Leonardo da Vinci (1452-1519) İtalyan Rönesans sanatçısı, mimar, mühendis ve bilim insanıdır. Tüm medyada doğayı, bilimsel fenomenleri ve insan duygularını gözlemleme ve yakalama yeteneği ile ünlüdür. Leonardo'nun yenilikçi başyapıtları, ışık, perspektif ve genel etki konusunda ustalığını göstermektedir. En sevilen eserleri arasında Mona Lisa portresi ve Son Akşam Yemeği duvar resmi yer almaktadır.
Tarihin en büyük akıllarından biri olarak kabul edilen Leonardo'nun anatomiden mekaniğe kadar her konuda bilgi edinme yaklaşımı, herhangi bir konunun hem teorisini hem de pratiğini anlamayı içeriyordu. Kısacası Leonardo'nun vizyonu, zanaatkarın becerilerini bilgininkilerle birleştirerek mevcut dünyayı anlamaya yönelik tamamen yeni bir yaklaşımın faydalarını ve gelecek için yeni ve harika şeylerin en iyi şekilde nasıl yaratılacağını gösteriyor.
Çocukluk ve Gençlik Yılları
Leonardo, 15 Nisan 1452'de Floransa yakınlarındaki Vinci kasabasında bir avukatın gayrimeşru oğlu olarak doğdu. Özellikle müzik ve çizimde üstün yetenekli bir çocuk olan genç Leonardo, 1464'te sanatçı olarak kariyer yapmak ve Andrea del Verrocchio'nun atölyesinde çırak olarak çalışmak üzere gönderildi (1435-1488). Atölyedeki diğer önemli sanatçılar arasında Sandro Botticelli (1445-1510) ve Pietro Perugino (1450-1523) vardı. Burada Leonardo, eskiz ve resim tekniklerinin yanı sıra resimlerde klasik süs detaylarının kullanımı gibi en son trendlere hakim olmayı öğrendi. Genç Leonardo'nun Rönesans sanatına ilk katkılarından biri, Verrocchio'nun İsa'nın Vaftizi resminde diz çökmüş melek olabilir (1470 Uffizi, Floransa). Çıraklığını 1472'de tamamlaması üzerine Leonardo, Verrocchio'nun ücretli asistanı oldu ve Floransa ressamlar Birliği'ne usta olarak kaydedildi.
Leonardo'nun kariyerinin başlarında kusursuz yaptığı diğer becerileri arasında chiaroscuro (ışık ve gölgenin zıt kullanımı) ve sfumato (daha açık renklerin daha koyu renklere geçişi) vardı. Eski teknik, özellikle 1503'te renkli karakalem illüstrasyonu olan Aziz Anne ile Bakire ve Çocuk (National Gallery, Londra) ve 1505'te boyalı versiyonunda (Louvre, Paris) belirgindir. Sfumato tekniği, Leonardo'nun 1483 yağlı boya panel resminde Kayalıklar Bakiresi'nde (Louvre) iyi resmedilmiştir. Leonardo aynı zamanda bir yenilikçiydi. Sanatçının 1472 Müjde (Uffizi) eseri bazı Rönesans akımlarını, örneğin Meryem'in kitabının klasik ayrıntılarını takip ettiğini ama aynı zamanda arka plan ağaçlarındaki simetriyi açıkça reddetmesi gibi diğerlerini de görmezden geldiğini göstermektedir.
Leonardo'nun sanat tarihçisi ve akranı olan Nocera Piskoposu Paolo Giovio, mini biyografisinde sanatçının kişiliğinin şu özetini veriyor:
Çok sevimli, etkileyici ve cömert bir karakteri vardı ve en güzel görünüme sahipti. Özellikle tiyatro gösterilerinde zarif ve keyifli her şeyin muhteşem bir eleştirmeni ve mucidiydi. Lir üzerinde kendi eşliğinde şarkı söylerdi ve zamanının tüm prensleriyle mükemmel bir bağı vardı.
