Edukacja w Mezopotamii została zapoczątkowana przez Sumerów, po stworzeniu pisma w około 3500 roku p.n.e. Pierwsze powstałe szkoły były złączone ze świątyniami, te powstałe w późniejszym okresie były już zakładane w oddzielnych budynkach. Tam także skrybowie ze starożytnej Mezopotamii doskonalili swoje rzemiosło, tworząc i zachowując pierwsze dzieła pisane w historii.
Szkoła dla scryb była znana jako edubba (Dom Tabliczek), gdzie uczniowie pisali swoje prace pismem klinowym na glinianych tabliczkach. Szkoły pisarskie były po raz pierwszy odkryte w połowie dziewiętnastego wieku, kiedy to europejscy i amerykańscy archeolodzy dokonywali rozległych wykopalisk na Bliskim Wschodzie, głównie w Iraku.
W oparciu o informacje pochodzące z tablic pamiątkowych, odkrytych (głównie) w ruinach miasta Nippur, stało się jasne, że uczniowie zaczynali szkołę zanim skończyli dziesięć lat. Ukończenie szkoły odbywało się zazwyczaj dwanaście lat później, i zapewniało opanowanie pisma klinowego, języka Sumeryjskiego i Akadyjskiego oraz innych dziedzin takich jak: rolnictwo, architektura, astronomia, botanika, inżynieria, historia, literatura, medycyna, filozofia, religia i zoologia.
Edubba w swojej podstawowej formie została zachowana od czasu jej założenia, przed okresem Wczesnodynastycznym (2900-2334 p.n.e.), aż do upadku Imperium Neo-Assyryjskiego (912-612 p.n.e.). Po roku 612 p.n.e. system szkolnictwa zaczął być wzorowany na Sumeryjskiej edubbie, jednak o szkole jak i jej przedsięwzięciach najlepiej świadczy panowanie Neo-Assyryskiego króla Ashurbanipal (668-627 p.n.e.) w okresie Wczesnodynastycznym. Ruiny Biblioteki Ashurbanipal w Nineveh, oraz ruiny szkoły pisarskiej w Nippur dostarczają współczesnym badaczom informacje na tematy Sumeryjskiej literatury i systemu szkolnictwa w Mezopotamii..
Wynalezienie pisma & pierwsza szkoła
Sumerowie wynaleźli pismo w okresie Uruk (4100-2900 p.n.e.) około 3500 p.n.e. i służyło ono jako środek komunikacji w handlu prowadzonym na dalekie dystanse. Handel w starożytnej Mezopotamii w tym czasie rozwinął się z handlu lokalnego na handel na dużo odległości. Kupcy musieli mieć możliwość zrozumiałej komunikacji ze swoimi przedstawicielami oraz klientami z odległych regionów. Wczesne metody komunikacji, takie jak gliniane kulki, znane jako bullae – zawierające symbole przedstawiające towary – zostały zastąpione piktogramami, fonogramami, i logogramami (znakami przedstawiającymi słowa), które później przybrały formę pisma klinowego. Około roku 3200 p.n.e. pismo zostało udoskonalone by jego czytanie było łatwiejsze, jednak wciąż wymagało znacznych umiejętności i treningu aby się nim posługiwać.
