Początków II wojny światowej (1939-45) można doszukiwać się w surowych ustaleniach pokojowych z I wojny światowej (1914-18) i kryzysie gospodarczym lat 30. XX wieku, podczas gdy bardziej bezpośrednimi przyczynami były agresywne inwazje Niemiec, Włoch i Japonii na ich sąsiadów. Słaba i podzielona Europa, izolacjonistyczne Stany Zjednoczone i oportunistyczny ZSRR chciały pokoju, ale polityka ustępstw przyniosła tylko to, czego wszyscy najbardziej się obawiali: kolejną długą i straszną wojnę światową.
Głównymi przyczynami II wojny światowej były:
- surowy traktat wersalski,
- kryzys gospodarczy lat 30. XX wieku,
- powstanie faszyzmu,
- uzbrojenie Niemiec,
- kult Adolfa Hitlera,
- polityka ustępstw ze strony mocarstw zachodnich,
- traktaty o wzajemnych interesach między państwami Osi,
- brak traktatów między aliantami,
- ekspansja terytorialna Niemiec, Włoch i Japonii,
- pakt nazistowsko-radziecki,
- inwazja na Polskę we wrześniu 1939 roku,
- japoński atak na amerykańską bazę morską w Pearl Harbour.
Traktat wersalski
Niemcy zostały pokonane w pierwszej wojnie światowej, a zwycięzcy ustalili surowe warunki, aby zapewnić zwrot części kosztów wojny i zapobiec temu, by Niemcy stały się zagrożeniem w przyszłości. Z europejskimi gospodarkami i populacjami znacznie zniszczonymi przez wojnę, zwycięzcy nie byli w nastroju do pobłażania, ponieważ Niemcy prawie wygrały, a ich przemysł był nadal nienaruszony. Niemcy pozostawały niebezpiecznym państwem. Wielka Brytania i Francja nie chciały jednak całkowicie karnej ugody, ponieważ mogłoby to doprowadzić do trwałej niechęci i sprawić, że Niemcy nie byłyby w stanie stać się cennym rynkiem eksportowym.
Warunki pokoju zostały określone w traktacie wersalskim, podpisanym przez wszystkie strony z wyjątkiem ZSRR 28 czerwca 1919 roku. Nadrenia musiała zostać zdemilitaryzowana, aby działać jako strefa buforowa między Niemcami a Francją. Wszystkie kolonie i Saara, bogaty w węgiel obszar zachodnich Niemiec, zostały usunięte spod niemieckiej władzy. Polska otrzymała obszar przemysłowy Górnego Śląska i korytarz do morza, który obejmował Gdańsk i odcinał Prusy Wschodnie od reszty Niemiec. Francja odzyskała regiony Alzacji i Lotaryngii. Niemcy musiały zapłacić reparacje wojenne Francji i Belgii. Niemcy miały ograniczenia dotyczące swoich sił zbrojnych i nie mogły budować czołgów, samolotów, okrętów podwodnych ani pancerników. Wreszcie, Niemcy miały przyjąć całkowitą odpowiedzialność, czyli winę za rozpoczęcie wojny. Wielu Niemców postrzegało warunki pokoju jako wysoce niehonorowe.
Ugoda ustanowiła dziewięć nowych państw w Europie Wschodniej, co było receptą na niestabilność, ponieważ każde z nich kwestionowało swoje granice, a wiele z nich tworzyło duże grupy mniejszościowe, które twierdziły, że są częścią innego kraju. Niemcy, Włochy i Rosja, ponownie potężne po ciężkich kosztach I wojny światowej, patrzyły na te raczkujące państwa z imperialistyczną zazdrością.
