Spartanki miały więcej praw i cieszyły się znacznie szerszą autonomią niż kobiety w jakimkolwiek innym greckim państwie-mieście okresu klasycznego (V - IV wiek p.n.e.). Mogły dziedziczyć majątek, posiadać ziemię i przeprowadzać transakcje finansowe; były znacznie lepiej wykształcone niż kobiety w pozostałych rejonach starożytnej Grecji. W przeciwieństwie do Aten, gdzie kobiety były obywatelami drugiej kategorii, w Sparcie były one u władzy.
Arystoteles (384 - 322 r. p.n.e), filozof grecki, który większość życia spędził w Atenach, w rozprawie ‘Polityka’ skrytykował niezależność i wpływy Spartanek, twierdząc że to one były przyczyną upadku Sparty; według niego, natura stworzyła mężczyzn, aby ci panowali nad kobietami, podczas, gdy polityka Sparty oparta była na całkowicie odmiennej praktyce (1269b.12). Nie ma dowodów, które potwierdziłyby hipotezę Arystotelesa, mamy natomiast liczne przykłady opisane w materiałach źródłowych ilustrujące fakt, że to właśnie równość między mężczyznami i kobietami uczyniła Spartę silniejszą i sprawniejszą.
Prawo i ustrój Sparty były ustanowione przez króla Likurga (prawdopodobnie w IX wieku p.n.e.), który podkreślił, że równość między wszystkimi obywatelami była kwestią kluczową systemu. Dziewczęta brały udział w takich samych zajęciach wychowania fizycznego jak chłopcy (chociaż nie brały one udziału w treningach z bronią czy zajęciach z greckiej sztuki wojennej) i edukacji na tym samym poziomie (dziewczęta uczone były w domach, a chłopcy w szkołach publicznych). Heloci, niewolnicy pochodzący z podbitych terenów, byli siłą roboczą odpowiedzialną za wykonywanie wszystkich podstawowych, codziennych prac, włącznie z tkactwem; istnienie tej grupy społecznej umożliwiło kobietom skoncentrowanie się na ich najważniejszej (według Likurga) roli: macierzyństwie. Spartanki były słynne ze swojej dumy z dzieci, które wychowywały w duchu patriotyzmu; oczekiwały, że swoim życiem i zachowaniem przyniosą chwałę Sparcie. W związku z tym, że mężczyźni często byli zaangażowani w kampanie wojenne, obowiązkiem kobiet było także zarządzanie posiadłością (gospodarstwem rolnym bądź domowym), finansami czy przedsiębiorstwem.
Seks małżeński miał na celu spłodzenie zdrowego, silnego potomka, ale kobiety mogły także osiągnąć ten cel przy pomocy kochanka. Związki mężczyzn z mężczyznami oraz kobiet z kobietami były nawiązywane dla przyjemności i osobistego spełnienia; były one uważane za zupełnie naturalne pod warunkiem, że osoby zaangażowane osiągnęły właściwy wiek i wyraziły na nie zgodę - przymus nie wchodził w rachubę. Mimo, że Ateny są często nazywane ‘kolebką demokracji’, kobiety w Atenach nie miały prawa głosu na płaszczyźnie politycznej czy finansowo-gospodarczej, natomiast Spartanki aktywnie uczestniczyły we wszystkich dziedzinach życia publicznego i społecznego Sparty.
Porównanie statusu kobiet w Atenach i Sparcie
Kobiety w Atenach były odsunięte na drugi plan we wszystkich dziedzinach życia społecznego; wyjątkiem było prawo uczestnictwa w niektórych festiwalach i obrzędach religijnych. Dziewczynka w Atenach była uczona przez matkę tkactwa i wypełniania obowiązków domowych i macierzyńskich. Paul Cartledge zwrócił uwagę na bardzo istotny fakt ilustrujący różnicę w traktowaniu kobiet w Atenach i Sparcie:
Dziedziczka w Sparcie - czyli córka, której ojciec nie miał prawowitych synów - była określana jako patrouchoi, co oznacza ‘posiadaczka ojcowizny’, w czasie gdy w Atenach była ona nazywana epikleroi, czyli ‘przebywająca na kleros (działce, udziale)’. W ten sposób, ateńska epikleroi była jedynie narzędziem służącym do przekazania ojcowizny następnemu męskiemu dziedzicowi i właścicielowi, najczęściej jej najstarszemu synowi, wnukowi swego ojca, podczas gdy Spartanka patrouchoi dziedziczyła jako pełnoprawny i niezależny właściciel. (Tłumaczenie własne; w oryginale strona 169)
Dzięki pozamałżeńskim romansom, Spartanki mogły też zyskać kontrolę nad dodatkowymi posiadłościami; wiele kobiet zbudowało w ten sposób pokaźne majątki. Wdowy, które straciły w czasie wojen mężów i synów, były liczebną grupą społeczną, ale w przeciwieństwie do podobnych sytuacji w innych polis, nie musiały się one martwić o swoje przeżycie, ponieważ posiadały ziemię i wiedziały jak nią korzystnie zarządzać.
