Wari uygarlığı, 450-1000 yılları arasında eski Peru'nun kıyı ve yayla bölgelerinde gelişti. Başkentleri Huari olan Wari, büyük bir karayolu ağı ile birbirine bağlanan eyalet başkentleri tarafından yönetilen bir imparatorluk inşa etmek için, kontrol ettikleri çeşitli arazileri sömürdüler. İmparatorluğun devamlılığını sağlayan yöntemler daha sonra İnka uygarlığı üzerinde önemli bir etkiye sahip olacaktır.
Wari, Tiwanaku ve Pukara'da merkezlenen diğer Büyük Orta Ufuk (600 - 1000) kültürleriyle çağdaştı. Daha militarist olan Wariler aynı zamanda yetenekli tarımcılardı. Teras tarımı için sulama kanalları inşa ettiler. Bunun getirdiği ekonomik istikrar ve refah, askeri güç stratejisi, ekonomik faydalar ve farklı sanatsal imgeler Wari'nin eski Peru'da bir imparatorluk kurmasını sağladı. Arazinin üstün yönetimi, MS 6. yüzyılın sonlarında komşu Nazca ve Moche uygarlıklarının gerilemesine katkıda bulundu ve 30 yıllık kuraklık dönemine direnmelerine de yardımcı oldu.
Wari, kuşkusuz çağdaş kültürlerden etkilenmişti, örneğin, güneş, yağmur ve mısırla yakından ilişkili bir tanrı olan Chavin Asa tanrısına, tarıma ve güvenilmez iklimin kaprislerine bağımlı kültürler için hayati önem taşıyan bir tanrıya sahipti. Tekstil ve çömlek üzerinde bulunan ritüeli bir simgeye dönüştürdüler, kendi markalı dini sembollerini yaydılar ve And sanatında kalıcı bir miras bıraktılar.
Huari
Başkent Huari (modern Ayacucho'nun 25 km kuzeyinde) 2.800 m yükseklikte yer almakta ve 15 kilometrekareye yayılmaktaydı. İlk olarak MS 250 civarında yerleşilmeye başlandı ve en kalabalık zamanında muhtemelen 70.000 kadar yüksek bir nüfusa sahipti. Huari, And mimarisinin tipik özelliklerini gösterir, bir bölme labirentine bölünebilen hınca hınç duvarla çevrili dikdörtgen yapılar. Kentin duvarları devasa (4 metre kalınlığa kadar ve 10 metre yüksekliğe kadar uzanıyorlardı) ve büyük ölçüde işlenmemiş taşlar ile çamur harcı kullanılarak inşa edilmiştir. Binaların iki ya da üç katı vardı, avlular ve drenajlar duvarlara yerleştirilmiş taş banklarla ve taşla kaplıydı. Binaların zemin ve duvarları genellikle sıva ile kaplanmış ve beyaza boyanmıştı.
Wari mimarisinde kamu ve özel binalar arasında çok az ayrım vardır ve şehir planlamasına dair çok az bulgu vardır. Bununla birlikte, kentin kuzeybatı kesiminde, en eski yerleşim alanı olan "Vegachayoq Moqo" olarak adlandırılan bölgede bir kraliyet sarayı tespit edilmiştir. Şehrin güneydoğusunda "Moraduchayuq" yerleşkesinde şimdilerde yıkılmış bir tapınak bulunuyordu. MS 6. yüzyılda inşa edilmiş ve bir zamanlar tamamı kırmızıya boyanmış yapıda yeraltı parçaları vardı. Bölgedeki diğer binalar gibi kasıtlı olarak tahrip edilmiş ve ritüel sonucunda gömülmüştü. Şehir, bilinmeyen nedenlerden dolayı MS 800 civarında terk edildi olarak düşünülüyor.
Wari tekstilinin güzel örneklerini barındıran Huari'de mezarlar kazılmıştır. Buradaki buluntular arasında seramikler de bulunmaktadır. Monjachayoq bölgesinde, hepsi ince kesilmiş taş levhalarla kaplı, iki farklı seviyede 25 odadan oluşan bir kraliyet mezarı keşfedildi. Ek olarak, lama şeklinde olan üçüncü seviye odaya inen bir sütun keşfedildi. Son olarak, dördüncü seviyede bir oda bulundu. Antik çağda yağmalanan lama şeklindeki mezar, kraliyet dinlenme yeriydi ve MS 750-800 yıllarına dayanıyordu.
Huari bir zamanlar tarlalar ve yeraltı tatlı suları boru aracılığıyla şehirden geçen bir kanal içeriyordu. Refahın diğer göstergeleri, seramik ve mücevher gibi belirli malların üretimine adanmış alanların varlığıdır. Bu atölyeler ve ithal mallar için değerli malzemeler, uzak yerlerle ticareti gösterir: örneğin kıyıdan gelen kabuklar ve Ekvador'dan gelen Spondilus. Huari ve diğer Wari şehirlerinde depolama için kullanılan binaların varlığı, eski Peru'ya yayılmış merkezi olarak kontrol edilen bir ticaret ağına da işaret ediyor.
