Henryk IV Wielki został władcą nominalnym Francji po zamachu na Henryka III (1574-1589), który nie pozostawił po sobie dziedzica z małżeństwa z Ludwiką Lotaryńską. Po latach prób odebrania tronu Nawary jego wrogowie zdali sobie sprawę, że nie mogą go pokonać za pomocą wojska. Francuskie wojny religijne wyczerpały kraj i było jasne, że Henryk będzie musiał przyjąć religię większości swoich poddanych, aby zapewnić wolność sumienia protestantom, z którymi był związany religijnie i którzy walczyli u jego boku.
Henryk IV przechodzi na katolicyzm
Przybycie protestanckiego króla i zmęczenie opozycji narzuciły kompromis w kwestii przejścia Henryka na katolicyzm. Arcybiskup Bourges ogłosił decyzję Henryka 17 maja 1593 roku, a dwa miesiące później, 25 lipca 1593 roku, w bazylice Saint-Denis uroczyście zrzekł się protestantyzmu klęcząc u stóp arcybiskupa. Niektórzy uważali, że zrzeczenie się było udawane, jednak większość ludności chciała po porostu pokoju i narodu wolnego od obcych wpływów. Protestanci nie kryli rozgoryczenia i zwrócili się do króla o gwarancję, który obiecał im przywrócenie edyktu z 1577 roku i gwarancję tolerancji religijnej. Zezwolono, aby protestanci wyznawali swoją religię na terenie całego królestwa, dyskretnie na dworze, a także wojskowi mogli celebrować Ucztę Pańską w obozach. W takich warunkach protestanci tymczasowo zaufali swojemu byłemu współwyznawcy.
Ostatecznie przywódcy religijni i polityczni poparli Henryka, co doprowadziło do jego koronacji na króla Francji jako Henryka IV w katedrze w Chartres 27 lutego 1594 roku. Tam złożył tradycyjną przysięgnę wypędzenia ze swoich ziem wszystkich heretyków potępionych przez Kościół. W dniu 22 marca król przybył do Paryża, a z katedry Notre Dame rozbrzmiało „Te Deum”. Papież Klemens VIII (1592-1605) był zdenerwowany faktem, że kościół francuski rozgrzeszył Henryka IV bez papieskiego upoważnienie przez co nie ufał szczerości króla. Dopiero we wrześniu 1595 roku udzielił warunkowego ułaskawienia. Jednak protestanci, będący wrzodem dla kraju z powodu apostazji króla, obwiali się, że pojednanie z papieżem doprowadzi do ponownych prześladowań i starali się uzyskać dalsze gwarancje bezpieczeństwa.
Edykt nantejski i tolerancja religijna
W odpowiedzi na ciągłe konflikty religijne, 13 kwietnia 1598 roku król wydał edykt pacyfikacyjny zwany edyktem nantejskim i ogłosił go wieczystym i nieodwołalnym. Edykt, który narzucał współżycie religijne, spotkał się z oporem. Henryk IV włożył energię, aby uzyskać uznanie edyktu w parlamentach regionalnych. Rzym nadal sprzeciwiał się jakiejkolwiek zmianie uprzywilejowanej pozycji Kościoła katolickiego we Francji, a papież Klement VIII oświadczył, że wolność sumienia jest najgorszą rzeczą, jaka kiedykolwiek się wydarzyła. Po latach wojen religijnych edykt nantejski nie sprawił, że natychmiast zniknęły wszystkie niechęci i urazy, ale zapoczątkował nowy okres w stosunkach między katolikami i protestantami, a także zapewnił protestantom względne bezpieczeństwo i tolerancję. Narodziny Ludwika XIII (1610-1643) w 1601 roku zapewniły ciągłość dynastii.
Edykt nantejski z 1598 roku był przełomem w historii Francji, a dla Henryka IV szczytowym osiągnięciem. Francja wprowadziła pojęcie tolerancji i po raz pierwszy oficjalnie ogłoszono, że ludzie będą mogli swobodnie wyznawać swoją religię, mimo że katolicyzm pozostawał główną religią królestwa. Był to edykt kompromisu nieznanego wcześniej we Francji, uznający prawnie protestantyzm i wyznaczający granice wyznania protestanckiego. Protestanci wciąż byli zobowiązani do płacenia dziesięciny katolickiemu proboszczowi, obchodzenia świąt katolickich i zwrotu wszystkich dóbr religijnych, które pierwotnie należały do Kościoła katolickiego. W niektórych miejscach oraz w Paryżu i okolicach wyznawanie protestantyzmu było zakazane na określonym obszarze. Protestanci i katolicy mieli równe prawa w zapewnieniu edukacji swoim dzieciom. Z politycznego punktu widzenia zawieszono wszystkie działania wojenne. Zagwarantowano równość obywatelską z katolikami i zapewniono prawo zezwalające na pracę w urzędach państwowych. Tym, którzy uciekli z Francji, pozwolono wrócić.