Zgodnie z sumeryjskim poematem "Enmerkar i Pan Aratty" z cyklu literackiego znanego jako "Sprawa Aratty" (datowanego na lata 2047-1750 p.n.e.), wynalazcą pisma był Enmerkar z Uruk, kiedy to jego sługa stwierdził, że wiadomość od Enmerkara do władcy Aratty jest zbyt długa do spamiętania. Mówi się, że Enmerkar sięgnął wtedy po calamus (pióro trzcinowe) i na kawałku gliny napisał ową wiadomość. Historia jako taka nieprawdziwa, opisuje to, co bez wątpienia, dało początek komunikacji pisemnej. Po wynalezieniu pisma, konieczne stało się jego zachowanie i nauka, co z kolei zapoczątkowało powstanie pierwszych szkół. Uczony Stephen Bertman komentuje:
Najstarszym zachowanym śladem są listy słownictwa, pochodzące z ruin miasta Uruk, są one datowane na około 3000 rok p.n.e. Również w mniej więcej tym okresie zostało wynalezione pismo. Z roku 2500 p.n.e. pochodzą znaleziska archeologiczne pierwszych szkół, z których co najmniej dwie zostały powołane przez edykt królewski. Z okresu 2500 do 2000 roku p.n.e. zostało zachowane wystarczająco dużo dowodów aby udokumentować funkcjonowanie systemu szkolnictwa zgodnego z rzeczywistością tamtej epoki. Dodatkowe dowody stanowią liczne tabliczki gliniane, będące faktycznymi pracami domowymi oraz ćwiczeniami wykonywanymi w klasie przez uczniów z tamtego okresu, począwszy od poziomu początkującego aż do zaawansowanego, razem ze wskazówkami i korektami ich nauczycieli, a nawet literackimi opisami codziennego życia w szkole mezopotamskiej. Liczne dowody pochodzą z okresu od 2000 do 1500 roku p.n.e., z wielu różnych źródeł. (301)
Pierwsze szkoły były częścią kompleksu świątynnego, i były obsługiwane przez kapłanów, jednak już przed rokiem 2900-2500 p.n.e. szkoły działały w prywatnych domach lub w budynkach zaprojektowanych w celu obsługi owego systemu edukacyjnego. Budynki szkolne odnalezione w Mari, Nippur, Ur, Uruk i Sippar posiadały pokoje do nauki. W owych pokojach znajdowały się rzędy ławek z wypalonej gliny przeznaczone dla uczniów jak i miejsce z przodu sali dla nauczyciela. Bertman cytuje:
W pełni wyposażonej sali lekcyjnej prawdopodobnie znajdowały się półki przeznaczone do składania ukończonych prac do wyschnięcia czy skrzynie do przechowywania różnorodnych przyborów szkolnych. Były one także bezpiecznym miejscem do przechowywania „podręczników”. W sali lekcyjnej prawdopodobnie znajdował się także piec do wypalania określonych tabliczek glinianych aby nadać im trwałość. (301)
Szkoły posiadały również duże ceramiki, potrzebne do przechowywania wilgotnej gliny, która następnie była formowana w tabliczki do pisania. Inne naczynia były wypełniane wodą, wrzucano do nich stare tabliczki aby te rozmiękły, a ich zawartość została wymazana. Wszytsko to po to aby możliwa była zmiana formy tabliczek i ich ponowne wykorzystanie. Uczniowie zaczynali swoją edukację w wieku ośmiu lat. Zajęcia trwały od wschodu do zachodu słońca przez co najmniej 24 dni w miesiącu (prawdopodobnie przez cały rok). Uczniowie kończyli swoją edukację w wieku około dwudziestu lat jako skrybowie.
Grono studenckie i kadra nauczycielska
Szkolnictwo było dobrowolne oraz finansowane przez rodziców uczniów w ramach opłaty za czesne. Jedynie dzieci klasy wyższej i arystokracji mogły uczęszczać do szkoły. Większość z nich stanowili chłopcy. Córki arystokratów, kupców czy kleru mogły uczęszczać do szkoły tylko jeśli podążały śladami rodzinnych profesji. Historycznie stanowiły one mniejszość w edubbie. Niewolnicy byli także czasami posyłani do szkół, zwłaszcza tych prowadzonych przez kupców czy księży, aby w przyszłości pomagać swoim panom w obowiązkach scryby.
Podobnie jak Enmerkar w wierszu, uczniowie zaczynali swoją naukę poprzez pisanie calamusem na kawałku gliny. Przed około 3200 rokiem p.n.e. owe „pismo” nie składało się już z piktogramów, lecz z 600 klinowych znaków, z których każdy musiał być precyzyjnie zapisany. Tabliczki miały także sprecyzowane kształty i rozmiary, określane przez nauczycieli a następnie formowane przez uczniów zgodnie z zaleceniami. Uczniowie musieli samodzielnie tworzyć własne tabliczki, a następnie uczyć się jak je opisywać przy użyciu ręcznie wykonanych narzędzi.
Pisanie pismem klinowym na glinianych tabliczkach było o wiele trudniejsze niż dzisiejsze pisanie długopisem czy ołówkiem na papierze. Tabliczkę należało obracać jedną ręką, a drugą wciskać calamus w glinkę, aby każdy znak był precyzyjny. Uczeń, który był niezdolny to pisania w taki sposób był bity przez nauczyciela lub zarządzce do spraw dyscypliny, lub czasami nawet przez obu naraz. Kadra nauczycielska była zorganizowana na wzór rodziny, której głową był ojciec. Ówczesny dyrektor szkoły mezopotamskiej, był znany jako "Ojciec domu Tabliczek" a jego obowiązki były takie same jak dzisiejszych dyrektorów szkół. Inni członkowie kadry zarządzającej byli ekspertami w swoich dziedzinach, a starsi uczniowie, określani jako "starsi bracia", pełnili fukncję pomocników nauczycieli, i instuowali młodszych uczniów.
