Tora/Tevrat, Pentateuch (Pentatök) olarak da bilinir (Yunanca, “beş kitap anlamında; Tekvin, Çıkış, Levililer, Sayılar ve Tesniye kitaplarından oluşur) ve İbranice Kutsal Kitabın ilk metin koleksiyonudur. Sadece İsraillilerle ilgili değil, bütün dünyanın kökeni ile ilgili bilgileri ihtiva eder. Geleneksel olarak İbranice “Torah” kelimesinin Septuagint’te (İbranice Kutsal Kitabın Yunanca çevirisi) nomos (yasa) olarak çevirisi yapılmıştır. İngilizcede “yasa” olarak çevirisi yapılmış olsa da, daha iyi anlaşılması için “öğreti” veya “talimat” diye yazılmıştır. Tora Kitabı; uzun süre alan düzenleme ve derleme süreci (veya bazı din âlimlerinin dediği gibi, redaksiyonu) sonucunda ortaya çıkmıştır. Bu süreç, kompozisyon tarihi olarak işaret edilebileceği tek bir tarih olmadığı anlamına gelir. Araştırmacı çoğu bilginler, son büyük redaksiyonların Büyük Kiros’un Yeni Babil İmparatorluğunu fetih tarihi olan MÖ 539 yılından sonra gerçekleştiği düşünmektedirler. Tora Kitabı, İsrail kabilelerinin yaşamlarını sürdürebilmeleri için uygun yollar bulunması üzerine (ritüel, etik, teolojik vb.) odaklanması nedeniyle Yahudilik için Kutsal Metinlerin (Yazıtların) merkezi bir kitap seti olmuş ve olmaya da devam etmektedir. Ancak, Tora/Tevrat Kitabının nasıl yaşanılacağı sorusuna cevap verme konusunda tam olarak açıklama getirmede karmaşık bir kitap halindedir ve olmaya da devam etmektedir.
Yapısı
Tora/Tevrat Kitabı, yaratılıştan Hz Musa’nın Ürdün Nehri kıyısında ölümüne kadar olan dönemin eksiksiz bir anlatısını sunan beş kitaptan oluşur. Tarih ile Tora Kitabı anlatıları arasındaki ilişki sorusu karmaşık bir konudur. Tora Kitabı, bir anlamda tarihi yerler (örneğin Yaratılış 11’deki Ur şehri) ve tarihi şahsiyetler (örneğin Çıkış 1’de Firavun, belki de II. Ramses) anlatısı olsa da, belirli olayların ve tanımlaması yapılan kilit noktada oyuncuların (örneğin Hz Musa) arkeolojik verilerine ilişkin bir belge kaydı veya başka bir metin kaydı bulunmamaktadır.
Yaratılış Kitabı (Genesis), edebi olarak dört ana döneme ayrılmıştır: İlk dönem; Dünya’nın “yaratılışından” Hz.İbrahim’in çağrısına kadar olan dönemi anlatan “ilk tarih” dönemi olarak bilinir. İkinci dönem; Hz. İbrahim dönemi döngüsüdür, 12.1.25.18 bölümleri, Hz İbrahim’in çağrısından ölümüne kadar olan dönem anlatısıdır. Üçüncü dönem; 25.19-36.43 bölümleri, Yakup dönemi döngüsüdür. Yakup dönemi anlatısı; doğumundan oğlu Yusuf’un rüyalarına kadar olan süreci anlatır. Dördüncü dönem; 37-50 bölümleri, Yusuf ve kardeşlerinin hikâyesi döngüsüdür. Kitapta yer alan yaratılış anlatısı dünyanın oluşmasıyla başlar, her dönemde yaşanan olayların dile getirilmesiyle anlatı daha da odaklanmış hale gelir. Bütün yaratılış düzenine odaklanmaktan insanlığın gelişimine, belirli bir aile üzerine (Hz.İbrahim ailesi) odaklanmaya, Hz İbrahim’in oğulları (Yakup/İsrail) üzerine odaklanmaya ve İsrail kabilesinin, “yaratılış” konusundan İsrail oğullarının Mısır’daki varlığına doğru gelişme gösterir.