(Woods, 269)
Notlar ve Eskizler
Leonardo sanatla sınırlı olmaktan çok uzaktı ve ilgi alanları gerçekten genişti, hemen hemen tüm fiziksel dünyayı kapsıyordu. İşlerin nasıl yürüdüğünü ve neden insan gözüne oldukları gibi göründükleri tarzı soruları gidermek için mimarlık, mühendislik, geometri, perspektif, mekanik ve hidrolik gibi bölümler okudu. Doğal dünya anatomi, Botanik, Zooloji, Jeoloji çalışmaları ile göz ardı edilmedi. Leonardo, hayatı boyunca yaptığı araştırmaların sonuçlarını ve yeni icatlar hakkındaki fikirlerini kaydettiği defterlerini sakladı. Sanatçının icat ettiği makineler arasında vinçler, vapur çarkı, tanklar, toplar, su altında nefes almaya yarayacak cihazlar ve hatta uçan mekanizmalar yer alıyordu. Bu tasarımların çoğunda eksik olan tek unsur, yüzyıllar sonrasına kadar icat edilemeyen içten yanmalı bir motordu. Bu kitaplardaki notlar, çoğu zaman kendi içinde minyatür şaheserler olan eskizlerle serpiştirilmiştir. Belki de tüm bu eskizlerin en ünlüsü Vitruvius Adamı çizimidir (aşağıya bakınız).
Buna ek olarak Leonardo, resim üzerine düşüncelerini ve sanatçı için yararlı olacağını düşündüğü doğada görülen efektlerin gözlemlerini yazdı. Sanatçı, herhangi bir konuda ustalaşmanın zaman aldığını takdir etmesine ve sabırsızlığın aptallığın anası olduğunu belirtse de, kendisinin de dediği gibi, "bir ressam evrensel olmadıkça takdire şayan değildir" (Hale, 183). Bu notlar ve bilimsel incelemeler, Leonardo'nun kendi atölyesinde genç sanatçılara öğretmen olarak gösterdiği rolde hiç şüphesiz oldukça yararlıydı. Onların merakı, birçoğunun ayna yazısı olarak, yani normal el yazısının tersi yönünde yazılmış olmasıdır.
Defter yığınlarının yanı sıra, Leonardo, 1503'e kadar ortaçağ ve Rönesans tıbbı, din ve matematik gibi konuları kapsayan 116 kitap içeren etkileyici bir kişisel kütüphane kurdu. Koleksiyon, Pliny'nin Doğa Tarihi, Ptolemy I'in Coğrafyası ve Roberto Valturio'nun Savaş Üzerine gibi çığır açıcı eserleri içeriyordu. Leonardo, özellikle Latince olmak üzere diğer dillerle de ilgiliydi. Ortaçağ elyazmalarını orijinal metniyle okumak için kendi kendine öğrenmeye çalıştı. Latince kelimelerin uzun liste halleri defterlerinde bulunabilir.
Milano
Leonardo'nun becerikliliği, Milan Dükü Ludovico Sforza (1452-1508) tarafından istihdamında daha da gösterilmiştir. 1482'de şehre taşınan Leonardo, bir yandan Sforza'nın baş askeri ve deniz mühendisi, diğer yandan usta ressam ve heykeltıraş olarak görev yaptı. Leonardo ayrıca Ludovico'nun festivalleri için ustaca otomatonlar üretti ve bunlar, içinde adaş tanrıları olan hareketli gezegenleri içeriyordu. Usta, elini o hanedanın kurucusu Francesco Sforza'nın devasa bronz atlı heykeline çevirdi (1401-1466). Ancak proje hiçbir zaman terracotta model aşamasının ötesine geçmedi, ki bu, Leonardo'nun bitiremediği tek iş değildi. Eskizler, genel formu göstererek hayatta kalmış ve Leonardo, son montaj için büyük bronz parçaların nasıl yapılacağını ve taşınacağını anlamaya çalışmıştır.
Leonardo, Ludovico Sforza'nın metresi Cecilia Gallerani'yi, 1490 Kakımlı Kadın (Krakow, Polonya Ulusal Müzesi)adlı eserinde resmetti. Ancak Milano'da geçirdiği 17 yıldaki en büyük eseri, Son Akşam Yemeği duvar resmiydi (aşağıya bakınız). Bu dönemde, özellikle 1490'larda Leonardo, işlenmiş kağıt üzerinde yeni kırmızı tebeşir çizimleri ortamına öncülük etti. Bu çizimlerin günümüze ulaşan birçok örneği arasında sanatçının yaşlı ve uzun sakallı olduğunu gösteren ünlü bir otoportre bulunmaktadır. Eskiz, şimdi Torino Biblioteca Reale'de yer almaktadır.
