Lir, antik Yunanlılar tarafından çalınan telli bir müzik aletidir ve muhtemelen Yunan dünyasının en önemli ve en iyi bilinen enstrümanıdır. Kaplumbağa kabuğundan yapılan chelys, dört telli phorminx ve yedi telli kithara gibi diğer telli çalgılarla yakından ilişkilidir.
Mitolojide Yunan Liri
Bu dört enstrüman Yunan mitolojisinde, farklı mitlerde aynı şeyi ifade edebilir ve enstrümanları Hermes'in icat ettiği söylenmektedir. Belagat tanrısı (Hermes), Apollo'nun kutsal sürüsünden 50 büyükbaş hayvan çalmasına yardımcı olmak için bir kaplumbağa kabuğu, bağırsak ve sazdan bu enstrümanı yapar. Apollo yapılan hırsızlığı öğrenir ve sadece Hermes'in lir teklifiyle yatıştırılır. Bu noktadan itibaren Apollo, mükemmel arpist olarak nitelendirildi. Apollo ayrıca diğer büyük efsanevi müzisyen Orpheus'a, onun amblemi olacak enstrümanı nasıl çalacağını öğretmiştir. Orpheus'un Trakyalı olduğuna inanılıyordu, bu da lirin kökeninin orada olduğu inancını güçlendirdi. Lirlerin yedi telli versiyonunun icadı ise Lesbos'lu Terpander'e atfedilir. Lir ile anılan diğer efsanevi figürler arasında Eros ve Müzler (İlham Perileri) bulunmaktadır.
Lir Materyal ve Tasarımı
Telli çalgının genelde iki sabit dik kol (pecheis), boynuzlar (kerata) ve bronz, ahşap, fildişi ya da kemikten akort mandalları (kollopes), bir de zigos adı verilen çapraz çubuğu vardır. Çapraz çubuk ile sabit olan kuyruğu (kordoton) arasında uzanan eşit uzunlukta ancak farklı kalınlıklarda (genellikle koyun bağırsağından yapılan) yedi tel (neurai veya chordai) vardır. Genellikle ahşap, fildişi veya metalden yapılmış bir mızrap kullanılarak tıngırdatma veya el yardımıyla çalınır. Oturarak veya ayakta çalınabilir, alet elde tutulur ve bazen arpistin omzuna takılan bir taşıma kayışıyla desteklenir. Önceden Lir çalan müzisyenlerin çoğunun erkek olduğu biliniyordu, ancak özellikle Minos uygarlığı (MÖ 1420 -1300) dansçı tasvirleri, kadın lir virtüözlerinin olduğunu işaret ediyor. Müzisyenler Yunan sanat gösterilerinde giyilen ayırt edici uzun elbise ile özel bir statüye de sahiptiler. Buna ek olarak, Minos hiyeroglifleri müzisyenler için eşsiz bir semboldür. Thebes'te bulunan (MÖ 1250 -1200) Lineer B (çizgi yazısı) tablette, lir çalarlardan Miken sarayı üyeleri olarak bahseder.
Lir, özel şölenler, sempozyumlar (özel içki şölenleri), dini törenler, cenazeler ve büyük Panathanaia, Pythiave Karneia festivallerinde düzenlenen müzik yarışmaları gibi her türlü etkinlikte tek başına, şarkı söylemek için veya lirik şiire eşlik etmek amacıyla çalınırdı.
Antik Yunan Sanatında Lir
Yunan lirleri, Yunan sanatının her formunda sıklıkla tasvir edilir. En eski örnekler, Kiklad ve Minos uygarlıklarında orta Tunç Çağı'ndan (M.Ö. 2000) günümüze kadar uzanmaktadır. Thera'da mavi bir maymunun lir çaldığı bir fresko vardır. Girit Knossos'ta küçük bir alabaster lir, her kolunda bir kuğu başı ile dekore edilmiştir.Daha sonra, Ege'de MÖ 14. yüzyıl boyunca lirler S şeklinde kollar ve su kuşları ile dekore edilirler. Ayrıca lirler daha sonra Minos çanak çömleklerinde dekoratif motif olarak da kullanılmışlardır. Ayasofya Triada'da bir lahit yedi telli, Miken Pilos'ta duvar resmi beş telli ve Tiryns'de krater üç telli bir versiyonu tasvir eder. Lirlerin süslenmiş fildişi parçaları Miken uygarlığından kalmıştır. Lirler, M.Ö. sekizinci yüzyıla ait geometrik, kırmızı ve siyah figürlü çanak çömlekler gibi daha sonraki Yunan sanatında sıkça görülür.İlginç bir şekilde, Yunan sanatında tasvir edilen tüm lir sanatçıları sağ ile kullanılanlardandır.
MÖ 5. yüzyıldan kalma kaplumbağadan bir gövde ve MÖ 6. yüzyıldan kalma akort mandalları günümüze ulaşmıştır. Ayrıca Lirlerin kollarından oyulmuş birkaç figür günümüze ulaşabilmiştir. Bunlar Samos'ta (M.Ö. 7. yüzyıl) işlenmiş bir fildişi ve M.Ö. 600 yılına ait sfenks ve kuğuya sahip olan bir kadındır. Lirler Helenistik dönemden günümüze ulaşmıştır, bu da Antikythera gemi enkazındaki bronz lirlerin dikkate değer bir örneğidir.
Yunan Kültüründe Lir
Müzik, özellikle lir çalmak Yunan eğitiminin ayrılmaz bir parçasıydı. Efsanevi figürler bile müzik eğitiminin faydalarından yararlandı; örneğin, bilge Kentaur Aşil'e Cheiron çalmayı öğretti. Platon, müzik eğitimi için sadece lir ve kithara'yı uygun enstrümanlar olarak gördü.
Birkaç Yunan şehir devleti (poleis) de madeni paralarında lir enstrümanını sembol olarak kullandı. Örneğin, Karia'daki gümüş Calymna (MÖ 600 -550) sikkesinin arka tarafında bir kaplumbağa kabuğu liri vardı. Apollo ile olan ilişkisi göz önüne alındığında pek de şaşırtıcı değildir ki MÖ 6. yüzyılda Delos'un gümüş drahmisinin üzerinde ters lir tasviri vardı. MÖ 2. yüzyıldan 1. yüzyıla kadar uzanan Kos sikkelerinin ön yüzünde Apollon'un başı, arka yüzünde ise beş telli bir lir bulunuyordu. Aynı dönemde, Apollon'a ve Müzlere adanmış bir tapınağın bulunduğu Thespiai sikkelerinin arka yüzlerinde üç telli bir lir tasviri vardı.
