Yunan mitolojisinde Tike, iyi şansın, şansın ve servetin tanrıçası ve kişileşmesidir. Tike'nin popülaritesi, Yunan dünyası ve Akdeniz'deki birçok şehir ve yetkilinin onu koruyucu tanrıları olarak benimsediği ve türbelerinde fedakarlıklar yapıldığı Klasik dönemden sonra arttı. Popülerliği yüzlerce yıl sürdü.
Tike birçok sanat türünde temsil edildi ve duvar tacı ve elinde tuttuğu dümen ve bereket ile anında tanınabiliyordu. Çeşitli yazarlar onu 'her şeye gücü yeten' ve 'bilge' olarak tanımlar. Roma mitolojisindeki karşılığı "Fortuna" dır.
Doğum ve Aile
Hesiodos'a göre (MÖ 700 dolaylarında) Teogonisinde Tike, Titan Oceanus ve Tethys'in birçok kızından biriydi ve Oceanids Electra, Ourania, Metis, Styx (yeraltı tanrıçası) ve Calypso dahil birçok kişinin kız kardeşiydi. Oceanus'un kızı olan Tike'nin suyla bir bağlantısı olduğu söyleniyordu ki bu, onun sanatsal temsillerinde tuttuğu dümende belirgindir. Diğer kaynaklar, Theogoni'de kuzeni olarak anılmasına rağmen Zeus'un kızı olduğunu iddia etti.
Talih & Kısmet ve Şans Tanrıçası
Tike öncelerde tanınmasına rağmen, Helenistik dönemde (MÖ 323-30) tamamen gelişmiş bir tanrıça oldu. Tike'nin popülaritesindeki artış, eski Yunanlıların şans ve talihin hayatlarını yönettiğine inandığını gösterdi. Popülerliği, Helenistik ve Roma dönemlerinde şehirleri kendisine adamanın yaygın olduğu zamanlarda görüldü (tek istisna, zaten koruyucu tanrısı olan Atina'dır). Tike, Olimpiyat tanrılarıyla ilgisi olmayan herhangi bir olayın varsayılan açıklamasıydı.
Yunanlılar, her yerin, şehrin ve devletin, bir şehrin refahı ile yakından bağlantısını kendi Tike'lerine bağlıyorlardı. Hayatlarını düzenleyen sürekli güçtü ve insanlar kişisel koşullarına bağlı olarak onu yardım için çağırdılar ya da küçük düşürdüler. Tanrıların bile onun buyruklarını kabul ettikleri söyleniyordu. Genellikle ona tapan insanlarda esenlik ve mutluluk duygularına neden olan yardımsever bir tanrıça olarak tasvir edildi.
Tike, Büyük İskender'in (MÖ 356-323) ölümünün ardından Mısır ve Küçük Asya'daki (günümüz Türkiye'si) yeni Helenistik şehirlerin kurulmasıyla ortaya çıkan karışıklıktan sonra daha da fazla siyasi önem kazandı.
Yazılı Kaynaklarda Tike
Bazı yazarlar Tike'den bir tanrıça olarak bahsetti, ancak çoğu onu kişisel olmayan bir Tike (gerçek bir kimlikten ziyade bir nitelik) olarak tasvir ettiler. Tike genellikle tarihi olayları tanımlamak için kullanıldı. Korsan yağmaları, gemi enkazları, kölelik ve tesadüfi durumlar gibi olaylar Tike' ye bağlandı. Tike'nin en eski sözlerinden biri, Pindar'ın (MÖ 518'den MÖ 438'e kadar) Olimpiyat Gazellerindeuzun yarışta yarışırken Himera'lı Ergoteles'e yardım etmesi için yalvarır:
Sana yalvarıyorum, Kurtarıcı Zeus'un kızı,
Himera'ya göz kulak ol ve gücünü arttır. Ey kurtarıcı Tanrıça!
