Panteon (Latince: pantheum) antik Roma’nın en iyi korunmuş yapısıdır ve MS 125 yılında yapımı tamamlanmıştır. Görkemli taş kubbesi, Romalı mimarların dehasının kalıcı bir kanıtıdır ve tapınağın günümüze kadar sapasağlam durması, gelen ziyaretçilerin 2000 yıl geriye gidip Roma’nın o eşsiz ihtişamını yaşamasına olanak sağlamaktadır.
Kullanım Amacı ve İthaf Edilişi
Yapının amacı kesin olarak bilinmemekle birlikte, adı bir tür verandayı ya da alınlık mimariye sahip bir tür tapınağı akla getirmektedir. Ancak, tüm tanrılar tarafından bilinen bir kült yoktur. Bu nedenle Panteon, imparatorun ulu tarıyla ve diğer Roma panteonlarının tanrılarıyla eşit olan ilahi statüsünü seyircilere hatırlatabileceği halka açık bir yer olarak tasarlanmıştır. Örneğin, MS 1. yüzyılda yaşamış Romalı yazar Pliny, Panteon’un içerisinde bir zamanlar Venüs (eskiden Kleopatra'ya ait inci bir küpe takıyordu), Mars ve Jül Sezar heykellerinin bulunduğunu söylemiştir.
Panteon, biri Marcus Vipsanius Agrippa (MÖ 27-25) ve ikincisi Domitian tarafından hizmete sunulan iki eski Panteon tapınağının yerine inşa edilmiştir. Birinci tapınak MS 80’de yangından ötürü, ikincisi ise MS 110’da yıldırım çarpmasından dolayı yine yanarak yıkılmıştır. Üçüncü tapınağın ise büyük olasılıkla imparator Trajan döneminde (MS 98-117) yapımına başlanmış, ancak yaklaşık MS 125 yılına kadar, Roma Senatosu’nu sık sık orada toplayan imparator Hadrian dönemine kadar, yapımı tamamlanamamıştır. Roma’nın merkezinde günümüze kadar ayakta kalan tapınak bu tapınaktır.
Hadrian’ın daha sonraki yeniden inşa edilen yapıları ve anıtları ilk tahsis eden kişinin onuruna adadığı Panteon, Marcus Agrippa’ya ithafendir. Ayrıca binanın alınlığında yazılı Latince yazıtta şöyle yazar:
M. AGRIPPA L.F. COS TERTIUM FECIT
(Bu tapınağı Lucius’un oğlu Magrus Agrippa, üçüncü konsüllüğünde yapmıştır.)
Ana yazıtın altında, Septimius Severus ve Caracalla tarafından MS 202’de yapılan restorasyonları ifade eden küçük bir yazıt daha vardır ve şöyle yazar:
pantheum vetustate corruptum cum omni cultu restituerunt
(Zamanla yıpranan Panteon, yapılan her iyileştirmeler sayesinde restore edildi.)
Dış Yapısı: Veranda
Tüm bina, aslen 1,3 metre yüksekliğinde olan, daha sonrasında 7 metre daha uzatılan bir kaide üzerinde durmakta ve sarı Numidyan mermerden yapılan merdivenler yapının dışına doğru uzanmaktadır. Bina, verandası klasik Yunan mimarisine sahip olan, ancak ana binası daha çok Roma tarzı hamamların mimarisini anımsatan dairesel yapıya sahip iki ana bölümden oluşur. Dairesel bina tuğla ve beton kullanılarak inşa edilmiştir, ancak görünüş olarak veranda ile uyumlu olması için beyaz dış cephe sıvasıyla kaplanmıştır. Kubbenin yapısı taştan olup, dış yüzeyi bronz levhalarla kaplıdır, ama bu levhalar 663 yılında II. Constans tarafından kaldırılmıştır.
Veranda 33,1 x 13,6 metre ölçülerindedir ve 11,8 metre yüksekliğinde Korint sütunundan oluşan sırasütunlarla inşa edilmiştir. Tek parça olan taş sütunlar, Mons Claudianus ve Aswan grisi granitten olup, zemini ve sütun başlıkları beyaz Penteli mermerindendir. Sütunların üzerindeki alınlık artık boştur, fakat deliklerin yerinde yaldızlı ve bronzdan yapılmış, Jüpiter’i simgeleyen bir kartal veya çelenk amblemi olduğu öne sürülmektedir. Veranda beyaz Penteli mermerinden yapılmıştır ve dini adaklarda kullanılan nesneleri ( tabaklar,kutular ve balta gibi eşyalar), çelenkleri ve şamdanları gösteren kabartmalarla süslenmiştir. Veranda’nın iç kısmı 34 x 20 metre ölçülerine, üç koridora ve gül pembesi sütunlara sahiptir. Zemini restore edilmiştir, lakin zeminin orijinali gri granit dikdörtgenler ve beyaz mermer dairelerden oluşmaktadır. İç kısmı da dışı gibi mermerle kaplıdır. Ancak günümüze kadar, yapılan tuğla işçiliği görünecek derecede mahvolmuştur.