Mısır’dan Çıkış Kitabı
Mısır’dan Çıkış Anlatısı üç ana bölüme ayrılır: İbranilerin Mısır’dan kurtulmaları (1.1-15.21 bölümleri), Sina Dağında Hz Musa’ya Yasa’nın verilmesi (15.22-31.18) ve 40 yıllık (bir nesil) çöl yolculuğunun başlangıcı (32-40).
Levililer Kitabı
Tora/Tevrat Kitabı kalan kısmının aksine Levililer Kitabı çok az anlatı materyalini ihtiva eder ancak Mısır’dan Çıkış Anlatısına bağlıdır. Çıkış Kitabında “P” kaynağı materyali öncelikle kült araçları (örneğin Ahit Sandığı) yapımını anlatılır. Levililer’de odak, kültün yürürlüğe konulması, özellikle Levililerin rolü üzerinedir; bu rol “kutsal ile sıradan; temiz ile kirli kavramları arasındaki ayırımı” açıklanmaktadır (Lev. 1.10; 15.31, NRSV).
Sayılar Kitabı
Sayılar Kitabı yapısını anlamak için iki yol vardır. Birincisi; Kitabın yapısını coğrafi açıdan görmek mümkündür: Şöyle ki; her bir bölüm Yahudilerin çölde dolaşmaları sırasında konakladıkları belirli bir yere karşılık gelir: Sina Çölü (1.1-10.10), Ürdün Nehri’nin doğusu, aynı zamanda “Ürdün Ötesi” olarak da bilinen bölge (10.11-22.1) ve Moab toprakları (22.2- 36.13). Ancak, Kitabın yapısını anlamak üzere faydalanılabilecek iki önemli olay daha vardır; 1.ve 26. bölümlerde konu edinen iki askeri nüfus sayımı.
Tesniye Kitabı
Tesniye kavramı; İngilizce nüshası, bölüm 17.18’de İbranice misneh hattorah hazzot (bu yasanın bir nüshası) ifadesinin kötü bir çevirisi olan Yunanca deuteronomion (ikinci yasa) kelimesinden gelen bir kavramdır. Ayrıca Hz Musa’nın yazarlığı konusunda özel iddialarda bulunan tek kitap Tora kitabıdır.
Editoryal dört üst yazı, Tesniye Kitabı yapısının anlaşılmasını daha da açık hale getirirler. 1.Bölüm Metni (1.1-4.43), öncelikle Hz Musa’nın Sina Dağından (veya Tesniye’de adlandırıldığı gibi Horeb Dağı) Ürdün’e kadar olan topraklarda İsrailoğulları anlatısının bir yansıması ve Tanrı halkının kaderi hakkında bir tartışmadır. 2.Bölüm Metni (4.44-28.68) Kitabın temel kısmıdır; İsrail, şayet siyasi varlığını güvence altına almak istiyorsa nasıl yaşaması gerektiğini (etik, kültürel, politik, sosyal vb.) dikte eden Tora Kitabında (yetkili öğreti ve talimat) verilmiş olduğu konusunu içermektedir. 3.Bölüm Metni (29-32) Hz Musa’nın İsrail halkı ile yaptığı Ahit ve Yeşu’nun görevlendirilmesiyle ilgilidir. 4.Bölüm Metni (33-34) İsrail kabilelerinin kutsanması, Hz Musa’nın ölümü ve gömülmesi hakkında bir anlatı ile sona erer. Tesniye Kitabı ve dolayısıyla Tora Kitabı, İsrail halkının vaat edilmiş topraklara gitmek üzere hazır olması önerisiyle sona erer.
Kompozisyonu
Geleneksel olarak, büyük ölçüde (hem Yahudiler ve hem de Hıristiyanlar tarafından) Hz Musa’nın Tora Kitabı yazarı olduğu varsayılıyordu. Ancak, 17.yüzyılda bu varsayım sorgulanmaya başlanmıştı. 19.yüzyılda Alman bilgin Julius Welhausen, Prolegomena zur Geshichte Israels adlı eserinde (ilk olarak 1878 yılında Almanca ve sonra Prolegtomena to the History of Israel şeklinde 1885 yılında İngilizce yayınlanmıştır) Belgesel Hipotez olarak bilinen bu çalışma ilk büyük formülasyonu ortaya koymuştur. O zamandan beri, Belgesel Hipotez çalışması önemli oranda revizyondan geçmiş ve özellikle Kuzey Amerika’da araştırmacı bilginler arasında, Tora Kitabı kompozisyonunu açıklamak üzere hala da ağırlıklı bir teori olmaya devam ediyor.