Program nauczania
Po opanowaniu podstaw pisma klinowego, uczeń praktykował pisanie znaków i symboli, następnie wyrazów oraz list słownictwa, które zapamiętywał. Po opanowaniu owych list, przechodzono do bardziej złożonego słownictwa z różnych dziedzin: od astronomi po zoologie. Uczniowie przechodzili przez cztery etapy nauki, a do każdego z nich używali innego rodzaju tabliczek do pisania, które podane są tutaj zgodnie z opracowaniem uczonego A. Leo Oppenheima, a przedstawione przez asyrologów Megan Lewis i Joshuę Bowena z Digital Hammurabi:
- Rodzaj 1: duże tabliczki z wieloma kolumnami
- Rodzaj 2: tabliczki na których nauczyciel i student zapisywali informacje w dwóch kolumnach
- Rodzaj 3: tabliczki z jedną kolumną, gdzie znajduje się około 25% całej kompozycji
- Rodzaj 4: Tabliczki o ksztaucie soczewkowatym, gdzie zapisywano postawowe informacje
Uczniowie rozpoczynali naukę z tabliczką rodzaju 4 by następnie stopniowo przechodzić przez cztery etapy,i zakończyć naukę tabliczką rodzaju 1.
- Etap 1: Tabliczka rodzaju 4 - Tabliczki o ksztaucie soczewkowatym z prostymi pisanymi ćwiczeniami, zaprojektowanymi z myślą o edukacji studenta, prawidłowego tworzenia klinu i znaków pisanych.
- Etap 2: Rodzaj 2 Tabliczki - nauczyciel pisał tekst po lewej stronie tabliczki a student przepisywał cały tekst po prawej stronie, często wymazując błędy. To spowodowało, iż prawy bok we obecnie znalezionych tabliczkach jest zazwyczaj cieńszy z powodu utraty gliny. Tył tabliczki zawierał wcześniejsze lekcje z tekstami już ukończonymi i zpamiętanymi.
- Etap 3: Rodzaj 3 Tabliczki - owe tabliczki zawierają 1/4 lub więcej długiego, skończonego tekstu, który następnie należało opanować na pamięć.
- Etap 4: Rodzaj 1 Tabliczki - Skończony tekst odtworzony z pamięci, ukazujący opanowanie pisma klinowego oraz danego przedmiotu.
Program nauczania opieral się na przysłowiach, we wszyskich czterech etapach, aby nauczyć ucznów odpowiedniego słownictwa, formy, gramatyki, stylu oraz interpretacji. Kolekcja Sumeryjskich i Babylonskich przysłów Ashurbanipala, znaleziona w jego bibliotece w Nineveh, zawierała wiele z nich, które pojawiają się w zadaniach domowych uczniów ze szkół skybowieckich. Kładziono szczególny nacisk na naukę przysłów we wczesnych latach edukacji, w ramach przygotowania do zaawansowanych etapów nauki Tetrada (cztery teksty) oraz Decada (dziesięć tekstów), które musiały być opanowane razem z bardziej zaawansowanymi pracami przed ukonczeniem szkoły.
Tetrada, Dekada i Dzieła Domu F.
