Çin'in kuzeyindeki İç Moğolistan'da bulunan Xanadu (diğer adıyla Shangdu, Shang-tu ve Kaiping), Moğol İmparatorluğu'nun önce başkenti (1263-73), ardından da yazlık başkentiydi (1274-1364). Kubilay Han (hükümdarlığı 1260-1294) döneminde ön plana çıkmış ve sarayları, bahçeleri ve su yolları ile ünlü olmuştur.
Xanadu, Venedikli kaşif Marco Polo'nun ünlü kitabı Travels'da (yaklaşık 1298) burayı anlatması sayesinde batı dünyasında kalıcı bir üne kavuşmuştur. Şehir, Samuel Taylor Coleridge (1772-1834) tarafından bir şiire konu edildiğinde popüler hayal gücünde bir artış yaşandı. Böylece uzak ve gizemli bir şekilde kaybolan Xanadu, gizemli, görkemli lüks ve kolay yaşamın olduğu bir yeri temsil etmeye başladı. Bugün kentten geriye sadece kalıntılar kalmış olsa da, UNESCO tarafından Dünya Mirası Listesi'ne alınmıştır.
Yaz Başkenti
13. yüzyılda Moğol İmparatorluğu Asya'nın büyük bir bölümüne hükmediyordu ve başkentleri 1263 yılında Moğolistan'daki Karakurum'dan Çin'in kuzeydoğusundaki Xanadu'ya taşındı. Kubilay Han'ın yeni başkente verdiği ilk isim Kaiping'di, ancak daha sonra 1273'te başkent tekrar, bu kez sadece 125 kilometre (78 mil) güneydoğudaki Daidu'ya (diğer adıyla Khanbaliq) taşındığında adını 'Yukarı Başkent' anlamına gelen Xanadu/Shangdu olarak değiştirdi. Yapımına 1266-7 yıllarında başlanan Daidu, Moğolların Çin'i ele geçirmesinin ve Moğol Yuan Hanedanlığı'nın (1271-1368) kurulmasının güçlü bir sembolü haline geldi.
Yine de Xanadu terk edilmiş olmaktan çok uzaktı ve 1274'ten itibaren Kubilay Han ve sarayı daha serin iklimi nedeniyle her yaz Xanadu'ya geri taşınırdı. Xanadu, 1364 yılında Yuan hanedanının düşüşüne kadar yazlık başkent olarak işlev gördü. Şehrin mimari ve Budist tapınakları gibi Moğol ve Çin unsurlarını harmanlaması, Moğolların büyük bir tutkusu olan avlanma yeri olarak kullanılması ve bozkırın otlakları ile Çin'in tarımsal ovalarının kenarındaki konumu, onu yeni rejimin bir başka sembolü haline getirdi; gelecek geleneksel göçebe ve çiftçi kültürlerinin bir karışımı olacaktı. Bu kültürel karışım herkese hitap etmedi ve birçok Moğol, yöneticilerinin stresten daha uzak yaşayan Çinliler olmak için geleneklerini terk ettiğini düşündü. Buna karşılık Çinli yetkililer yazlık başkentte resmi imparatorluk protokolünün eksikliğini dehşetle not ettiler. Xanadu, Yuan Hanedanlığı'nın çöküşünden sonra da ayakta kalmış, ancak bir süre ihmal edildikten sonra 1430 civarında kesin olarak terk edilmiştir.
Yerleşim Planı ve Binalar
Hanın kendisi göçebe köklerinden uzak durmuş ve büyükbabası Moğol İmparatorluğu'nun kurucusu Cengiz Han'ın (hükümdarlığı 1206-1227) aksine, çadırlarda yaşamaktan bıktığına karar vererek bunun yerine güzel bir saray inşa ettirmiştir. Kubilay'ın Çinli danışmanı Liu Bingzhong (1216-1274) tarafından tasarlanan şehre topraktan surlar ve kuleler de eklenerek tüm şehir için klasik Çin kare planı oluşturuldu. Dış duvarlar yaklaşık 3,5 ila 5,5 metre (12-18 ft) yüksekliğindeydi ve erişim, doğu ve batı taraflarında ikişer ve diğer taraflarda birer tane olmak üzere altı kapı ile sağlanıyordu. Çevre duvarının her iki tarafında altı kule vardı. Şehrin tamamı 25.000 hektarlık bir alanı kaplıyordu ve en yoğun döneminde yaklaşık 200.000 kişilik bir nüfusa sahipti. Bölgedeki doğal kaynakların bolluğu sayesinde bol miktarda su vardı. Binalar ve sokaklar, özellikle kuzeydeki dağlar ve güneydeki nehirle ilişkili olarak Feng Shui ilkeleri göz önünde bulundurularak dikkatlice yerleştirilmişti. Aslında, tüm şehir kuzey-güney ekseninde üç farklı alanla düzenlenmiştir: İç Şehir, Dış Şehir ve kapalı bir av koruma alanı.
Çoğu insanın yaşadığı Dış Şehir, çamur ve tahta evlerle doluydu. İç Şehir, Dış Şehir'den yaklaşık 3-5 metre (10-16 ft) yüksekliğinde ve dört kulesi olan tuğla bir duvarla ayrılıyordu. Bu duvarlar dış meydanın içinde başka bir kare alan yaratıyordu. Kubilay Han ve maiyeti burada, taşlar ve ahşap kirişlerle güçlendirilmiş topraktan yapılmış yükseltilmiş bir platform üzerine inşa edilmiş bir sarayda ikamet ediyordu. Saray ve alandaki büyük tapınaklar gibi diğer binalar ahşap, taş, mermer ve sırlı kiremitlerin bir karışımı kullanılarak inşa edilmiştir. Şehrin hemen kuzeybatısında çayırlar, ormanlar ve göllerden oluşan ve geyik gibi yarı evcil hayvanların yaşadığı bir av koruma alanı vardı. Av koruma alanı aynı zamanda doğancılık ve sütü hanlara ve bu ayrıcalığa sahip olanlara ayrılan beyaz kısrak ve özel inek sürülerini tutmak için de kullanılıyordu. Hayvanları içeride ve davetsiz misafirleri dışarıda tutmak için tüm koruma alanı toprak bir duvar ve hendekle çevriliydi.