Kısaca söylemek gerekirse, bu teori Tora Kitabı tamamı dört ana kaynaktan meydana geldiğini belirtir. Şöyle ki: “J” (Yahwist), “E” (Elohist).” D” (Deuteronomistic /Tesniyeci) ve “P” (Priestly / Rahiplik). Bu kaynaklar metin şeklinde değil de, başlangıç kaynaklarının (sözlü gelenekler ve/veya yazılı kompozisyonlar olarak) oluşturulmasından ve iletilmesinden sorumlu olan ve daha sonra “P” kaynağı tarafından Tora Kitabına dâhil edilen belirli birey gruplarının kaynakları olması muhtemeldir. Bilim insanları bu bağlamda, “kaynakların” ne olduğu konusundaki belirsizliği dikkate alarak, “kaynak” kavramını çok genel bir anlamda kullanırlar.
“J” kaynağı; İsrail Tanrı’sının adı için Tetragrammaton (“dört harf) YHWH (genellikle “Yahveh olarak telaffuz edilir, ancak bu telaffuz tartışmalıdır) olarak tercih edilmesinden dolayı bu adı almıştır. “Y” kaynağı; değil de “J” kaynağı olmasının nedeni, teorinin ilk olarak YHWH ibaresinin “Y” yerine Almancada “J” ile yazıldığı Almanya’da ortaya çıkmış olmasındandır. Bu kaynakta YHWH tanımlaması çok insani bir görünümdedir, örneğin YHWH’nin insanlarla yürüdüğü söylenir [Yaratılış 2), İbrahim, İshak ve Yakup karakterleri anlatıda idealleştirilmemiş olup ahlak konusu da mutlak değildir. Ayrıca, Yahuda halkına vurgu yapılmıştır. Bu kaynak zamanı, MÖ 1000 – 900 yılları arası döneme, muhtemelen (Kral) Davut ve (Kral) Süleyman saraylarının olduğu aynı zamana denk gelir.
“J” kaynağı gibi, “E” kaynağı da adını İsrail Tanrısı için tercih edilen isimden alır. “Tanrılar”, (diğer tanrılar için genel terim olarak) veya “Tanrı” (özellikle İsrail Tanrısına atıfta bulunarak) anlamına gelen İbranice Elohim sözcüğünü kullanır. “J” kaynağının aksine “E” kaynağında İsrail Kuzey Krallığına vurgu yapılır. Tanrı, “E” kaynağında insanlıkla konuşmak yerine, doğrudan Hz. İbrahim ile konuşmuştur. Bu kaynak, genellikle MÖ 8.veya 9.yüzyıllara tarihlenir ve muhtemelen İsrail Kuzey Krallığından ithal edilmiştir. “E” ve “J” kaynakları, Yahudilerin sürgün döneminden önceki bir dönemde, ikisi aynı zaman aralığında ve birlikte düzenlenmiş olabilir, “J” kaynağı birincil ama “E” kaynağı düzenlenmiş bir kaynaktır. Bu nedenle, bazı akademisyenler “J” ve “E” kaynaklarını tek bir kaynak olarak ele alırlar (JE kaynağı şeklinde) veya “E” kaynağını tamamen dışarda bırakırlar.
“D” veya Tesniyeci kaynağı; büyük bir ihtimal ile MÖ 621 yılı dolayında Yahuda Krallığı döneminde, Kral olan Josiah/Yoşiya zamanında çalışmalarına devam eden reformcu bir yazı okuludur. “D” kaynağı, Tesniyeci ve Tora Kitaplarında yer alan başka pek az şeyden sorumludur. Ancak, Yeşu, Hâkimler, Samuel, Krallar kitaplarında (Tesniyeci tarih olarak bilinir) ve Yeremya ile Onikiler Kitabı’nın (Hoşea-Malaki) bölümlerinde (yazar ve/veya editör olarak) sorumludur. “D” kaynağı, mutlak ahlak, Kudüs Tapınağında merkezileşen ibadet, günah ve tövbe döngüsü ile karakterize edilir. 2.Krallar Kitabı Bölüm 22’de ve 2.Tarihler Kitabı Bölüm 34’te kaydedildiği üzere, Yoşiya’nın Başrahibi tarafında Tesniye olarak bildiğimiz metnin bir biçimi bulunmuş olması mümkündür.