W latach dwudziestych Niemcy podpisały dwa ważne traktaty. Traktat z Locarno z 1925 roku gwarantował zachodnie granice Niemiec, ale dopuszczał pewne zmiany na wschodzie. Pakt Kellogg-Briand z 1928 roku został podpisany przez 56 krajów. Wszystkie główne mocarstwa obiecały, że nie będą prowadzić polityki zagranicznej przy użyciu środków militarnych. W 1929 roku niemieckie reparacje określone w traktacie wersalskim zostały zmniejszone z 6,6 mln funtów do 2 mln funtów. W 1932 roku reparacje zostały całkowicie anulowane. Wszystko to było bardzo obiecujące, ale w latach trzydziestych skomplikowana sieć europejskiej dyplomacji zaczęła się szybko rozpadać w klimacie upadku gospodarczego.
Kryzys gospodarczy
Wielki Kryzys, zapoczątkowany przez krach giełdowy na Wall Street w 1929 roku, doprowadził do kryzysu wielu gospodarek w latach trzydziestych. Nastąpiło załamanie światowego handlu, cen i zatrudnienia. W Niemczech w 1923 roku doszło do hiperinflacji, która sprawiła, że oszczędności stały się bezwartościowe, o czym wielu przedstawicieli niemieckiej klasy średniej nigdy nie zapomniało. Regularne pożyczki ze Stanów Zjednoczonych (Plan Dawesa), od których zależała niemiecka gospodarka, zostały wstrzymane. Wiele państw przyjęło wrogą postawę, ponieważ handel międzynarodowy załamał się. Stany Zjednoczone, najważniejszy pożyczkodawca pieniędzy na świecie, obrały strategię izolacjonistyczną. Wielka Brytania i Francja patrzyły tylko na swoje imperia. Protekcjonizm i cła handlowe stały się normą.
Niemcy stały się zdeterminowane, aby osiągnąć samowystarczalność i nie polegać na światowych partnerach handlowych, co wymagało zdobycia zasobów naturalnych poprzez okupację wojskową. Niemcy widziały drogę wyjścia z finansowego bałaganu w masowym przezbrojeniu, które stworzyłoby miejsca pracy w fabrykach i siłach zbrojnych. Polityka ta obejmowała nie tylko gromadzenie zapasów broni, ale także tworzenie gospodarki nastawionej na wojnę totalną, w której przemysł zbrojeniowy miał pierwszeństwo pod względem zasobów, energii, fabryk i wykwalifikowanych pracowników.
Hitler i partia nazistowska
Nacjonalistyczne partie faszystowskie miały się dobrze w całej Europie. Od 1922 roku Włochami rządził Benito Mussolini (1883-1945), przywódca tamtejszej partii faszystowskiej. Do 1939 roku Hiszpania miała faszystowskiego władcę w osobie generała Franco (1892-1975). W Niemczech Adolf Hitler (1889-1945) był przywódcą faszystowskiej Partii Narodowo-Socjalistycznej (Partii Nazistowskiej), największej partii po wyborach w lipcu i listopadzie 1932 roku. Partie faszystowskie istniały nawet w krajach demokratycznych, takich jak Wielka Brytania. Charyzmatyczni przywódcy przekształcali popularne uczucia nacjonalistyczne w znacznie bardziej złowieszczy sposób myślenia: faszyzm. Partie faszystowskie, choć nie były dokładnie takie same w różnych krajach, miały pewne wspólne cele. Przywódcy faszystowscy chcieli władzy absolutnej i aby osiągnąć ten nowy porządek, podkreślali „konformizm, wrogość wobec outsiderów, rutynową przemoc, pogardę dla słabych i skrajną nienawiść do opinii dysydenckich” (Dear, 274). Partie faszystowskie początkowo zyskały popularność jako przeciwnicy komunizmu, postrzeganego przez wielu jako zagrożenie od czasu rewolucji rosyjskiej w 1917 roku. Rzeczywiście, w krajach zachodnich głęboka podejrzliwość wobec komunizmu uniemożliwiła zawiązanie silnego sojuszu politycznego i wojskowego z ZSRR, co ostatecznie pozwoliłoby uniknąć wojny.
