. poprowadził znaczne siły przeciwko Partii i został pokonany w bitwie pod Carrhae, w dzisiejszej Turcji, gdzie został zabity, gdy negocjacje rozejmowe załamały się.
Po odejściu Krassusa Pierwszy Triumwirat rozpadł się, a Pompejusz i Cezar wypowiedzieli sobie wojnę. Pompejusz próbował wyeliminować swojego rywala za pomocą środków prawnych i nakazał Senatowi, aby Cezar udał się do Rzymu i stanął przed sądem pod różnymi zarzutami. Zamiast jednak powrócić do miasta w pokorze, aby stawić czoła tym zarzutom, Cezar przekroczył rzekę Rubikon ze swoją armią w 49 roku p.n.e. i wkroczył do Rzymu na jej czele.
Odmówił odpowiedzi na zarzuty i skupił się na wyeliminowaniu Pompejusza jako rywala. Pompejusz i Cezar spotkali się w bitwie pod Farsalus w Grecji w 48 roku p.n.e., gdzie liczebnie słabsze siły Cezara pokonały większe siły Pompejusza. Sam Pompejusz uciekł do Egiptu, spodziewając się znaleźć tam schronienie, ale po przybyciu został zamordowany. Wieści o wielkim zwycięstwie Cezara nad przeważającymi siłami pod Farsalus szybko się rozeszły i wielu byłych przyjaciół i sojuszników Pompejusza szybko stanęło po stronie Cezara, wierząc, że jest on faworyzowany przez bogów.
W stronę Imperium
Juliusz Cezar był teraz najpotężniejszym człowiekiem w Rzymie. Skutecznie zakończył okres republiki, ogłaszając się przez Senat dyktatorem. Jego popularność wśród ludu była ogromna, a jego wysiłki na rzecz stworzenia silnego i stabilnego rządu centralnego oznaczały wzrost dobrobytu dla Rzymu. Został jednak zamordowany przez grupę rzymskich senatorów w 44 roku p.n.e. właśnie z powodu tych osiągnięć.
Spiskowcy, w tym Brutus i Kasjusz, obawiali się, że Cezar staje się zbyt potężny i może ostatecznie znieść Senat. Po jego śmierci, jego prawa ręka i kuzyn, Marcus Antonius (Marek Antoniusz) połączył siły z bratankiem i spadkobiercą Cezara, Gajuszem Oktawiuszem Thurinusem (Oktawianem) i przyjacielem Cezara, Marcusem Aemiliusem Lepidusem, by pokonać siły Brutusa i Kasjusza w bitwie pod Filippi w 42 roku p.n.e..
Oktawian, Antoniusz i Lepidus utworzyli Drugi Triumwirat Rzymu, ale podobnie jak w przypadku pierwszego, mężczyźni ci byli równie ambitni. Lepidus został skutecznie zneutralizowany, gdy Antoniusz i Oktawian zgodzili się, że powinien on rządzić Hispanią i Afryką, aby tym samym trzymać go z dala od jakiejkolwiek gry o władzę w Rzymie. Uzgodniono, że Oktawian będzie rządził ziemiami rzymskimi na zachodzie, a Antoniusz na wschodzie.
Zaangażowanie Antoniusza w związek z egipską królową Kleopatrą VII zakłóciło jednak równowagę, którą Oktawian miał nadzieję utrzymać, i obaj poszli na wojnę. Połączone siły Antoniusza i Kleopatry zostały pokonane w bitwie pod Akcjum w 31 roku p.n.e., a później oboje odebrali sobie życie. Oktawian stał się jedyną władzą w Rzymie. W 27 roku p.n.e. Senat przyznał mu nadzwyczajne uprawnienia i nadał mu tytuł Augusta, pierwszego cesarza Rzymu. Historycy są zgodni, że jest to moment, w którym kończy się historia Rzymu, a zaczyna historia Imperium Rzymskiego.