Diğer Seyahatler ve Fransa
Leonardo, 1500'de Venedik'i ziyaret etti. Bu süre zarfında, günümüzde eskizleri sağ kalmış olsa da, çoktan kaybolmuş olan Yunan mitolojisinde bulunan Leda ve Kuğu hikayesinin erotik versiyonunu çizdi. 1502'de Leonardo Roma'da çalıştı ve burada devlet adamı Cesare Borgia (1475-1507) tarafından şehrin kanallarını düzenlemek için görevlendirildi. Ayrıca şehri ve çevresindeki bölgeleri haritalandırmanın yanı sıra limanlarda yenilikler planladı. En ünlü haritalarından biri, 1502'de yapılmış olan ve her yapıyı belirli bir ölçekte yukarıdan gösteren ve ilk kez bu türde yapılmış olan Imola'nın haritasıdır. 1503 yılına gelindiğinde Leonardo, kent Konseyi Salonunda bir savaş sahnesi duvar resmi için öneriler üzerinde çalışmak üzere Floransa'ya geri döndü. Leonardo'nun eser için kaybettiği 'karikatür', Floransa ve Milano orduları arasındaki 1449 Anghiari Savaşı'nı gösterdi. 16. yüzyılın ilk yıllarında Leonardo'nun muhtemelen gelişigüzel üzerinde çalıştığı bir tabloyu, Mona Lisa portresini de tamamladığı görülmüştür (aşağıya bakınız).
1517'de Leonardo, Rönesans sanatçılarının ve mimarlarının büyük bir hamisi olan I. François (1515-1547) tarafından yeteneklerinin takdir edildiği Fransa'ya taşındı. Fransız kralı tarafından özel olarak davet edilen Leonardo, Francis'in Loire Nehri üzerindeki Chateau de Chambord için 1519'dan 1547'ye kadar inşa edilen ilk tasarım aşamasında yer almış olma ihtimali vardır. Şatonun dahiyane çift sarmal merdiveni, kesin kanıtlar olmasa bile genellikle Leonardo'ya atfedilir.
Leonardo'nun son sanat eseri, hayatının son aşamalarında bilimsel araştırmaya daha fazla odaklanmış gibi görünse de, 1515'te Vaftizci Yahya (Louvre) adlı resmiydi. Leonardo, 2 Mayıs 1519'da Fransız evi Chateau Cloux'da (diğer adıyla Clos Lucé) öldü ve Chateau d'Amboise'nin hemen yanındaki Saint Hubert Şapeli'ne gömüldü.
Ün ve Miras
Leonardo'nun bıraktığı eserlerin çeşitliliği, ölümünden bu yana tarihçileri ve eleştirmenleri hayrete düşürdü. Rönesans tarihçisi Jacob Burckhardt'ın (1818-1887) çok iyi bir şekilde belirttiği gibi, "Leonardo'nun doğasının devasa ana hatları, hiçbir zaman belirsiz ve uzaktan düşünüldüğünden daha fazlası olamaz" (104). Leonardo'nun sanat eserleri, bileşim ve ışık konusundaki ustalıkları, figürlerinin kontrapposto duruşu (yani üst ve alt beden arasındaki asimetri) ve bileşimlerinin saf icadı ve çeşitliliği nedeniyle Rönesans sanatçıları üzerinde büyük etkisi olmuştur.
Bununla birlikte, Leonardo'nun eserlerinin bazı unsurları o kadar ince ve yetenekliydi ki, az sayıda sanatçı onları taklit etme umuduna sahipti. O zamanlarda, tıpkı bugün de olduğu gibi, sanatının çoğu büyük beğeni topladı, ancak herkes tarafından tam olarak anlaşılmadı. Yine de anlayabilenler anladı. Ustanın birkaç kopyası yapılmış olan Anghiari Savaşı için yaptığı çalışma, zaman içinde Raphael (1483-1520) gibi yetenekli sanatçılar üzerinde de etkili oldu. Bu, ustanın etkisinin yalnızca bir örneğidir; matematikçi ve sanatçıların sık sık birlikte çalıştığı Luca Pacioli'nin (1447-1517) "kutsal sol el" olarak adlandırdığı kişinin yalnızca bir ürünüdür (Campbell, 387). Leonardo'nun ünü, Osmanlı İmparatorluğu'nda II. Sultan Beyazıd'ın (1481-1512) onu sarayına davet ettiği Konstantinopolis'e kadar ulaşmıştır.