Mamy materiały źródłowe potwierdzające fakt, że niektóre mieszkanki Aten zajmowały się handlem, garncarstwem lub innymi płatnymi zajęciami, ale jednak regułą było odizolowanie kobiet od mężczyzn (możliwe, że nawet w domach). W Atenach, kobiety nie były podmiotem prawnym i nie miały dostępu do postępowań sądowych, były bardzo ograniczone na płaszczyźnie ekonomicznej, a do polityki nie były w ogóle dopuszczane. Spartanki nie tylko miały wszystkie te prawa, ale były również wychowywane w przeświadczeniu, że ich wkład w życie publiczne był tak samo istotny jak udział mężczyzn.
Dzieciństwo i edukacja dziewcząt
Reformy Likurga regulowały każdą sferę życia w Sparcie, od waluty, poprzez prawa własności ziemi, aż po kwestie dotyczące życia prywatnego obywateli, jak spożywanie posiłków, małżeństwo czy wychowywanie dzieci. Kobiety i mężczyźni mieli spożywać posiłki razem w publicznych jadalniach, ale siedzieć w osobnych grupach przy stołach; dzieci obu płci miały być wychowywane na osoby sprawne fizycznie i wykształcone.
Chłopcy byli wychowywani przez ojców do ukończenia 7 lat. Po siódmych urodzinach przeprowadzali się do budynków komunalnych, gdzie byli skoszarowani wraz z innymi, zaczynając agoge. Agoge było spartańskim programem edukacyjnym, kładącym nacisk na szkolenie wojskowe, obowiązkowym dla wszystkich mężczyzn. Dziewczęta pozostawały pod kuratelą matek, ale oczekiwano od nich udziału w zajęciach wychowania fizycznego identycznych jak te, którym poddawani byli chłopcy; w czasie tych zajęć uczestnicy ćwiczyli nago. Dziewczęta brały także udział w obrzędach i festiwalach religijnych, w czasie których ich zaangażowanie było równorzędne zaangażowaniu chłopców.
W czasie zajęć wychowania fizycznego, dziewczynki uprawiały zapasy, biegi na krótkie i długie dystanse, jazdę konną, rzut oszczepem i dyskiem oraz boks. Dodatkowo, uczone były śpiewu, gry na instrumentach muzycznych, tańca i pisania poezji; wszystkie te zajęcia były określane słowem mousike (muzyka) i miały za zadanie uszlachetnienie i wzbogacenie charakteru. Poezja liryczna w stylu Safony z Lesbos (620- 570 r. p.n.e,) czy Alkmana (circa 600 p.n.e.) była dominującym gatunkiem poezji (możliwe nawet, że jedynym), w którym dziewczęta tworzyły, nie tylko w Sparcie, ale i w całej Grecji. Jane McIntosh Snyder pisała:
Wszystkie (greckie poetki) pisały w tym samym stylu, uznanym za odpowiedni dla kobiet na skutek sławy ich poprzedniczki, Safony; był to styl poezji lirycznej (...) Niemniej, gdy Safona tworzyła poezję przede wszystkim dla solistów (to znaczy, dla jednego wokalisty przy akompaniamencie liry), niektóre z późniejszych poetek podjęły się zadania - sądząc po metrum, którego używały - tworzenia poezji chóralnej, która mogła być wykonywana przez grupę wokalistów, prawdopodobnie często w czasie lokalnych festiwali religijnych powiązanych z kalendarzem agrarnym, lub w czasie innych obrządków miejskich. (tłumaczenie własne, w oryginale strona 40)
Podobny model używany był w Sparcie; chóry dziewczęce powstawały aby występować i często konkurować o nagrody. Takie rozgrywki chórów bywały częścią obrządków religijnych lub ceremonii na cześć ważnych osobistości, na przykład śpiewy wychwalające osiągnięcia konkretnego polityka. W zupełnie kontrastowych przypadkach, występy chóralne były używane jako narzędzie propagujące przestrzeganie tradycji społecznych poprzez publiczne drwiny i kpiny z kogoś, kto się im nie poddawał, jak chociażby z mężczyzn, którzy mimo odpowiedniego wieku, jeszcze się nie ożenili. Chóry brały także udział w ceremoniach otwarcia nowych świątyń lub w czasie siewu zbóż.