Edykt zapewnił protestantom dostęp do uniwersytetów i urzędów, a cztery akademie otrzymały autoryzację wraz z prawem zwoływania synodów religijnych. Protestanci mieli zagwarantowane bezpieczeństwo swoich garnizonów przez osiem lat w kilku miastach, w szczególności w mieście portowym La Rochelle. Wielką nowością było nałożenie przez władzę świecką ograniczenia dominacji w społeczeństwie. Kościół katolicki odzyskał 200 miast i 2000 parafii wiejskich i uznał tolerancję jako konieczność w zaistniałej sytuacji. Podczas gdy protestantom nie pozwalano na działalność misyjną w celu otwierania nowych miejsc kultu religijnego, katolicy zmienili religijną mapę, otwierając kościoły w miejscach, w których katolicyzm praktycznie zniknął.
W rzeczywistości edykt nantejski był traktatem z ustępstwami mającymi na celu zapobiegnięcie dalszej wojnie. Edykt, zapewniając swobodę wyznania protestantom, wzmocnił także prawa Kościoła katolickiego. Artykuł 3 przewidywał, że religia katolicka, apostolska i rzymska zostanie przywrócona w całym królestwie, aby można było swobodnie i pokojowo praktykować ją bez żadnych problemów i przeszkód. Umożliwiło to całkowite przywrócenie instytucji Kościoła katolickiego w każdym zakątku królestwa, nawet w miejscach, gdzie większość mieszkańców przeszła na wyznanie protestanckie, w takich miastach jak La Rochelle, Montauban i Montpellier oraz w wielu regionach, takich jak Sewenny, Delfinat i Vivarais. We wszystkich tych miejscach protestanci musieli się przygotować na powrót księży nieobecnych od dwóch pokoleń. wznowiono procesje katolickie w miejscach, w których nie było ich od dziesięcioleci. Napięcia często występowały w miastach z dwoma miejscami wyznawania religii, dwoma cmentarzami, dwiema kategoriami poddanych króla, a nawet dwoma dzwonami kościelnymi.
Znaczenie edyktu polegało na zmianie perspektywy jednostki. Jako podmiot polityczny jednostka miała być posłuszna królowi, niezależnie od wyznania. Jako wierzący podmiot miał swobodę wybrania wyznania, co było teraz uważane za sprawę prywatną. Protestanci zachowali terytorialne posiadanie miejsc bezpieczeństwa w ponad 100 miastach we Francji, w tych La Rochelle, Saumur, Montpellier i Montauban. W tym okresie tolerancji miasta te stały się państwami w państwie. Organizowano zgromadzenia polityczne, rozwijano organizację terytorialną, utrzymano fortece wojskowe oraz praktykowano dyplomację i stosunki z innymi mocarstwami, zwłaszcza z Anglią. La Rochelle stało się głównym bastionem protestantyzmu i było wspierane przez Anglię, która starała się powstrzymać rozwój i ekspansję francuskiej marynarki wojennej.
Rozwiązywanie edyktu nantejskiego
Edykt był egzekwowany za panowania Henryka IV, czasem z wielkim trudem, aż do zamachu w 1610 roku. Król przeżył wiele spisków i prób zamachów na jego życie, zanim 14 maja 1610 roku zginął z rąk zagorzałego katolika, Françoisa Ravaillaca. Jego śmierć zaniepokoiła protestantów, którzy obawiali się utraty otrzymanych praw. Maria Medycejska (1575-1624) został królową po śmierci męża. Potwierdziła edykt nantejski w deklaracji z 22 maja 1610 roku, jednak protestanci jej nie ufali. W 1614 i 1615 roku zebrały się stany generalne, na których protestanci zauważyli, że szlachta i duchowieństwo są gotowi uznać edykt za tymczasowy. Byli również zaniepokojeni propozycją małżeństwa Ludwika XIII (1601-1643) z Anną Austriaczką. Trzy prowincje, Langwedocja, Gujenna i Poitou, wzięły udział w powstaniu kierowanym przez niezadowolonych lordów. Negocjacje Marii z nimi zaowocowały traktatem z Loudun, który zapewniał protestanckim miastom bezpieczeństwo na kolejne sześć lat.