Leonardo'nun 1570'den sonraya kadar yayımlanmayan defterleri, hem resim üzerine kuramları hem de perspektif üzerindeki çizimleri için değil, aynı zamanda genel olarak bilgi arayışı üzerinde de etkili olmuştur. Basitçe, Leonardo'nun kesit, perspektif, ölçeklendirilmiş hassasiyet kullanımı ve konuyu farklı bakış açılarından tekrar etmesiyle belirli konuları resmetme şekli (bir embriyodan bir katedrale kadar), mimaride bundan böyle teknik ressamlığı ve taslakların oluşturulmasını etkilemiştir. Her şeyden önce Leonardo, pratik ve teorinin birbirinden ayrılamayacağını ve ayrılmaması gerektiğini göstermişti. Büyük usta, herhangi bir konunun tam bilgisinin, zanaatkarın becerileri, sanatçının yetenek ve hayal gücü ile bir bilim insanının titiz araştırma ve muhakemesinin bir kombinasyonunu gerektirdiğini kendi şahsında gösterdi. Sonuç olarak, başta sanat, mimarlık, mühendislik ve bilim olmak üzere pek çok konuya yaklaşımları kökten değiştirdi.
Şaheserler
Mona Lisa
Mona Lisa (İtalyanca'da La Gioconda), Leonardo tarafından 1503 ve 1506 yılları arasında yapılan, tanımlanamayan bir kadının ahşap panel üzerine yağlıboya portresidir. 98 x 53 santimetre (38 x 21 inç) boyutlarındadır. Bu ikonik görüntüyü daha büyük baskılarda görmeye alışkın modern izleyicileri genellikle şaşırtan nispeten küçük bir boyuttur. Resim, sadece bakıcının fiziksel özelliklerini yakalamak yerine, Leonardo'nun "zihnin hareketleri" olarak adlandırdığı, öznenin ruh halini ve düşüncelerini zaman içinde belirli bir anda yakalamaya çalışır (Campbell, 257). Diğer etkiler arasında, sulu görünümlü bir manzaranın en uzak arka planına rengin durgunluğu ve resmin üstünden altına renk geçişindeki fark gibi hava perspektifinin kullanılması yer alır.
Hanımefendinin rahat duruşu ve ellerinin konumu, baş en üst nokta olarak, birçok Rönesans sanatçısının resimlerinde denediği klasik üçgen şeklini oluşturur. Açık ve koyu renkler, modelin oval yüzünü ve yumuşak ellerini vurgulamak için ustalıkla kullanılırken, bunların konturları dışbükey ve içbükey çizgileri birleştirerek esnek bir hareket yanılsaması yaratır. Son olarak, kadının dörtte üçü bakışı, tam da o an izleyiciye dönmüş gibi göründüğü için başka bir hareket önerisi yaratır. Leonardo'nun, özellikle izleyiciyle yakın temas halinde olan canlı nefes alan bir bireyin bir görüntüsünü sunmakla ilgilenmesi, herhangi bir tanımlayıcı başlığın olmaması ve o güne kadar portrelerde tipik olan mücevher veya diğer zenginlik sembollerinin toplam eksikliği ile kanıtlanmıştır. Eser hemen etkili olmuş ve Maddalena Strozzi ve Baldassare Castiglione gibi kendi portre resimlerinde genç Raphael gibi sanatçılara ilham vermiştir. Leonardo, yaşamı boyunca ondan hiç ayrılmadığı için Mona Lisa'dan epeyce memnun olmuş olmalıdır. Şu anda resim, bugün Paris'teki Louvre müzesindeki yıldız cazibe merkezlerinden biri halinde.
Son Akşam Yemeği
Son Akşam Yemeği (İtalyanca Il Cenacolo), Leonardo'nun Milano'daki Dominik düzeninin ikametgahı olan Santa Maria delle Grazie yemekhanesinin duvarına çizdiği İsa Mesih ve havarilerinin son yemeğinin bir tasviridir. Bu, manastır yemekhanelerini süslemek için geleneksel bir konuydu ve eser, büyük olasılıkla kolları duvarın tepesinde görünen Ludovico Sforza tarafından görevlendirildi. Çalışma, 1498 civarında tamamlandı. Duvar resminin zaferi, havarilerin her birinin, içlerinden birinin yakında İsa'ya ihanet edeceğini duyduklarında sergilediği duygusal tepkilerdeki çeşitliliği göstermektedir.