Chóry te rozpoczęły tradycję gatunku greckiej poezji znanej jako partheneion (‘pieśń dziewicza’ lub ‘pieśń dziewic’) upowszechnionej przez poetę lirycznego Alkmana, który bądź był Spartaninem bądź też spędził w Sparcie większość swojego życia. “Dziewica’ od której nazwa pochodzi to bogini Orthia (znana także jako Artemida), ale słowo to może być też zinterpretowane jako odnoszące się do śpiewających młodych kobiet i ich miłości do innych dziewcząt. Ocalałe fragmenty tego gatunku poezji jasno pokazują, że styl ten był popularny wśród poetek, które pisały ku chwale innych kobiet, sugerując związki romantyczne bądź erotyczne.
Seksualność, małżeństwo i macierzyństwo
Związki między osobami tej samej płci były w Sparcie tak samo popularne, jak i w pozostałych polis starożytnej Grecji; pojęcia homoseksualizmu i heteroseksualizmu oraz założenie o ich rozdzielności są współczesnymi konstruktami. Plutarch w swoich ‘Żywotach’ porównuje między innymi Likurga i Numa; w jednym z fragmentów możemy znaleźć komentarz na temat spartańskich obyczajów seksualnych:
Chłopcy współuczestniczyli tak w honorze jak i w hańbie swoich kochanków; mówiono, że jeden z nich był ukarany przez sąd grzywną, gdyż jego faworyt wydał upokarzający jęk w czasie walki. Ponadto, ten typ miłości był tak przez nich [Spartan] pochwalany, że nawet dziewczęta znajdowały kochanki pośród prawych i szlachetnych kobiet, a jednak nie było wśród nich zazdrosnej rywalizacji, a te, które ubiegały się o tę samą osobę, budowały na tym fakcie przyjaźń między sobą, nie ustając we wspólnych wysiłkach wspierania ich ukochanej na drodze do chwały. (tłumaczenie własne, 18.4)
Związki między osobami tej samej płci były uznawane za zupełnie naturalne zarówno przed jak i po zawarciu małżeństwa. W przeciwieństwie do praktyk innych polis, gdzie dziewczęta wychodziły za mąż często w wieku 13 - 14 lat, w Sparcie, młode kobiety kontynuowały edukację do wieku 18 - 20 lat i dopiero wtedy zaczynały rozważać propozycje małżeństwa przedstawiane przez konkurentów, przy pośrednictwie ojców lub starszych braci. Colin Spencer zauważa “Miłość pomiędzy dwoma dorosłymi mężczyznami zdarzała się często, ale tylko ‘zniewieściały’ mężczyzna doświadczał społecznego potępienia”, co było zobrazowane obraźliwym określeniem mężczyzny, który ‘grał rolę kobiety’ w czasie stosunku; związek sam w sobie nie spotykał się z żadną formą odrzucenia. (str. 51 w oryginale) Żaden aspekt związku pomiędzy kobietami nie był traktowany nieżyczliwie i związki te mogły być kontynuowane po zawarciu małżeństwa.
Rytuał zawarcia małżeństwa w Sparcie zaczynał się symbolicznym porwaniem panny młodej, która, po wyrażeniu zgody przez jej rodzinę, była przemocą zabierana do nowego domu, gdzie czekały na nią kobiety mające ją przygotować do nocy poślubnej. Jej głowa była golona, była ubrana w męski strój i pozostawiona w ciemnym pokoju. W którymś momencie tej nocy, jej nowy mąż miał ją zaskoczyć i para odbywała stosunek seksualny, po czym mąż wracał do koszar, gdzie mieszkał.