Hitler obiecał, że upokorzenie z Wersalu zostanie pomszczone, a Niemcy znów staną się wielkie. Wielu Niemców uważało, że zostali zdradzeni przez najwyższe dowództwo armii podczas I wojny światowej i byli zmęczeni niekończącą się rundą nieskutecznych rządów koalicyjnych od czasu wojny. Hitler, bez powiązań z elitami, oferował nowy początek, a przede wszystkim obiecywał pracę i chleb w okresie, gdy bezrobocie i ubóstwo były na niezwykle wysokim poziomie. Partia nazistowska obiecywała dynamiczną gospodarkę, która napędzałaby niemiecką ekspansję, postrzeganą jako chwalebne przedsięwzięcie, z cnotami wojny na czele. Nazizm domagał się Lebensraum (przestrzeni życiowej) dla narodu niemieckiego – nowych ziem, na których mogliby się rozwijać. Nazizm zidentyfikował swoich głównych wrogów wewnętrznych jako Żydów, Słowian, komunistów i związkowców – wszystkich ludzi, którzy powstrzymywali Niemcy przed realizacją ich pełnego potencjału, jak twierdzili naziści. Nazizm wzywał do międzynarodowej walki, w której Niemcy mogliby osiągnąć swoje przeznaczenie i udowodnić, że są rasą panów. Takie idee, z których żadna nie była radykalnie nowa, oznaczały, że wojna była nieunikniona. Argument, że reżimy totalitarne wymagają wojen, a liberalne demokracje potrzebują pokoju, aby prosperować, może być uproszczony, ale ma pewną słuszność. Hitler obiecał, że nowa Trzecia Rzesza będzie trwać przez 1000 lat, a wykorzystując propagandę, show i brutalne represje wobec alternatywnych pomysłów sprawił, że wielu mu uwierzyło, ponieważ umiejętnie wykorzystał długo utrzymywane poglądy w Niemczech i Austrii. Jak stwierdza F. McDonough, „Hitler był perkusistą starej melodii, której towarzyszyły nowoczesne instrumenty” (93).
W styczniu 1933 roku prezydent Niemiec, Paul von Hindenburg (1847-1934), wyczerpawszy wszystkie inne możliwości, zaprosił Hitlera do objęcia stanowiska kanclerza. Po systematycznym miażdżeniu wszelkiej opozycji, Hitler zaczął wprowadzać w życie swoją politykę wewnętrzną i ustanowił reżim totalitarny, czyli wszystko to, co napisał w swojej książce Mein Kampf (Moja walka) w 1924 roku. Kiedy Hindenburg zmarł w sierpniu 1934 roku, Hitler skutecznie połączył stanowiska prezydenta i kanclerza i ogłosił się przywódcą Niemiec lub Führerem. Hitler stał się państwem, a wszystko, czego teraz potrzebował, aby zrealizować swoje niemożliwe marzenie, to ponownie uzbrojone Niemcy.
Odbudowa Niemiec
Hitler był zdeterminowany, by odbudować swoje siły zbrojne. Rozbudowa postępowała pomimo ograniczeń wersalskich, które Hitler formalnie odrzucił w marcu 1935 roku. Armia była już czterokrotnie większa niż było to dozwolone. Ostatecznie mocarstwa zachodnie zostały zmuszone do przyjęcia podejścia ograniczającego szkody. W czerwcu 1935 roku podpisano angielsko-niemieckie porozumienie morskie, które ograniczyło siłę niemieckiej marynarki wojennej do 35% Royal Navy i pozwoliło Hitlerowi na budowę nowych gigantycznych okrętów, takich jak pancernik Bismarck.
W innym przypadku kultu Adolfa Hitlera, cały personel sił zbrojnych musiał osobiście przysięgać wierność Hitlerowi. Dzięki zbrojeniom Niemcy osiągnęły niemal pełne zatrudnienie do 1938 roku. Hitler spełnił swoje obietnice złożone narodowi niemieckiemu. Nowa machina wojenna Niemiec miała swoją cenę. Przezbrojenie wymagało ogromnego importu surowców, których nie można było kupić przez dłuższy czas, ponieważ bilans płatniczy Niemiec zaczął się chwiać od 1939 roku. Zajęcie terytoriów, na których można było znaleźć te zasoby, wydawało się prostym rozwiązaniem problemu. Co istotne, Niemcy miały przewagę zbrojną nad swoimi wrogami, ale sytuacja ta nie trwała długo. Dla Hitlera nadszedł czas na uderzenie.