Owe prace zostały odkryte w licznych kopiach w ruinach szkoły dla scryb w Nippur, określanej przez archeologów jako dom F. Uczony Jeremy Black komentuje:
Tabliczki z pismem klinowym znalezione w domu F stanowią typowy przykład całego zbioru literatury Sumeryjskiej. Częściowo dlatego, że miały ogromny wpływ na wspólczesne pojęcie tego co stanowi reprezentatywnu zbiór literatury, a częściowo dlatego, że pochodzą z Nippur, gdzie w już XIX wieku amerykanskie wykopaliska odkryły ogromną część znanej literatury Sumeryjskiej. Nippur był także intelektualnym sercem Sumeru, jako miejsce zamieszkania Enlil, ojca bogów. Owe miasto znajdowało się także geograficznie blisko centralnych obszarów Sumeru. (xliii-xliv)
Jednakże, jak zauważa Black, literatura mezopotamska była bardziej zróżnicowana, niż sugeruje to zbiór znaleziony w Nippur. Te same podstawowe prace z Tetrady i Dekady zostały odkryte w innych miejscach. Inne prace przedstawione przez uczonego Eleanor Robson zawierają:
Tetrada - zestaw czterech dzieł literackich
- Hymn Lipit-Esztar B
- Hymn Iddin-Dagan B
- Hymn Enlil-bani A
- Hymn do Nidaby (też Nisaby) (Nidaba A)
Dekada - zestaw dziesięciu dzieł literackich
- Pieśń pochwalna Shulgi (Shulgi A)
- Pieśń pochwalna Lipit Esztar (Lipit-Esztar A)
- Pieśń Motyki
- Hymn do bogini Innany B (pochwała bogini Innany)
- Enlil w E-kur (Enlil A)
- Hymn Świątyni Kesh
- Podróż Enki do Nippur
- Bogini Inanna i bóg Ebih
- Hymn do bogini Nungal (Nungala A)
- Król Gilgamesh i Huwawa (Wersja A)
Dzieła z Tetrady były trudniejsze niż przysłowia oraz inne wcześniej nauczane kompozycje. Dzieła z Dekady reprezentowały natomiast jeszcze wyższy poziom zaawansowania. Inne kompozycje znalezione w domu F (znanego jako Dom F czternaście) były nawet jeszcze bardziej zaawansowane. Owe kompozycje stanowiły także ostateczne prace jakie musiały zostać opanowane przed ukonczeniem nauki w szkole.
- Edubba B
- Edduba C (Porada Nadzorcy dla Młodego Scryby)
- Król Gilgamesh, Enkidu i Kraina Umarłych
- Dokonania i Podboje Ninurty
- Klątwa miasta Agady
- Hymn Szulgiego B
- Żałobny Hymn z Ur
- Przestrogi z Shuruppag
- Edubba A (Dni szkolne)
- Debata między owcami a zbożem
- Sen Dumuzida
- Instrukcje dla Rolnika
- Dialog Edubba I
- Debata pomiędzy motyką z pługiem
Do czasu opanowania wyżej wymienionych dzieł - co oznaczało przepisywanie, zapamiętywanie oraz recytowanie każdego z nich - uczeń był uznawany z scrybę i skupiał się na swojej dziedzinie zainteresowania (podobnie jak dzisiaj studenci na studiach) by następnie skupić się na swojej karierze. Bertman komentuje:
Celem owego systemu edukacyjnego było przeksztaucenie ucznia w scrybę. Kiedy ów uczeń osiągnął dorosłość, jako absolwent szkoły Mezopotamskiej, był zdolny do służby społeczenstwu, zajmując miejsce w środowiskach takich jak: świątynie, pałace czy miejscach handlu, tym samym wykorzystując swoje umiejętności pisania i liczenia aby jak najlepiej wykonywać swoją pracę. Jedni jako absowenci szkół w starożytnej Mezopotamii, mogli podjąć się zawodu profesjonalnych scrybów, podczas gdy inni podążali w ślady swoich ojców stając się urzędnikami rządowymi, świątynnymi lub przedsiębiorcami. (303)
Jednakże los ucznia dążącego to owego celu nie było łatwe. W satyrycznym wierszu Dni Szkolne opisane zostało życie ucznia, które obejmowało wstawanie wcześnie rano, punktualne przybywanie do szkoły, prace związane z nauką oraz codzienne bicie jakiego uczeń mógł się spodziewać za złamanie zasad, takich jak: rozmawianie podczas lekcji, opuszczanie terenu szkoły bez zgody, spóźnianie się na lekcje, podnoszenie się z miejsca bez zgody nauczyciela czy też niechlujnego charakteru pisma oraz innych wykroczeń. Porada Nadzorcy dla Młodego Skryby stanowi kolejne satyryczne dzieło opisujące życie ucznia jako młodego skryby, który jest przedstawiony jako niewolnik swojego nauczyciela aż do momentu ukończenia nauki.
