Civilizacija Inka cvjetala je u drevnom Peruu u periodu između 1400. i 1533. godine, i carstvo se u svoje vrijeme prostiralo preko zapadnog dijela Južne Amerike, od Kita na sjeveru do Santijaga na jugu, i samim tim predstavljalo je najveće carstvo koje je ikad postojalo na tlu američkog superkontinenta i najveće u svijetu tog doba. Ne dozvolivši da ih remeti surovo okruženje Anda, Inke su pokoravale ljude i iskorišćavale, velikoj mjeri različite, predjele poput ravnica, planina, pustinja i tropskih džungli. Čuveni po svojoj jedinstvenoj umjetnosti i arhitekturi, izgradili su zadivljujuće građevine na svakom mjestu koje su osvojili i njihova spektakularna adaptacija prirodnih predjela sa terasiranjem zemljišta, putevima i naseljima na vrhovima planina i danas nastavljaju da zadivljuju posjetioce svjetski poznatih mjesta kao što je Maču Pikču.
Pregled istorije
Kao i sa ostalim kulturama drevne Amerike, teško je razmrsiti istorijsko porijeklo Inka iz osnivačkih mitova koje su oni sami stvorili. Prema legendi, bog stvoritelj Virakoča izašao je iz Tihog okeana, i kada je došao na jezero Titikaka, stvorio je sunce i sve narode. Te prve ljude je bog sahranio i tek kasnije su se pojavili iz izvora i stijena (svetih pacarinas) nazad u svijet. Inke, konkretno, su vraćene u postojanje u Tijavanakuu (Tiahuanaco) od strane boga sunca Intija, stoga, sebe su oslovljavali kao nekolicinu izabranih,'Djecu Sunca' i vladar Inka je bio Intijev predstavnik na zemlji. Prema drugoj verziji mita o postojanju, prve Inke su došle iz svete pećine poznate kao Tampu T'oqo ili, prevodu,'Kuća Prozora' koja se nalazila u mjestu pod imenom Pacariqtambo, tj. 'Gostionica zore', južno od Kuska. Prvo dvoje ljudi bili su Manko Kapak (Manqo Qhapaq) i njegova sestra (ujedno i žena) Mama Oklu (ili Ocllo). Još troje braće i sestara je rođeno, i svi oni su zajedno otišli da osnuju civilizaciju. Porazivši narod Čanka uz pomoć kamenih ratnika (pururaucas), prve Inke su se naselile u dolini Kuska i Manko Kapak, bacivši štap u zemlju, stvorio je ono što će postati glavni grad Inka, Kusko.
Čvršći arheološki dokazi otkrili su da prva naselja u dolini Kuska datiraju još od 4500. godine p.n.e. kada su zajednice lovaca-sakupljača naseljavale oblast. Ipak, Kusko je postao značajan centar negdje na početku kasnog srednjeg perioda (1000-1400. godine). Proces regionalnog ujedinejnja počeo je krajem XIV i početkom XV vijeka dolaskom prvog velikog vođe Inka pod imenom Pačakuti Inka Jupanki ('onaj koji okreće svijet') i porazom naroda Čanka 1438. godine, Inke su počele da se šire u potrazi za pljačkom i resursima, prvo na jug i kasnije u ostalim smjerovima. Izgradili su carstvo koje se protezalo preko planinskog vijenca Andi, pokorivši usput civilizacije kao što su: Lupaka, Kola, Čimor i Vanka. Moć Kuska učvrstio je uspostavljeni sistem poreza i administracije.
Uspon carstva Inka bio je nevjerovatno brz. Kao prvo, svi koji su govorili jezik Inka, Kečua (ili Runasimi) dobili su privilegovan status i ova plemenita klasa je kontrolisala sve važne uloge u carstvu. Tupa Inka Jupanki ( poznat i kao Topa Inka), Pačakutijev naslednik od 1471. godine, zaslužan je za proširenje carstva od 4000 km (2500 milja). Inke su svoje carstvo zvali Tawantinsuyo ( ili Tahuantinsuyu) što znači 'Zemlja Četiri Četvrtine' ili 'Četiri dijela zajedno'. Kusko je smatran pupkom svijeta iz kojega su polazili visoki putevi i svete putanje (ceques) ka sve četiri strane Chinchaysuyu (sjever), Antisuyu (istok), Collasuyu (jug), and Cuntisuyu (zapad). Inke su upravljale ogromnom teritorijom sa 10 miliona stanovnika i 30 različitih jezika koja se prostirala preko drevnog Ekvadora, Perua, sjevernog Čilea, Bolivije, brdske Argentine i južne Kolumbije, ukupno 5500 km od sjevera do juga.