Ustępstwa
Pozwolenie Niemcom na dozbrojenie było częścią polityki ustępstw: rozsądnych ustępstw w celu uniknięcia całkowitej katastrofy wojny. Ustępstwa, do których dążyły Wielka Brytania, Francja i Stany Zjednoczone, nie oznaczały pokoju za wszelką cenę, ale problem z tą polityką polegał na tym, że krok po kroku dawała agresywnym mocarstwom wrażenie, że ich dalsza agresja niekoniecznie musi prowadzić do wojny na szerszą skalę. Aby przeanalizować te kroki, musimy przyjrzeć się globalnej polityce na początku lat 30. XX wieku.
Liga Narodów (prekursor dzisiejszej Organizacji Narodów Zjednoczonych) została utworzona po I wojnie światowej, aby zapewnić rozstrzyganie sporów międzynarodowych i utrzymanie pokoju na świecie. Chociaż prezydent USA, Woodrow Wilson (urzędujący w latach 1913-21), odegrał kluczową rolę w utworzeniu Ligi, Stany Zjednoczone nigdy do niej nie przystąpiły, co poważnie osłabiło organizację. Niemcy przystąpiły do Ligi w 1926 roku, ale opuściły ją w 1933 roku; Japonia wystąpiła z niej w tym samym roku. Liga okazała się całkowicie niezdolna do osiągnięcia swoich celów, co pokazała przede wszystkim jej porażka w zapobieżeniu japońskiej inwazji na Mandżurię we wrześniu 1931 roku i włoskiej inwazji na Abisynię (Etiopię) w październiku 1935 roku. Hitler bez wątpienia przyglądał się tym wydarzeniom i całkowitemu brakowi reakcji militarnej Ligi ze szczególnym zainteresowaniem, ponieważ wraz z odmłodzeniem własnych sił zbrojnych przygotowywał się do rozszerzenia granic Niemiec.
W latach 1933-1935 Hitler prowadził dwuznaczną politykę zagraniczną, czasami obiecując, że ma pokojowe zamiary. Wywoływał zamieszanie takimi dyplomatycznymi sztuczkami, jak traktat pokojowy z Polską w styczniu 1934 roku i oświadczenie w tym samym roku, że nie ma zamiaru przyłączać Austrii do Rzeszy. Począwszy od 1935 roku jego plany stawały się coraz jaśniejsze, nawet jeśli niektórzy historycy twierdzą, że Führer w rzeczywistości nie miał żadnych planów, a jedynie wykorzystywał okazje, jakie nadarzały się jego wrogom. Niektórzy historycy uważają, że Hitler nie miał pełnej swobody działania, ze względu na ograniczenia w dość chaotycznej i frakcyjnej partii nazistowskiej.