Çünkü sen, denizde ve karada hem ani dönüşlerde hem de politika ve savaşlarda hızlı gemilerin yönlendirildiği kadınsın. Bu yüzden insanların umutları ve korkuları, şimdi yukarı, şimdi aşağı savuruyor, boş yanılsamalardan ayrılıyor ve yuvarlanıyor.(Pindar, Olimpiyat Gazelleri, 12.1-6a)
Homerik' de Demeter'e İlahide Tike, bir su perisi olarak tasvir edilir. İlahi, Tike ve kız kardeşlerinin Hades tarafından kaçırılmadan önce bir çayırda Persephone ile nasıl oynadıklarından bahseder. Eski tarihçi Polybius (MÖ 208-125 civarı), tıpkı ilahi takdirin yapabileceği gibi, şüpheli liderlere kötü şans ve öfke verme gücüne sahip olan Tike'nin etkisini anlatır.
Pausanias'ın (MS 115-180) Yunanistan'ı Tanımlamasında, Yunanistan'daki kutsal alanlarının çoğunu ziyaret ettiğinden, Tike'ye büyük saygı duyuyor. Megalopolis' in çöküşünden yakındı ve Tike tarafından her şeyin kendi kaprislerine göre değiştirildiğini itiraf etti. Tike onları tercih ettiğinden İskenderiye ve diğer şehirlerin, yeni şehirler olmasına rağmen büyük refaha ulaştığını belirtti.
Antik Yunan tiyatrosunda Tike genellikle beklenmedik olayların (ani bir felaket ya da hoş bir son dakika ertelemesi) sebebi olarak görülüyordu. İnsanlar Tike'nin kendilerine iyi şanslar getirmesi için ona kibar bir şekilde hitap ettiler. Yunan oyun yazarı Menander (MÖ 342-291), Tike'yi The Shield adlı oyununda ön söz için anlatıcı olarak kullandı ve burada sürpriz bir son olacağını duyurdu. Ondan kör bir tanrıça olarak bahsetti. Bununla birlikte, herhangi bir fiziksel engelden ziyade, öngörülemez ve ayrım gözetmeyen doğasının suçlanacağı anlaşılıyor.
Euripides'in (MÖ 484-407) Cyclops oyununda, Odysseus'un Cyclops'u başarıyla bağlamasına yardımcı olmak için Hephaestus ve Uyku'yu (Hypnos) çağırmasından sonra Tike'yi örnek olarak kullandı. Tanrılar yardım çağrısına cevap veremezlerse Tike'yi tanrılardan daha güçlü biri olarak göreceğini belirtti.
Tike ve Yunan Felsefesi
Yunan filozofu Platon (MÖ 428/427-348/347), Tike'nin tüm ilahi eylemlerin kendiliğinden nedeni olduğuna inanıyordu. Aynı şekilde, Platon'un öğrencisi Aristoteles (MÖ 384-322) onu kendi denliğin özü olarak gördü. Stoacılar Tike'yi insanlar için bir gizem olan ve ancak daha yüksek bir zeka tarafından yeterince anlaşılabilen biri veya bir şey olarak tanımladılar. Epikürcüler evreni fiziksel ve bilimsel bir şekilde görerek anlamlandırdılar. Şans diye bir şeyin olmadığına ve her rastgele olayın veya olayın maddenin hareketi ile açıklanabileceğine inanıyorlardı.
Sanatta Tike
Tike, madeni paralar, heykeller, muskalar, mozaikler, mezar taşları ve kadehler dahil olmak üzere birçok sanat formunda temsil edilmektedir. Her topluluğun vücut bulmuş hali olduğu için her şehir onu farklı tasvir ediyordu. Fenike şehirlerindeki nehir veya savaş gemileri gibi coğrafi veya kültürel özellikler de dahil olmak üzere genellikle her yeri temsil eden benzersiz sembollerle tasvir edilirdi. Yöneticiler ve şehir yetkilileri, vatansever veya ideolojik mesajlar iletmek için Tike işaretlerini kullandılar.