İç Kısmı: Kubbe
Panteon’un iç mekanının kasıtlı olarak dışını gölgede bırakacak şekilde yapılan, Klasik mimariye sahip ilk bina olabilir. Binanın dairesel kısmı olan kümbet, 12 x 7,5 metre ölçülerinde iki bronz kapı ile girilmektedir (günümüzdeki kapılar eski ve orijinal değildir). Kümbet, 141.7 fit çapındadır bu da kubbenin maksimum yüksekliği olan 43,2 metreye eşittir ve kusursuz bir yarım küre şeklindedir. Kubbenin en tepesinde 8,8 metre çapında oval penceresi (oculus) ve dekoratif bronz friz bulunur. Kubbe, hafif bir süngertaşı ve skorya (bir tür ponzataşı) karışımından oluşan betondan (caementa) yapılmıştır. Kubbenin iç ksımı, merkezine doğru yükseldikçe boyutları küçülen beş halka ve 28 tavan süsü ile daha da aydınlatılmıştır. Bu süsler ilk başta bronz levhalarla kaplanmıştır.
Kümbet duvarı 6 metre kalınlığında olup, 3 adet yarım daire ve 4 adet dikdörtgen şekilde olmak üzere toplamda 7 adet oyuğa sahiptir. Kümbet kapısının karşısındaki oyuk en etkileyici olanıdır ve tavana kadar ulaşmaktadır. Kızıl porfir taşından yapılma duvar süsü ve pervazı ve bunun yanı sıra, Frig moru renginde iki adet Korint mermer sütunları da vardır. Diğer oyukların her birinde, Frig moru (yarım daire şeklinde) veya Numidya sarısı (dikdörtgen şeklinde) iki mermer sütunu vardır. Ayrıca, her oyukta heykeller için yapılmış üç niş ve kümbet duvarında yedi gözlü küçük bir pencere vardır. Kendine özgü yapısıyla; gri granit, kızıl porfir taşı, Numidya sarısı ve Frig moru mermerler kullanılarak yapılan zemin, kare desenlerden oluşmaktadır.
Tarihçesi
Panteon, tüm antik anıtlar gibi inişli çıkışlı bir tarihe sahiptir. Buna rağmen bina, tarihinin nispeten ilk dönemlerinde, 608 yılında Aziz Meryem ve Şehitleri Kilisesi’ne dönüştürüldüğü için, oldukça iyi bir şekilde ayakta kalmayı başarmıştır. 1270 yılında verandaya bir çan kulesi eklenmiştir ve daha sonra kaldırılmıştır. Hatta Orta çağ zamanlarında, verandanın sol tarafı hasar almış ve bu nedenle üç sütünün değiştirilmesi gerekmiştir. İlk sütun Domitian’ın Castelgandolfo’daki villasından gelmiş ve 1626’da eklenmiştir. Diğer iki sütun Nero Hamamı’ndan gelmiştir ve 1666 yılında eklenmiştir. Ancak, bu eklemeler gül pembesi rengideyken, verandanın orijinal ön sekiz sütununun tamamı gri renkteydi ve sadece iç taraftaki dört sütun Aswan pembesiydi. Diğer bir yandan, Papa VIII. Urban 1626’da verandanın çatısındaki tüm bronz metal kirişleri kaldırmıştır ve o metalleri kullanarak şehirdeki Kutsal Melek Kalesi için 80 adet top döktürmüştür. Bu kirişlerin varlığı, veranda çatısının başlangıçta ağır mermer kiremitlere sahip olduğunu düşündürmektedir.
Yapılan bu değişikliklere rağmen Panteon, dünyadaki en ünlü yapıtlardan ve kesinlikle en iyi korunmuş antik anıttan biridir. İçerisinde 1870-1946 yılları arasındaki İtalyan hükümdarların mezarları ve Rafael’in (Raffaello Sanzio 1483-1520) mezarı olduğu için günümüzde hala önemli bir işleve statüye sahiptir.