W marcu 1935 roku Saara została zjednoczona z Niemcami w wyniku plebiscytu. W tym samym roku ogłoszono pobór do wojska. W marcu 1936 roku Niemcy zajęły Nadrenię. W październiku Niemcy i Włochy stały się formalnymi sojusznikami w ramach Osi Rzym-Berlin. W listopadzie 1936 roku Włochy i Niemcy (a później Japonia) podpisały pakt antykominternowski, traktat o wzajemnej współpracy w budowaniu imperium i zjednoczonym froncie przeciwko komunizmowi. W marcu 1938 roku Hitler dokonał Anschlussu, formalnego zjednoczenia Niemiec i Austrii. Zachęcony brakiem zdecydowanej reakcji ze strony Ligi Narodów, Hitler zajął Kraj Sudecki, przemysłowy obszar Czechosłowacji, który graniczył z Niemcami, pod pretekstem represjonowania mniejszości niemieckiej. Również w tym przypadku mocarstwa zachodnie nie zareagowały militarnie, mimo że Francja i ZSRR podpisały z Czechami traktat o pomocy. Układ monachijski z września 1938 roku został podpisany przez Niemcy, Francję, Włochy i Wielką Brytanię, które zaakceptowały nowe, rozszerzone granice Niemiec. ZSRR nie został zaproszony, była to stracona i ostatnia okazja do zaprezentowania zjednoczonego frontu przeciwko faszyzmowi – być może była to prawdziwa cena prowadzenia polityki ustępstw z wyłączeniem wszelkich innych możliwych strategii. Brytyjski premier Neville Chamberlain (rządzący w latach 1937-40), machając przed dziennikarzami kartką papieru podpisaną przez Hitlera, z przekonaniem oświadczył, że osiągnął „pokój z honorem” (Dear, 597) i że mamy teraz „pokój w naszych czasach” (McDonough, 121). W tym samym roku Chamberlain został nominowany do Pokojowej Nagrody Nobla.
Ustępstwa były atrakcyjną polityką dla zachodnich przywódców, ponieważ okropności ostatniej wojny były wciąż świeże w umysłach wszystkich. Zwłaszcza Francja była w tym okresie słaba politycznie, doświadczając 16 rządów koalicyjnych w latach trzydziestych. Wielka Brytania obawiała się utraty imperium w przypadku osłabienia przez kolejną wielką wojnę. Opinia publiczna w Wielkiej Brytanii, Francji i Stanach Zjednoczonych była zdecydowanie przeciwna wojnie i zbrojeniom. Co więcej, nie było wcale pewne, czy Hitler będzie nadal rozszerzał granice Niemiec; z pewnością obiecał, że nie ma żadnych dodatkowych ambicji poza przywróceniem Niemcom ich poprzednich terytoriów sprzed I wojny światowej. Wreszcie, ułaskawienie, nawet jeśli nie było uważane za politykę z jakąkolwiek szansą na sukces, zyskało kluczowy czas dla mocarstw zachodnich, aby podążyć za przykładem Niemiec i dozbroić się. W Wielkiej Brytanii i Francji istniało również silne lobby, które uważało zbrojenia za marnowanie zasobów w niespokojnych gospodarczo czasach i wskazywało, że Niemcy były piątym co do wielkości odbiorcą brytyjskiego eksportu. Z perspektywy czasu widać, że ustępstwa były głupotą, ponieważ Hitler zamierzał zająć jak największą część Europy, a jego historia łamania traktatów dowiodła, że negocjacje nie miały sensu. Utrzymanie czeskiego przemysłu ciężkiego z dala od niemieckich rąk było prawdopodobnie lepszym powodem do wojny niż późniejsza inwazja na Polskę, ale Wielka Brytania, Francja i ZSRR po prostu nie były wtedy przygotowane do wojny. Dopiero w 1939 roku kraje te zaczęły na poważnie budować gospodarki przystosowane do wojny.
Inwazja na Polskę
W 1939 roku Niemcy i Włochy podjęły dalsze znaczące działania w celu zajęcia coraz większej części Europy. W marcu 1939 roku Niemcy wchłonęły resztę Czechosłowacji i Memel (część Litwy) do Trzeciej Rzeszy. Coraz bardziej przerażone atakami nazistów na niemieckich Żydów, mocarstwa zachodnie zaczęły zastanawiać się, czy negocjacje z takim reżimem mogą być kiedykolwiek uzasadnione względami moralnymi. Ustępstwa w końcu ustały.