Ochrona jaką się cieszyli za panowania Henryka IV, zaczęła się rozpadać i była stopniowo znoszona po jego śmierci. Na długo przed odwołaniem edyktu w 1685 roku przez Ludwika XIV (1643-1715) został on podważony przez niekonsekwentne stosowanie i niekończące się skargi składane w złej wierze przeciwko protestantom. Edykt nantejski nie ustanowił równości między religiami. Protestanci otrzymali korzyści polityczne i byli po prostu tolerowani, o ile praktykowali swoją religię w ramach nałożonych na nich ograniczeń. Pierwsze dziesięć lat XVII wieku po edykcie nantejskim oznaczało odnowę katolicyzmu. Król pochlebiał sobie, że Francja może powrócić do jedności religijnej. W tym celu stworzono fundusze (Cisse de conversion) na opłacenie pastorów, którzy przeszli na katolicyzm. Czasy zmieniły się od wojen religijnych do sporów religijnych i były naznaczone nawróceniami między dwiema religiami, mnisi przyjęli wyznanie protestanckie, a pastorzy zwrócili się ku katolicyzmowi. Henryk IV miał kilku protestanckich współpracowników i należy mu się uznanie, że w ciągu 15 lat swojego panowania wyciągnął nękany wojną naród z dziesięcioleci wojen domowych. Odmówił jednak ponownego zjednoczenia Stanów Generalnych i stworzenia monarchii parlamentarnej, która mogłaby uchronić naród przed nachodzącymi nadużyciami władzy. Ukierunkował naród na absolutyzm, który zaoferował mu spektakularny, choć krótki splendor, który doprowadził do krwawych reakcji.
Obecność twierdz protestanckich stała się nie do zniesienia dla następny Henryka IV, jego syna Ludwika XIII. Pod jego rządami szybko rosła dominacja duchowieństwa katolickiego. Król wziął za spowiednika jezuitę, a jego nowy minister, Charles-Albert de Luynes, zobowiązał się do eksterminowania heretyków. Na walnym zgromadzeniu duchowieństwa katolickiego w 1617 roku Ludwik XIII zamiast uszanować wolę ojca, nakazał zwrot dóbr Kościołowi katolickiemu. Udał się do prowincji Béarn, zajął twierdzę Navarriens i przywrócił katolicyzm. Nadużycia wobec większości populacji kalwińskiej zapowiadały przyszłe dragonady, formę prześladowań za panowania Ludwika XIV, w której protestanci byli zmuszani do kwaterowaniu kawalerzystów królewskich (dragonów), aby skłonić protestantów do przejścia na katolicyzm.
W odpowiedzi na działania króla zgromadzenie ogólne hugenotów w La Rochelle w grudniu 1620 roku podzieliło Francję na osiem quasi-wojskowych regionów z przywódcami, co wywołało sprzeciw katolików. Większość Midi chwyciła za broń, ale reszta kraju nie wystąpiła przeciwko królowi. Król przystąpił do oblężenia Montauban, które stawiało heroiczny opór przez dwa i pół miesiąca i zmusiło go do zakończenia oblężenia 2 listopada 1621 roku. Król zdecydował się na oblężenie Montpellier w sierpniu 1622 roku, ale miasto broniło się na tyle dzielnie, że zgodził się na negocjacje. Oblężenie zakończyło się, a pokój w Montpellier, podpisany 18 października 1622 roku potwierdził edykt nantejski i udzielił amnestii, ale zakazał zgromadzeń politycznych bez królewskiego zezwolenia. Pozostały tylko dwa miasta-twierdze: La Rochelle i Montauban.
Lata 1622-1625 upłynęły po znakiem nieustannych kłótni i aktów przemocy między stronami. W 1625 roku książę Rohan w Langwedocji i jego brat Soubise w zachodnich regionach prowadzili kampanie wojskowe bez znacznych rezultatów. Pokój paryski podpisano 5 lutego 1625 roku i utrzymywał status quo do czasu podjęcia działań przez kardynała Richelieu.