“P” veya Rahipler Kaynağı, Yaratılış ve Sayılardan (Genesis-Number) sorumlu üç kaynaktan en kolay tanımlanan kaynaktır. Bu kaynak; ana hatlar, düzen, soyağacı, ritüel ve kurban ile karakterize edilir. “J” kaynağında olduğu gibi, “P” kaynağı da Yahuda üzerine odaklanır. “JE” kaynağı açıkça anlatısal bir özellikte iken, “P” kaynağı hem anlatı (Genesis 1’deki Yaratılış anlatısı ve Genesis 6-8’deki tufan anlatısı gibi) ve hem ritüel materyal (Levililer 17-26’daki Kutsallık Kodu gibi) içermektedir. Bu özellik, “P” kaynak türünü karakterize etmeyi çokça zorlaştırır. Bu kaynak genellikle, Tora Kitabını oluşturan ve düzenleyen dört kaynaktan en sonuncusu olduğu düşünülür, muhtemelen Pers İmparatorluğu döneminde (MÖ 539-330) bir ara aktif kaynak şeklinde düzenlenmiş olabilir.
Belgesel Hipotezin sorunlu yanları elbette yok değildir. “E” kaynağının açıkça bir anlatı akışından yoksun olduğu uzun zamandan beri bilinmektedir. Şayet bağımsız bir kaynak olmuş olsaydı, uzun süre “J” kaynağına emilmiş olurdu. Bu nedenle, akademisyenler “J” ve “E” yerine “JE” şeklindeki kaynak hakkında yorum yapmaya yönelirler. “E” kaynağı gibi, Tora Kitabı tamamında devam eden sürekli bir “J” kaynak anlatısını tanımlamanın zorlukları vardır.
Ayrıca, Tora Kitabının tamamında en kolay bir şekilde tanımlanabilen tek kaynak olmasına rağmen, “P” kaynağının gerçekten bağımsız bir kaynak olmadığı, ancak “J” ve “E” kaynaklarının anlatı materyaline uygun olması için bilinçli olarak oluşturulmuş olduğu anlaşılıyor. Yaratılış ve Çıkış Kitapları arasında görülen anlatım kopuklukları, Yaratılış Kitabından Sayılar Kitabına kadar sürekli bir kaynağın devam etmesini olası kılmıyor. Örneğin, sadece birkaç ayet (yaratılış 50.14, 24; Çıkış 1.8-7) Yusuf’un Mısır’daki ikinci en güçlü kişi olmasının Firavun tarafından bilinmemesi ve İsraillilerin Kenan diyarında göçebe olmalarından Mısır’daki köleler konusuna geçişini yüzeysel olarak açıklama getiriyor. Ayrıca, Yaratılış Kitabında tek bir pasaj (15.13-16) İsraillilerin önce Kenan diyarını terk etmek ve daha sonra vaat edilen topraklara geri dönmek zorunda kalacaklarına dair bir ipucu veriyor.
Avrupalı Akademisyenler arasında, bu konular ışığında Belgesel Hipotez’in geleneksel anlayışından uzaklaşılarak, Yaratılış ve Hz Musa öyküsünün (Çıkış ve devamı) daha sonra “P” kaynağı tarafından bir araya getirilen iki rakip köken anlatısı olduğu anlayışına doğru genel bir yönelim vardır. Yaratılışta (Genesis) hala “J” ve “E” kaynaklarını (veya JE) görüyorlar, ancak “J” veya “E” kaynaklarının Tora/Tevrat Kitabı tamamında geçen eksiksiz kaynaklar olduğunu düşünmüyorlar. “P” kaynağı hala son redaktör ve “D” kaynağı da hala Tesniye Tarihinden sorumlu olarak görülüyor.