Vlada i administracija
Inke su sačuvale listu svojih kraljeva (Sapa Inka) tako da znamo imena poput onih kao što su: Pačakuti Inka Jupanki (vladao 1438-1463. godine), Tupa Inka Jupanki (vladao 1471-1493. godine) i Vajna Kapak (poslednji pred-španski vladar, vladao od 1493-1525. godine). Bilo je moguće da su dva kralja vladala u isto vrijeme i da su kraljice možda imale neka značajna ovlašćenja, ali španski zapisi u vezi oba pitanja nijesu precizni. Sapa Inka bio je apsolutni vladar i živio je život u izobilju. Pio je iz zlatnih i srebrnih šolja, nosio je srebrne cipele i živio u palati opremljenoj najfinijim tkaninama, živeći ekstremno razmažen život. Bio je čak i pažen nakon smrti, budući da su Inke mumificirale svoje vladare. Smještene u Korikanča hramu u Kusku, mumije (mallquis) su, u detaljno razrađenim ceremonijama, redovno izvođene napolje i raspolagale su svojim najfinijim regalijama, dobijajući darove u vidu hrane i pića, a konsultovane su i u vezi mišljena o hitnim državnim poslovima.
Vladavina Inka bila je, kao i njihova arhitektura, bazirana na podjeljenim i čvrsto povezanim jedinicama. Na vrhu je bio vladar i deset srodnih grupa plemstva zvanih panaqa. Sledeći u redu bili su još deset grupa plemića, u daljoj vezi sa kraljem, i treća grupa plemstva koji nijesu imali krv Inka, ali privilegijom su to postali. Na dnu državnog aparata su bili regrutovani upravnici koji su nadgledali naselja i najmanju jedinicu populacije Anda, ayllu, koja je predstavljala grupu domaćinstava povezanih porodičnim vezama koja su radila na nekom dijelu zemlje, živjela zajedno i međusobno se pomagala kada je bilo potrebno. Svaka ayllu bila je vođena od strane malog broja plemića ili kurakas, uloga koju su mogle vršiti žene.
Lokalni upravnici su ivještavali preko 80 upravnika na regionalnom nivou, a oni su izvještaj podnosili guverneru odgovornom za svaku četvrtinu carstva. Četiri guvernera su izvještavali vrhovnog vođu Inka u Kusku. Da bi se osigurala lojalnost, naslednici lokalnih vladara su takođe bili tretirani kao dobro paženi zatvorenici u glavnom gradu Inka. Oni koji su izvršavali najvažnije političke, vjerske i vojne uloge u carstvu bili su u rukama elite Inka, a Španci su ih nazivali orejones ili 'velike uši' zato što su nosili velike minđuše kako bi istakli svoj status. Da bi bolje osigurali kontolu elite nad ovim ulogama, garnizoni su pokrili carstvo, a izgrađeni su i novi administrativni centri, posebno u mjestima kao što su: Tambo Kolorado, Uanuko Pama i Hatun Sauksa.