31 marca Wielka Brytania i Francja obiecały zabezpieczyć granice Polski, a w kwietniu zostało to rozszerzone na Rumunię. Turcja i Grecja również rozpoczęły rozmowy z Wielką Brytanią i Francją o wzajemnej ochronie. Do przywódców Wielkiej Brytanii i Francji w końcu dotarło, że faszyści za wszelką cenę dążą do ekspansji terytorialnej. Trwała już lokalna wojna, hiszpańska wojna domowa z lat 1936-39, która bezpośrednio angażowała niemiecki i włoski sprzęt wojskowy z jednej strony i radziecką pomoc z drugiej. W kwietniu Włochy zajęły Albanię. Pod koniec tego samego miesiąca Hitler odrzucił angielsko-niemieckie porozumienie morskie. W maju 1939 roku Włochy i Niemcy podpisały sojusz wojskowy, „Pakt Stalowy”.
W sierpniu 1939 roku Niemcy uzgodniły pakt o nieagresji ze Związkiem Radzieckim, pakt Ribbentrop-Mołotow (pakt nazistowsko-radziecki), nazwany na cześć ministrów spraw zagranicznych każdego z państw. Radziecki przywódca Józef Stalin (1878-1953) był coraz bardziej świadomy tego, że Wielka Brytania i Francja wydawały się całkowicie skłonne do uspokojenia Hitlera tak długo, jak długo ten przesuwał się na wschód w jego kierunku. Możliwość „zbiorowego bezpieczeństwa” (współpraca Wielkiej Brytanii, Francji i ZSRR) nie została zrealizowana z powodu braku zaufania między stronami. Z kolei pakt nazistowsko-radziecki pozwolił Stalinowi na zajęcie wschodniej Polski i utrzymanie ZSRR z dala od wojny przez jakiś czas, zyskując cenny czas na przezbrojenie. Być może również możliwość prowadzenia przez Niemcy wojny tylko na Zachodzie przeciwko Wielkiej Brytanii i Francji – „czek in blanco” Stalina dla Hitlera – wystarczająco osłabiłaby wszystkie trzy kraje, tak że nie mogłyby już zagrozić ZSRR.
Europa czekała na iskrę, która doprowadzi do wybuchu wojny. Iskra pojawiła się wystarczająco szybko wraz z inwazją Niemiec na Polskę 1 września 1939 roku. Następnego dnia Chamberlain ostrzegł Hitlera, że jeśli Niemcy się nie wycofają, wybuchnie wojna. Hitler zignorował ultimatum. 3 września Wielka Brytania i Francja, w celu ochrony wolnych i niepodległych narodów, wypowiedziały wojnę Niemcom. Włochy, czekając na rozwój wydarzeń, pozostały na razie neutralne. Świat również czekał z zapartym tchem, aby zobaczyć, co będzie dalej. Niespodziewana odpowiedź brzmiała: nic.
Wojna światowa
„Fikcyjna wojna”, w której alianci i państwa Osi nie konfrontowały się bezpośrednio, trwała do kwietnia 1940 roku, kiedy to Niemcy zaatakowały Norwegię. W maju Niemcy zaatakowały Niderlandy i Francję. Niemcy okazały się nie do powstrzymania i pod koniec czerwca Francja upadła. W październiku Włochy zaatakowały Grecję. W 1941 roku Niemcy zajęły Jugosławię. Wielka Brytania została pozostawiona sama sobie w walce o przetrwanie do czasu inwazji Hitlera na ZSRR w czerwcu 1941 roku (operacja Barbarossa).
Wojna stała się konfliktem globalnym, gdy 7 grudnia 1941 roku Japonia zaatakowała amerykańską flotę morską w Pearl Harbour na Hawajach. Japonia już wcześniej dokonała inwazji na wschodnie Chiny w obawie przed wzrostem chińskiego nacjonalizmu, a następnie zajęła większość Azji Południowo-Wschodniej w poszukiwaniu imperialnej chwały i zasobów naturalnych, zwłaszcza ropy naftowej, której import był ograniczony przez amerykańskie embargo. Japonia być może miała nadzieję, że wydarzenia w Europie zapobiegną jakiejkolwiek bezpośredniej reakcji przeciwko niej, ale Stany Zjednoczone w końcu przyłączyły się do konfliktu. Pokój nie został osiągnięty, dopóki świat nie doświadczył kolejnych czterech długich i gorzkich lat wojny.