Bununla birlikte, temel görünümü benzer bir temaya sahipti; her zaman başında bir duvar tacı ile gösterildi ve genellikle bir elinde bir dümen ve / veya diğerinde bir bereket taşıyordu. Duvar tacı (şehir surlarının tacı), kaderini denetlediği farklı şehirlerle olan bağlantısını simgeliyordu. Bereket, getirdiği refahı temsil ediyordu. Dümen, onun rehberliğinin ve ebeveynliğinin bir simgesiydi. Ayrıca uzun bir tunik veya üstü palla kaplı, fibula ile sabitlenmiş bir elbise giyer ve bazen boynuna altın bir meşale takar.
MÖ 4. yüzyılda, Atinalı Praxiteles (MÖ 395-330) iki Tike heykeli yaratırken, MÖ 3. yüzyılın başlarında heykeltıraş Eutychides, ünlü Yunan Antakya heykeli Tike'yi yarattı – şu anda Vatikan Müzeleri'nde bir kopyası bulunabilir. Heykel, Tike'yi ayaklarında Orontes Nehri'nin kişileştirilmesiyle bir kayanın üzerinde otururken tasvir ediyor. Elinde refahı simgeleyen bir demet buğday tutuyor. Pausanias, Tike'nin Yunan zenginlik ve tarımsal lütuf tanrısı genç bir Ploutos'u elinde tuttuğu Tike Tapınağı'nda gördüğü başka bir heykelden bahsediyor.
Tike ve Bizans
Tike, Bizans'ın kuruluş efsanesinde önemli bir rol oynar. Bizans'ın efsanevi kurucusu Byzas, Rhea'yı şehrin Tiçi olarak adadı ve ikisini de Tike Poliade ve 'şehrin kraliçesi' olarak bilinen tek bir tanrıçada birleştirdi. Rhea ve Tike, Bizans kentindeki en önemli tanrılardır. Roma imparatoru I. Konstantin (MS 306-337), adanma törenleri ve heykellerle kanıtlandığı gibi, Konstantinopolis'i kurduktan sonra bile iki tanrıçaya ibadetini sürdürdü. Tetrastoondaki nişlere (bir avluyu çevreleyen bir sundurma) iki Tike Constantinopolis ve Rhea heykeli yerleştirdi. Tike ve Rhea kültleri yavaş yavaş diğer tanrıçalarla bütünleşti. Tike'nin tarikatı Athena, Demeter ve Hekate ile karıştırıldı.
Polis Tike olarak ibadet
Tike, antik Akdeniz'deki birçok şehirde yaygın olarak ibadet edildi. Tike kültü MÖ 5. veya 6. yüzyılda antik Yunan'da kurulmuş ve MÖ 4. yüzyılda Akdeniz'in geri kalanında ortaya çıkmıştır. Pausanias, Yunanistan'ı tanımlarken Yunan şehirleri Elis, Megara, Sicyon ve Tegea'da Tike'ye adanmış tapınaklar gördüğünden bahsetti. Ayrıca İskenderiye'deki mabedinin o kadar güzel olduğu iddia ediliyordu ki, Helenistik dünyada başka hiçbir tapınak onu geçemezdi. Tike'nin ayrıca Caesarea (günümüz İsrail), Antakya (günümüz Türkiye), Konstantinopolis (günümüz Türkiye) ve Palmyra'da (günümüz Suriye) tapınakları vardı.
Selge'de (günümüz Türkiye'si), Tike kültünün baş rahibi ömür boyu görev yaptı. Midilli'de (Midilli, Yunanistan) Tike, 'Midilli'nin Büyük Tike'si' olarak biliniyordu. Trapezopolis'te (Karya'da bir şehir), 'şehri savunan büyük tanrıça' olarak biliniyordu.
Arkeolojik kanıtlar, Tike / Fortuna'nın Roma döneminde İsrail, Suriye ve Ürdün'deki en önemli tanrılardan biri olduğunu gösteriyor. Tike'nin popülaritesi uzun yıllar sürdü. Kanıtlar, imparator Alexander Severus'un (MS 222-235) hükümdarlığı sırasında Sezariye'de üretilen sikkelerde Tike figürünü kullanan ilk kişi olduğunu göstermektedir. İmparator Julian (MS 361-363), MS 361 veya 362'de Antakya'da Tike'ye kurban verdi.