U svrhu poreza izvršavani su popisi stanovništva i stanovništvo se podijelilo u grupe zasnovane na sadržaocima broja deset (matematika Inka je gotovo u potpunosti bila identična sistemu koji danas koristimo). Kako nije bilo valute u svijetu Inka, porez se plaćao u vidu hrane, vrijednih metala, tekstila, egzotičnog perja, boja i spondilus školjki - ali takođe i u radnim zadacima, poznatim kao mit'a usluge, koje su se izvršavale tamo gde je bilo najpotrebnije. Poljoprivredno zemljište i stada su bila podjeljena u tri dijela: ona namjenjena za proizvodnju za državnu religiju i bogove, za vladara i za upotrebu farmera. Od lokalnih zajednica se takođe očekivalo da pomognu u izgradnji i održavanju državnih projekata poput sistema puteva koji se protezao duž carstva. Da bi vodili računa o svoj ovoj statistici, Inke su koristile quipu, sofisticirani sistem čvorova i konaca koji su se mogli lako prenositi i preko kojih su se mogli zapisivati brojevi do 10,000.
Iako su Inke nametnule svoju religiju i administraciju osvojenim narodima, tjerale ih da daju danak i čak raseljavale lojalno stanovništvo (mitmaqs) da bolje integrišu nove teritorije u carstvu, ali takođe su im pružale i određene benefite poput podjele hrane u vremenima prirodnih katastrofa, boljih mjesta za skladištenje namirnica, rada kroz projekte sponzorisane od strane države, državno plaćenih gozbi, puteva, vojne pomoći i luksuznih dobara, posebno umjetničkih objekata u kojima je uživala elita.
Kusko
Glavni grad Inka, Kusko ( qosqo, što znači isušeno dno jezera ili možda izvedeno od cozco, posebni kameni znak u gradu) je bio religijski i administrativni centar carstva i na vrhuncu je imao 150,000 stanovnika. U gradu je dominirao sveti zlatom pokriveni i obrubljen smaragdom Korikanča komleks (Hram Sunca) za čije najveće građevine je zaslužan Pačakuti. Najsvršeniji su bili hramovi izgrađeni u čast Intija i Mame Kilje - prvi je bio obložen sa 7002 kg zlatnih folija, a drugi sa srebrom. Cijeli grad bio je izložen u obliku pume ( iako neki naučnici ovo dovode u sumju i opis smatraju metaforičnim) sa carskom metropolom pod imenom Pumačupan koji formira rep i kompleksom hramova Sacsayhuaman (ili Saqsawaman) koji čini glavu. Pripojivši ogromne trgove, parkove, svetilišta, fontane i kanale, sjaj današnjeg Kuska, nažalost, preživljava samo u svjedočenjima prvih Evropljana koji su se divili njegovoj arhitekturi i bogatstvu.
Religija Inka
Inke su imale veliko poštovanje za dvije prethodne civilizacije koje su naseljavale istu teritoriju - Vari i Tivanaku. Kao što smo vidjeli, mjesta Tivanaku i jezero Titikaka igrala su važnu ulogu u mitovima o porijeklu Inka i stoga su mnogo poštovana. Vladari Inka su vršili redovna hodočašća do Tivanakua i ostrva na jezeru, na kojima su napravljena dva svetilišta u čast Intija, boga Sunca i vrhovnog božanstva Inka i boginje mjeseca Mame Kilje. Takođe, u Korikanča kompleksu u Kusku, ova božanstva su predstavljana velikim umjetničkim djelima od vrijednih metala i ta djela su posjećivali i obožavali sveštenici i sveštenice vođeni od strane druge najvažnije osobe posle kralja: Viskokog svštenika Sunca (Willaq Umu). Prema tome, religija Inka je bila zaokupljena upravljanjem prirodnog svijeta i izbjegavanjem katastrofa poput zemljotresa, poplava i suša koja su neizbježno dovela do prirodnog kruga promjena, okretanja vremena uključujući smrt i obnovu koju Inke zovu pachakuti.
Uspostavljana su i sveta mjesta, koristivši prednost prirodnih karakteristika kao što su: vrhovi planina, pećine i izvori. Ove huacas su takođe mogle biti iskorištene da bise vršila astronomska posmatranja u određeno doba godine. Vjerske ceremonije su se održavale prema astronomskom kalendaru, posebno prema kretanju Sunca, Mjeseca i Mliječnog puta (Mayu). Povorke i ceremonije su takođe mogle biti povezane sa poljoprivredom, posebno sa sezonom sjetve i berbe. Pored Ostrva Sucna u Titikaki, najsvetije mjesto Inka bio je Pačakamak, grad-hram izgrađen u čast istoimenog boga koji je stvorio ljude, biljke i koji upravlja zemljotresima. Jedna velika drvena statua boga, smatranog za proroka, privlačila je hodočasnike iz čitavih Andi da odaju počast Pačakamaku. Šamani su bili drugi važni dio religije Inka i bili su aktivni u svim naseljima. Kusko je imao 475, a najvažniji je bio yacarca, personalni savjetnik vladara.