Pikillacta
Bir diğer önemli Wari merkezi, MS 650'de kurulan Huari'nin güneydoğusundaki Pikillacta'daydı. 3250 m yükseklikte yer alan bu idari ve askeri yerleşim yerinin kalbi, 745 x 630 metre ölçülerinde dikdörtgen şeklinde inşa edilmiş ve kare deseninde düzenlenmiştir. Her katın iç tasarımı birbirlerinden farklı ve kendilerine haslar.
Diğer Wari sahalarında olduğu gibi, erişim tek bir girişle sıkı şekilde kontrol ediliyordu. Pikillacta'da kayda değer buluntular arasında seçkin vatandaşları tasvir eden 40 minyatür yeşil taş figürü ve bakır, altın ve yarı değerli taştan oluşan şamanlar, savaşçılar, yakalanmış esirler ve pumalardan oluşan küçük figürler (5 cm'den büyük olmayan) bulunmaktadır. Bölge, MS 850-900 yıllarında terk edilmiştir ve bazı binalar yangın yüzünden yıkılmış ve kasıtlı olarak kapıların mühürlendiğine dair kanıtlar bulunmaktadır.
Diğer önemli Wari şehirleri Viracochapampa, Jincamocco, Conchopata, Marca Huamachuco ve Azangaro idi. Güneyde Tiwanaku toprakları ile sınırlanan Cero Baul'daki kale gibi tamamen askeri alanlar da vardı. Bu siteler su kaynaklarına ve birbirlerine bir yol sistemi ile bağlanmıştır.
Wari Sanatı
Wari sanatı, çoğu zaman Asa Tanrısını, bitkileri, San Pedro kaktüs çiçeğini, pumaları, akbabaları ve özellikle de lamaları tasvir eden ve bu sürü hayvanlarının Wari' deki önemini gösteren tekstil kalıntılarında en iyi şekilde kanıtlanmıştır. Tekstiller kuru çöllerde iyi korunan mezarlara ölülerle birlikte gömülmüştü. Tekstiller birden çok renkteydiler ancak mavi özellikle tercih edilirdi ve tasarımlar ağırlıklı olarak düz çizgilerden, özellikle elmas motifinden oluşuyordu. Aynı zamanda, ilk bakışta düzenli geometrik desenlere rağmen, dokumacılar genellikle parçalarına rastgele bir motif veya renk değişimi (genellikle yeşil veya çivit kullanarak) getirdiler. Bunlar imzalar veya kuralların her zaman istisnaları olabileceğine bir örnek olabilir.
Wari tasarımları nihayetinde o kadar soyut hale geldi ki, belki de toplumun üst kademelerindeki insanların yorumlarını tekelleştirmeye yönelik kasıtlı bir girişimdiler. Neredeyse tanınmayacak şekilde çarpıtılmış soyut figürler, Wari dini törenlerinin bir parçası olan şamanik dönüşümü ve uyuşturucuya bağlı trans bilincini temsil etme girişimi de olabilir.
Popüler Wari çanak çömlek formları, And kültürlerinde başka yerlerde görülen çift ağızlı kaplar, büyük çömlekler, geniş bardaklar, kaseler ve kalıplaşmış heykel figürleriydi. Dekoratif tasarımlar, Wari tekstil üretiminde kullanılanlardan büyük ölçüde etkilenmiştir. Asa Tanrısı, dart atıcıları, kalkanları ve askeri tunikleri olan savaşçılar ve geniş bardaklar (kero) için de özellikle popüler bir konuydu.
Değerli metaller de toplumun elit kısmına özel mallar için popüler bir seçimdi. Espiritu Pampa'daki bir kraliyet mezarından elde edilen önemli kalıntılar arasında gümüş bir yüz maskesi ve göğüs plakası, altın bilezikler ve yeşil taş ve lapis lazuli gibi yarı değerli taşlardaki diğer mücevherler bulundu. Tipik Wari kostümündeki insan figürleri - kolsuz tunik ve dört köşeli şapka - dövülmüş değerli metallerden de yapılmıştır.
Wari Mirası
Wari'nin yok oluşunun kesin nedenleri bilinmemekle birlikte, teoriler imparatorluğun aşırı genişlemesinden, MS 9. yüzyılda bir başka uzun süreli kuraklık dönemine kadar uzanmaktadır. Sebepler ne olursa olsun, bölge birkaç yüzyıl boyunca parçalanmış devlet durumuna geri döndü.
Wari'nin en kalıcı mirası, sadece çağdaşı Moche'yi değil, aynı zamanda daha sonraki Lambayeque uygarlığını ve daha sonra İnkaları da etkileyen sanatsal tarzlarıdır. Wari tarafından inşa edilen yollar ve tarım için çok sayıda Wari terasları İnkalar tarafından kendi geniş yol sistemi içinde kullanılmıştır. Huari'deki başkent antik çağda ve 16. yüzyılda İspanyollar tarafından yağmalandı.
MS 20. yüzyılın ortalarında yeniden keşfedildiğinde ilk kazılar 1940'larda başladı ve bugün de devam ediyor ve bir zamanlar tüm eski And kültürlerinin en önemlilerinden birinin sahip olduğu zenginlik ve gücü yavaş yavaş ortaya çıkıyor.