Zawody i Prace Skrybów
Po ukończeniu nauki, skryba był uznawany za elitarnego członka społeczeństwa nazywanego w języku Sumeryjskim dub-sar (pisarz tabliczek) a w języku akadyjskim "tupsar" (lub "tupsahrru"). Skrybowie zawsze mogli liczyć na zatrudnienie, gdyż byli oni zdolni do pracy na każdym szczeblu społeczeństwa. Skrybowie byli zatrudniani w pałacu jako pracownicy administracyjni oraz dyplomatyczni. Do ich obowiązków należało także komponowanie pieśni, hymnów czy inskrypcji, które chwaliły króla i dokumentowały jego osiągnięcia. W starożytności świątynia zatrudniała skrybów do pełnienia funkcji administracyjnych oraz przepisywania świętych tekstów. Natomiast przedsiębiorcy korzystali z usług skrybów w celu prowadzenia swoich ksiąg rachunkowych oraz prowadzenia korespondencji z dostawcami i klientami.
Poza wyżej wymienionymi pracami, skrybowie pełnili także funkcje architektów, pracowali w budownictwie, byli inżynierami, astronomami czy astrologami, piwowarami, lekarzami, dentystami, geodetami, matematykami, muzykami oraz wykonywali inne zawody, które wymagały umiejętności czytania i pisania jak i wyższego wykształcenia. Skrybowie mogli również pracować na własny rachunek jako niezależni pisarze, świadczący usługi każdemu, kto był chętny zapłacić za ich pracę. Skryba mógł być także zatrudniony w przypadku potrzeby napisania listu lub oficjalnej skargi prawnej.
W starożytnej Mezopotamii skrybowie tworzyli jedne z najważniejszych dzieł literatury światowej, w tym "Epos o Gilgameszu" oraz "Zejście Inanny", które są uznawane za klasyki literatury światowej. Ponadto, skrybowie ustanowili gatunki literackie, które są używane do dnia dzisiejszego, jak to obrazuje "Przestrogi z Shuruppag" (najstarsze zachowane dzieło filozoficzne) oraz "Hymn Świątyni Kesz" (najstarsze zachowane dzieło literatury, z około 2600 roku p.n.e.) Skrybowie tworzyli także różnorodne dzieła literackie, takie jak "Dialog między Ptakiem a Rybą", które były dialogami literackimi; komentarze społeczne, jak "Biedak z Nippur" i "Dialog Pesymizmu"; monologi dramatyczne, np. "Dom Ryby"; dzieła dydaktyczne, jak "Inanna i Su-kale-tuda"; oraz hymny, takie jak "Barka Shulgi i Ninlil" i "Hymn do Ninkasi", który łączył funkcje hymnu pochwalnego oraz przepisu na warzenie piwa. Owym skrybom przypisuje się także stworzenie pierwszej fikcji historycznej na świecie za pośrednictwem gatunku znanego jako mezopotamska literatura narum oraz ustanowienie pierwszych zbiorów praw jak: Kodeks Ur-Nammu i Kodeks Hammurabiego.
Podsumowanie
Akkadyjska kapłanka-poetka Enheduanna (lata 2285-2250 p.n.e.), pierwsza autorka na świecie znana z imienia, rozwijała swoje umiejętności w mezopotamskiej szkole skryberskiej, podobnie jak babiloński skryba Shin-Leqi-Unninni (piszący w latach 1300-1000 p.n.e.), który czerpał inspirację z wcześniejszych sumeryjskich poematów, tworząc standardową wersję Eposu o Gilgameszu. Imiona większości skrybów są jednak nieznane, ponieważ ich prace zostałyby dziś zdefiniowane jako dzieła wykonane na zamówienie, tworzone przez pracodawcę w określonym celu, nie zaś dla własnej ekspresji. Owe prace zostałyby przypisane osobie, która za nie zapłaciła lub byłyby publikowane anonimowo.
Ci bezimienni skrybowie ostatecznie byli odpowiedzialni za zachowanie mezopotamskich języków, religii i kultury. W tym kontekście, warto wspomnieć o dwóch znanych monarchach - Shulgi z Ur (2029-1982 p.n.e.) wywodzący się z Trzeciej Dynasti oraz Ashurbanipal z imperium Neo-Asyryjskiego - którzy jasno zdawali sobie z tego sprawę. Shulgi z Ur nie tylko zachęcał do zakładania szkół skryberskich w całym swoim królestwie, ale również zlecał dzieła w celu uwiecznienia swojego panowania. Ashurbanipal wysyłał delegacje do różnych regionów Mezopotamii, aby sprowadzić pisemne dzieła do trwałej kolekcji swojej biblioteki, w celu zachowania owej kultury "na odległe dni" - i w rzeczywistości udało mu się to osiągnąć. Jednak było to tylko możliwe, dzięki istnieniu i rozwijaniu mezopotamskich szkół skryberskich.