Vjerski rituali Inka takođe su uključivali obožavanje predaka što se vidi kroz običaj mumificiranja i nuđenja hrane, vode i vrijednih materijala bogovima. Žrtve i živorinja i ljudi, uključujući i djecu, su takođe praktikovane da bi se umirili bogovi i da bi se osiguralo dobro zdravlje kralja. Prolivanje pića, ili vode ili chicha piva, bilo je važan dio vjerskih ceremonija Inka.
Inke su nametnule svoju religiju lokalnom stanovništvu gradeći svoje hramove i seta mjesta i takođe su konfiskovale svete relikvije pokorenih naroda i držale ih u Kusku. Čuvane u Korikanča kompleksu, smatrane su taocima koji će osigurati povinovanje onome pogledu na svijet kakav imaju Inke.
Arhitektura i putevi Inka
Kao veoma vješti kameni zidari, Inke su izgradile velike građevine, zidove i utvrđenja koristeći fino izrađene blokove - ili standardne ili poligonalne - koji su se međusobno slagali toliko precizno da malter nije bio potreban. Sa naglaskom na čiste linije, trapezoidne oblike i pripajajući prirodne odlike u svoje građevine, lako su se opirali moćnim zemljotresima koji su često pogađali region. Svojstvena nagibna trapezoidna forma i lijepo zidarstvo građevina Inka su, pored svoje estetske vrijednosti, tako korišćene kao prepoznatljiv simbol dominacije Inka širom carstva.
Jedna od najčešćih građevina Inka bila je sveprisutno jednosobno skladište, qollqa. Napravljena u kamenu i dobro provjetrena, bila su ili okrugla i skadištila su kukuruz ili osnove kvadrata i korišćena za skladištenje krompira i izraštaja. Kallanka je bila veoma velika hala korišćena za okupljanje zajednice. Skromnije građevine uključuju kanču (kancha) - grupu malih jednosobnih i pravougaonih jedinica (wasi and masma) sa krovom pokrivenim slamom, izgrađenu oko dvorišta okruženog visokim zidom. Kancha je tipična karakteristika arhitekture manjih gradova Inka i ideja je prenesena na osvojene regione. Terasiranje zemljišta u cilju maksimalnog povećanja obradive površine (posebno za kukuruz) je još jedna praksa Inka, koju su prenosili gdje god da su htjeli. Ova poravnanja su često uključivala kanale, budući da su Inke bile eksperti u preusmjeravanju vode, prenoseći je preko velikih distanci, kanalizirajući je ispod zemlje i praveći spektakularne oluke i fontane.
Roba je bila tranportovana širom carstva preko namjenskih puteva, koristeći lame i ljude koji su tu robu prenosili ( nije bilo vozila sa točkovima). Mreža puteva pokrivala je 40,000 km, a pored toga što je dozvoljavala lak prevoz vojske, upravnika i trgovačkih dobara, takođe je predstavljala važan vizuelni simbol moćne vlasti Inka nad njhovim carstvom. Putevi su imali stanice za odmaranje, a postojao je i sistem ljudi koji su poruke prenosili trčeći (chasquis), poruke su prenošene čak 240 km u jednom danu iz jednog naselja u drugo.