Cartledge zaznacza, że ‘spartański mąż mógł spłodzić kilkoro dzieci zanim zobaczył swoją żonę w świetle dziennym’ (tłumaczenie własne; w oryginale str. 172). Od żony oczekiwano utrzymania fryzury z bardzo krótkich włosów przez cały czas trwania małżeństwa. Niektórzy badacze sugerują, że ten zwyczaj miał pomóc młodym mężczyznom, którzy do czasu zawarcia małżeństwa żyli wyłącznie w towarzystwie innych mężczyzn. Krótko obcięte włosy, w takim samym stylu jak fryzury chłopców, miały uczynić ten pierwszy akt fizycznej miłości z kobietą przyjemniejszym i łatwiejszym.
Od mężatek w Sparcie oczekiwano rodzenia dzieci. Cartledge pisze:
Małżeństwo i macierzyństwo były społecznym i anatomicznym przeznaczeniem każdej kobiety w Grecji - i nigdzie nie było to aż tak widoczne, jak w Sparcie. Ejlejtyja, blisko utożsamiana w Sparcie i innych rejonach z Artemidą (Orthią), była adresatem praktyk religijnych związanych z ciążą, porodem i połogiem. (tłumaczenie własne, w oryginale str. 175)
Artemida była też kojarzona z relacjami między kobietami, jako że z reguły była obrazowana otoczona przez młode kobiety, jej wyznawczynie. Pieśni dziewicze śpiewane ku jej chwale często celebrowały przejście dziewcząt ze stanu panieńskiego w małżeński, a potem ich macierzyństwo. Macierzyństwo otoczone było czcią i szacunkiem, a Spartanki były przede wszystkim dumne z faktu, że ich własna siła i niezależność pozwalała na wychowywanie silnych i niezależnych dzieci.
Plutarch relacjonuje historię (możliwe, że apokryficzną) królowej Gorgo, żony Leonidasa I, która “zapytana przez kobiety z Attyki, dlaczego kobiety ze Sparty są jedynymi kobietami, które wynoszą się ponad swoich mężczyzn, odpowiedziała: ‘Ponieważ my jesteśmy jedynymi kobietami, które rodzą [prawdziwych] mężczyzn”’ (przekład własny, Moralia 218D.4) Sugerowała tym, że tylko prawdziwi mężczyźni nie boją się silnych kobiet, insynuując, że inne polis nie miały takich mężczyzn. Mimo że synowie byli wychowywani w odseparowaniu od matek, oczekiwano od nich, że swoim zachowaniem przyniosą im chwałę, a walka o Spartę, była też wojną o godność matek i rodzin.
Plutarch opisuje wiele historii obrazujących dumę matek z osiągnięć wojskowych synów, ale też ich wstyd, gdy ci nie wykazali się należytą odwagą. Jednym z przykładów była Damatria uhonorowana epigramem za zabicie syna, który zachował się tchórzliwie w czasie bitwy. Najsłynniejsza z tych opowieści cytuje matkę, która podając tarczę idącemu na wojnę synowi, powiedziała mu, że ma wrócić z tą tarczą lub na niej, nawiązując do praktyki przynoszenia poległych żołnierzy na ich tarczach.
Obowiązki, prawa i strój kobiet
Prawa kobiet były związane z ich obowiązkami. Ponieważ mężczyźni często byli na wojnach, Spartanki musiały samodzielnie prowadzić gospodarstwa domowe, agrarne lub większe posiadłości. Ich naczelnym obowiązkiem jednak było rodzenie synów, którzy swoją odwagą w czasie bitew przynieśliby chwałę rodzinie i polis; oczekiwano od kobiet, że będą w tym celu pracować nad własnym zdrowiem i sprawnością fizyczną. Codzienne obowiązki, które w innych polis byłyby uznane za zadania kobiet - takie jak tkactwo, utrzymywanie domu w czystości czy praktyczna opieka nad dziećmi - były wykonywane przez helotki. Heloci byli klasą społeczną złożoną z podbitych ludów; niektórzy naukowcy twierdzą, że Spartanki nie karmiły nawet własnych dzieci, gdyż i ten obowiązek należał do helockich mamek.