Her büyük sanat eseri gibi, Son Akşam Yemeği de her türlü yoruma tabi tutulmuştur. Örneğin bazıları, İsa'nın solunda oturan genç St. John the Evangelist olması amaçlanan figürde Mary Magdalene'i görmüştür. Çevresel figürlere ve anlamlarına olan yoğun ilgiye rağmen, sahnenin yıldızı elbette merkezi bir üçgen biçim olarak sunulan İsa, gözü karşı konulmaz bir şekilde resmin tam merkezine götüren arka planın kesin perspektifiyle izleyicinin dikkatine sunulmuştur. Üçgen motif, İsa'nın giysilerinin rengindeki işaretli bölünme ve Leonardo'nun havarileri, her biri kolektif bedenleriyle yaklaşık bir üçgen oluşturan dört ayrı gruba ayırmasıyla ayrıca tekrarlanır. Son olarak, el kol hareketi yapan havarilerin tüm eylemleri ve telaşı arasında, iki eli masanın üzerinde olan İsa, bir hareketsizlik, öfke ve anlayışsızlık fırtınasında sakin ve haberdar bir görünümdedir.
Eser, Marcantonio Raimondi (1480-1534) tarafından yapılan ve ilgili sanatçılara her yerde dağıtılan bir oymabaskı sayesinde hemen ve büyük ölçüde etkili oldu. Ne yazık ki, tamamlanmasından sonraki on yıl içinde, boya parçalanmaya başladığında işler ters gitti. Bunun nedeni Leonardo'nun alışılmış ve çok daha uzun ömürlü gerçek fresk yöntemi yerine belgesiz bir teknikle sıva üzerine yağlı boya ve tempera kullanmayı denemesiydi. Bu şüpheli deney, o zamandan beri Son Akşam Yemeği'ni restore edenleri zora soktu. Duvar resmi son zamanlarda da zarar gördü. İlk olarak, resmin altına müdahele eden duvarda, anlaşılmaz bir şekilde bir kapı aralığı yapıldı. Ardından, İkinci Dünya Savaşı sırasında bina bombalandı. Neyse ki, duvar resmi bir kum torbası duvarı tarafından korunmuş ve kurtulmuştu, ancak yeterli bina onarımı yapılıncaya kadar havaya maruz kalmıştı. 21. yüzyılın başlarında kapsamlı bir restorasyon programı yürütüldü. Duvar resmi, sayıları sınırlı ve ön rezervasyon zorunlu olmasına rağmen halk tarafından hala ziyaret edilebilir.
Vitruvius Adamı
Her ne kadar bitmiş bir sanat eseri olmasa da (ya da hiç olması amaçlanmasa da), Leonardo'nun Vitruvius Adamı olarak bilinen kağıt üzerindeki kalem ve mürekkep taslağı o kadar meşhur oldu ki, ismiyle en çok ilişkilendirilen imgelerden biri olmuştur. 34 x 25 santimetre (13,5 x 10 inç) ölçülerinde olan eser 1492'de çizildi ve şu anda Venedik'teki Akademi Galerisi'nde yer almaktadır. Eserin adı, eski mimarlık ve mühendislik tarihini, yazarın kişisel deneyimi ve konuyla ilgili tavsiyesiyle birleştiren, etkili bir tez olarak çok iyi bilinen De Architectura'yı (Mimarlık Üzerine) yazan Romalı mimar Vitruvius'tan (M.Ö. 90-20) gelmektedir.
Vitruvius'un çalışmaları Rönesans döneminde sanatçıların klasik dünyayı fikir ve ilham için yeniden inceledikleri dönemde popülerdi. Belirli bir paragrafta Vitruvius, doğru mimari oranların insan vücudunun oranlarının incelenmesinden elde edilmesi gerektiğini tavsiye eder. Paragraf, bir daire ve bir kare içindeki bir insan vücudunu tanımlar. Matematik, insan vücudu ve güzellik arasında gizemli ve hatta belki de ilahi bir ilişki olduğu fikrinden etkilenen birkaç Rönesans sanatçısı ve mimarı, Vitruvius'un sadece kelimelerle tarif ettiği şeyi çizmeye çalıştı. Leonardo'nun Vitruvius Adamı böyle bir girişimdir. Adamın göbeği çemberin merkezinde ve parmak uçları ve ayakları dairenin çevresine dokunmaktadır. İkinci bir erkek figürü, diğer tarafta üst üste binmiş bir kare içinde yer almaktadır. Eskiz, belki de insanlığın düzenli bir evrenin merkezindeki konumu için bir metafordur ve bu nedenle Rönesans'ın tanımlayıcı bir sembolü ve din, bilim ve sanat arasındaki kesin ilişkiye yönelik süregelen bir sorgulama haline gelmiştir.