Umjetnost Inka
Iako je su njih uticale umjetnost i tehnike Čimu civilizacije, Inke jesu kreirale svoj sopstveni prepoznatljivi stil koji je bio u momentu prepozantljiv simbol carske dominacije širom države. Umjetnost Inka se najbolje ogleda u visoko uglancanoj obradi metala (u zlatu - smatrana znojem sunca i u srebru - smatrana suzama mjeseca i bakru), kao i u keramici i tkaninama koje su se od strane Inka smatrale za najprestižnije. Ukrasi su koristili geometrijske oblike i tehnički su izvođeni i standardizovani. Šara table za igranje dama se isticala kao veoma popularan dizajn. Jedan od razloga za ponovljene dezene bilo je to su je keramika i tekstili često pravljeni za državu u svrhu poreza, tako da su umjetnička djela bila reprezentativna za određene zajednice i njihovo kulturno nasleđe. Baš kao što danas kovanice i novčanice oslikavaju istoriju jedne nacije, tako su umjetniča djela sa područja Anda nudila prepoznatljive motive koji su ili predstavljali različite zajednice, praveći ih, ili nametnuti dizajn koje su Inke naručivale.
Djela od skupocjenih metala kao što su: diskovi, nakit, figure i svakodnevni predmeti pravljeni su isključivo za plemstvo Inka, a čak su i neke tkanine bile u ograničenoj upotrebi, namjenjene samo za njih. Roba pravljena od veoma meke vune vikunje je takođe bila namjenjena samo za plemstvo, a vladar Inka je imao i sopstvena stada vikunja. Keramika je bila u široj upotrebi, a najčešći oblik bio je urpu, okrugli sud sa dugim vratom i dvije male drške na loncu koji se koristio za skladištenje kukuruza. Značajno je primjetiti da dekoracija keramike, tkanina i arhitektonskih skulptura Inka obično nije uključivala prikaz njih, njihovih rituala ili čestih slika sa područja Anda poput čudovišta i polu-ljudskih, polu životinjskih bića.
Inke su proizvodile tkanine, keramiku i metalne skulpture tehnički naprednije u odnosu na prethodne civilizacije Anda i to uprkos ozbiljnoj konkurenciji majstora obrade metala kao što su ekspertske zanatlije Moče civilizacije. Baš kao što su Inke nametnule političku dominaciju osvojenim narodima, tako su putem umjetnosti nametnuli svoje tipične oblike i dizajn, ali su dozvolili lokalnim kulturama da sačuvaju svoje preferirane boje i srazmejre. Nadareni umjetnici, kao oni iz Čan Čana ili predjela Titikake i žene koje su posebno obučavane u tkanju dovođeni su u Kusko da bi pravili prelijepe stvari za vladare Inka.
Propast
Carstvo Inka je osnovano i održavano silom i vladajuća klasa Inka je često bila nepopularna među svojim podanicima (naročito na sjeveru). Takvu situaciju će iskoristiti španski konkvistadori, predvođeni Franciskom Pizarom, u sredinom XVI vijeka. Carstvo, zapravo, još nije dostiglo stanje pune zrelosti u trenutku kada je suočeno sa najvećim izazovom. Pobune su bile česte i Inke su učestvovale u ratu u Ekvadoru gdje je osnovan njihov drugi glavni grad Kito. Što je bilo još ozbiljnije, Inke su bile pogođene emidemijama evropskih bolesti poput velikih boginja koje su se proširile iz centralne Amerike čak brže nego sami evropski invazori i taj talas je ubio zapanjujućih 65-90% stanovništva. Bolest je ubila Vajnu Kapaka 1528. godine i njegova dva sina, Vaskara i Atavaplu, su ratovala u štetnom građanskom ratu za kontrolu carstva baš u momentu kada su stigli evropski lovci na blago. Bila je to kombinacija faktora - savršena oluja pobune, bolest i invazija - koja je dovela do pada moćnog carstva Inka, najvećeg i najbogatijeg ikad viđenog na tlu Amerike.
Jezik Inka, Kečua, u upotrebi je i danas i govori ga nekih osam miliona ljudi. Postoji i dobar broj građevina, artefakta i pisanih izvora koji su preživjeli pustošenja osvajača, pljačkaša, ali i vremena. Ovi ostaci su ipak srazmjerno mali u odnosu na ogromno bogatstvo koje je izgubljeno, ali oni predstavljaju neupitna svjedočenja o raskoši, genijalnosti i visokim kulturnim dostignućima ove velike, ali kratko-živjeće civilizacije.