Kardynał Richelieu i oblężenie La Rochelle
Marii Medycejskiej udało się wprowadzić Armanda du Plessis de Richelieu (1585-1642), teraz będącego kardynałem, na dwór Ludwika XIII w 1624 roku. Richelieu był premierem za panowania Ludwika XIII (1610-1643). Był człowiekiem o wielkich ambicjach i zdolnościach, zaciekłym obrońcą sprawy katolicyzmu we Francji, zamierzając przełamać wszelki sprzeciw wobec absolutyzmu królewskiego. Ludwik XIII i Richelieu starali się zmusić protestantów do poddania się władzy królewskiej i umocnić jedność królestwa. Miasto La Rochelle stanowiło potężna barierę dla ich planów i stało się głównym bastionem hugenotów.
Większość mieszkańców La Rochelle wyznawała protestantyzm, miasto było odpowiedzialne za szerzenie protestantyzmu w zachodnich regionach Francji i stało się schronieniem dla protestantów uciekających z innych miejscowości. Próby negocjacji kardynała Richelieu z miastem La Rochelle w 1625 roku nie powiodły się i został on zmuszony do podpisania pokoju w La Rochelle w lutym 1626 roku. W 1627 roku konflikt odżył na nowo, a La Rochelle było oblegane przez rok, okrążone i odcięte od wszelkiego zaopatrzenia z zewnątrz. Richelieu nakazał budowę ogromnej grobli, aby zapobiec wszelkiej pomocy od strony morze. Ostatnie miesiące oblężenia upłynęły pod znakiem niszczycielskiego głodu, który zmusił kobiety, dzieci i starców do opuszczenia miasta i wędrowania bez środków do życia przez bagna w wyniku czego zginęło wiele osób. Oblężeni przeżyli, jedząc konie, psy i koty, a setki umierały codziennie z głodu. Przed oblężeniem La Rochelle liczyło 25 000 mieszkańców z czego 18 000 stanowili protestanci, a niewiele ponad 5000 po zakończeniu blokady.
Wyprawa zorganizowana przez księcia Buckingham nie powiodła się z powodu zamachu na niego i La Rochelle skapitulowało 28 października 1628 roku. Następnego dnia Richelieu wkroczył do miasta i odprawił uroczystą mszę w kościele Sainte-Marguerite. Ludwik XIII wkroczył do La Rochelle 1 listopada, aby przyjąć jego kapitulację, po czym 3 listopada odbyła się wielka procesja. Król zniósł wszystkie dawne przywileje miasta, nakazał zrównanie z ziemią większości murów obronnych, kościoły przekazał Kościołowi katolickiemu i utworzył biskupstwo. Ludwik XIII kazał zbudować kościoła Notre-Dame des Victoires w Paryżu na cześć swojego triumfu. Dziesięć lat później poświęcił Francje Najświętszej Maryi Pannie i ustanowił Święto Wniebowzięcia. Po latach poświęceń los La Rochelle był teraz związany z francuską monarchią i Kościołem katolickim.
Podsumowanie
W czerwcu 1629 roku wraz z pokojem łaski (znanym również jako Pokój w Alais) za panowania Ludwika XIII wynegocjowanym przez Richelieu z przywódcami protestanckimi, protestanci utracili wielu wcześniejszych zdobyczy. Edykt utrzymał ustępstwa edyktu nantejskiego, ale rozwiązał partię protestancką. Księża protestanccy mieli prawo głosić kazania, obchodzić Wieczerzę Pańską, udzielać chrztu i ślubów tylko we wioskach i miastach wskazanych przez edykt nantejski. Protestantów, którzy przyczynili się do przywrócenia jedności królestwa, uważano teraz za stronników scentralizowanej jedności, do której dążyli wielcy ministrowie, Richelieu, a później Mazarin. Dragonady zastąpiły wojny religijne, gdy protestanci stracili swoich książąt i protektorów. Ludwik XIII nakazał zburzenie protestanckich miejsc bezpieczeństwa i przywrócenie wyznania katolickiego. Chociaż protestanci teoretycznie zachowali prawa religijne przez kolejne 50 lat, stracili wpływy polityczne i byli stopniowo wykluczani z funkcji publicznych. Prawa te były powoli podważane w czasie panowania następcy Ludwika XIII, jego syna Ludwika XIV i ostatecznie zniesione w 1685 roku.