Spartanki koncentrowały się na finansach, rolnictwie i sprawnym zarządzaniu majątkiem. Kobiety były głowami domu i ich zdanie było decydujące we wszelkich kwestiach związanych z efektywnym prowadzeniem gospodarstwa agrarnego czy domowego. Oczekiwano również od nich uczestnictwa w obrzędach religijnych na cześć bogów Sparty w założeniu, że bogowie ci odwdzięczą się za oddany im hołd zwycięstwami militarnymi czy obfitymi płodami rolnymi. Istniały również festiwale religijne skierowane wyłącznie do kobiet, jak na przykład te związane z kultem Artemidy/Orthii/Ejlejtyji czy Kyniski, spartańskiej księżniczki, pierwszej kobiety, która wygrała igrzyska olimpijskie; wytrenowane przez nią konie wygrały dwukrotnie zawody rydwanów.
Strój Spartanek oddawał ducha prostoty, charakterystycznej dla ich kultury. Z reguły nosiły peplos, długą suknię przewiązaną w talii, uniesioną do wysokości kolan lub nawet wyżej. Kobiety niezamężne miały długie włosy, a te po zamążpójściu, jak już opisane, miały fryzury z krótkich włosów, czasami przykrytych welonem opadającym na twarz. Mimo że Likurg zdelegalizował srebro i złoto, jako że prowadziły do chciwości i przestępstw (zastąpił je żelazem), ta zasada została potem zmodyfikowana pozwalając na produkcję biżuterii; kobiety nosiły srebrne i złote bransolety i naszyjniki. Używały także kosmetyków - które, nawiasem mówiąc, Likurg też zdelegalizował, jako że według niego prowadziły do próżności - oraz nosiły perfumy. Ostentacja była źle widziana, jako że równość była centralną wartością Sparty, więc Spartanki nie obnosiły się bogactwem i generalnie wszystkie ubierały się w bardzo podobny sposób.
Podsumowanie
W przeciwieństwie do twierdzenia Arystotelesa, Spartanki nie miały nic wspólnego z upadkiem Sparty. Sparta była w doskonałej sytuacji, nawet po dekadach ciągłych wojen, gdy postanowiła wyzwać Teby. W czasie bitwy pod Leuktrami w 371 p.n.e., Sparta została pokonana przez wojska tebańskie pod wodzą Epaminondasa (circa 420 - 362 p.n.e.). Armia tebańska użyła w czasie bitwy elitarnego Świętego Zastępu - jednostki składającej się ze 150 homoseksualnych par - pod doskonałym przywództwem Pelopidasa. Spartanie, atakowani z dwóch stron przez Epaminondasa i Pelopidasa, rozpoczęli odwrót. W bitwie poległo 400 z 700 hoplitów spartańskich, zginął również król Sparty, Kleombrotos.
Przed tą bitwą, Sparta wydawała się niezwyciężona, więc greccy pisarze (tak przed Arystotelesem, jak i po nim) musieli znaleźć przyczynę jej klęski; z jakichś powodów, najoczywistsze stwierdzenie - że Epaminondas i Pelopidas byli lepszymi strategami i dowódcami niż Kleombrotos - było przez nich nie do zaakceptowania. Po jakimś czasie pisarze ci zaczęli propagować narrację, według której to niezależność Spartanek osłabiła Spartę do takiego stopnia, że jej upadek był nieodwracalny. Cartledge tak to komentuje:
Kobieca siła była czymś, czego Arystoteles i inni podobni mu nie-Spartanie podświadomie się bali; możliwe, że czasami ten strach był nawet doświadczany świadomie. Jednym z przejawów tego lęku greckich mężczyzn było wymyślenie mitycznej rasy Amazonek, ale Amazonki miały przynajmniej na tyle przyzwoitości, że żyły z dala od mężczyzn, podczas gdy Spartanki dawały wyraz swojej sile w samym sercu wspólnoty. Przepełnieni tym strachem, pisarze greccy często zniekształcali fakty dotyczące kobiet w Sparcie, o ktorych i tak z reguły dowiadywali się, w najlepszym wypadku, z drugiej ręki. (tłumaczenie własne, w oryginale, str.170)
W rzeczywistości, Sparta była najsilniejsza, gdy kobiety i mężczyźni byli sobie równi. Kobieta w Sparcie była darzona szacunkiem równym temu, który okazywany był mężczyźnie; nawet według uciekinierów ze Sparty, tamtejsze kobiety radziły sobie z wyzwaniami w ich sferach wpływów w sposób godny podziwu. Można wręcz pokusić się o stwierdzenie, że to siła kobiet wyzwoliła tę onieśmielającą potęgę, z której słynęli ich mężczyźni.