Önemli Etkinliklere Ev Sahipliği
Şehir sık sık büyük şölenlere ve av partilerine ev sahipliği yapsa da başka alanlarda da önemli bir ev sahibiydi. 1260 yılında Kubilay'ı resmen Büyük Han ya da Moğol İmparatorluğu'nun 'evrensel hükümdarı' ilan etmek için Moğol kabile şeflerinin bir toplantısına, bir kurultaya ev sahipliği yapmıştı. 1275 yılında Büyük Han, bu kez güney Çin'deki Song Hanedanlığı'na (960-1279) karşı yürüttüğü seferin son aşamasında nasıl ilerleyeceğine karar vermek üzere Xanadu'da bir kurultay daha düzenledi. Çin devleti nihayetinde sadece dört yıl sonra çökecekti. Şehir aynı zamanda bölgedeki önemli bir dinî gelişmede de rol oynamış, Budist ve Taoist dinleri hakkında Tibet Budizm'inin kuzeydoğu Asya'da yayılmasına yol açan büyük bir tartışma yapılmıştır. Son olarak şehir, Asya hükümdarlarının efsanevi ihtişamını görmeye hevesli pek çok seyyaha ev sahipliği yapmıştır; bunların en ünlüsü Marco Polo'dur.
Marco Polo tarafından tanımlanmıştır
Venedikli kaşif Marco Polo (1254-1324) Asya'yı dolaşmış ve 1275-1292 yılları arasında Kubilay Han'ın sarayında görev yapmıştır. Marco, Avrupa'ya döndüğünde deneyimlerini ilk olarak 1298'de yayımlanan Marco Polo'nun Seyahatleri ya da Seyahatler (Dünyanın Tasviri) adlı kitabında kaleme almıştır. Bu olağanüstü eserin 1. Kitap, 57. Bölümünde Marco, Shandu adını verdiği Xanadu'yu anlatır. Aşağıda bu bölümden düzenlenmiş bir alıntı yer almaktadır:
Son bahsedilen şehirden [Changanor] ayrılıp kuzey-doğu yönünde üç günlük bir yolculukla, şu anda hüküm süren büyük han Kubilay tarafından inşa edilen Shandu adlı bir şehre varırsınız. Burada mermerden ve diğer güzel taşlardan bir saray inşa ettirdi, yapımında gösterilen ustalıkla da takdire şayandır. Salonların ve odaların hepsi yaldızlı ve çok güzeldir... Kraliyet parkının sınırları içinde, şahinlere ve avda kullanılan diğer kuşlara yiyecek olarak hizmet etmek için geyik ve keçi türünden çeşitli hayvanların otlatıldığı, birçok dere tarafından sulanan zengin ve güzel çayırlar vardır... Güzel bir ağaç korusunun bulunduğu bu arazinin ortasına, yaldızlı ve vernikli, güzel sütunlardan oluşan bir sütun dizisine dayanan bir kraliyet köşkü inşa ettirmiştir... Bu noktayı, ılıman sıcaklığı ve havanın temizliği nedeniyle dinlenmek için seçmiştir ve bu nedenle yılın üç ayı boyunca, yani Haziran, Temmuz ve Ağustos aylarında burayı ikametgahı haline getirmiştir.
Samuel Taylor Coleridge
İngiliz şair ve filozof Samuel Taylor Coleridge'in bugün belki de en ünlü eseri Yaşlı Denizcinin Ezgisi'dir (1798), ancak eleştirmenlerce beğenilen bir diğer şiiri de Kubla Khan'dır (1797'de yazılmış, 1816'da yayınlanmıştır) ve bu şiirde Coleridge de Xanadu'yu (kişisel bir deneyime dayanmasa da) betimler. Bu şiir, günümüzde çok kullanılan 'keyif kubbesi' deyiminin kaynağıdır. Şiirin giriş bölümü aşağıdadır, tamamını buradan okuyabilirsiniz.
Xanadu’da Kubilay han,
Buyurdu yapılmasını bir keyif kubbesinin,
Kutsal Alf’in aktığı,
Ucu bucağı olmayan mağaralardan geçerek,
Karanlık bir denize aktığı o yerde.
Çevresi kulelerle ve surlarla çevrilmiş
İki çarpı beş millik verimli topraklarda,
İçinden kıvrılan parlak derelerin geçtiği o bahçeler,
Çiçeklerini yeni açmış mis kokulu ağaçlar;
Ormanlar, şu tepeler kadar kadim,
Güneşli çimenleri kuşatan.
Miras
Bugün Xanadu bölgesi UNESCO tarafından Dünya Mirası Listesi'nde yer almaktadır ve burada sarayların, tapınakların, duvarların, mezarların, bir kanalın ve su yollarının kalıntıları ve temel kalıntıları bulunmaktadır. Yine de Xanadu, hayal gücünde harabelerin gerçekliğinden çok daha büyük bir netlikle var olmaktadır. Hem Polo'nun hem de Coleridge'in eserleri batılıların gözünde Uzak Doğu'nun gizemine ve özellikle de Xanadu adında gösterişli bir şehir fikrine ölçülemez bir katkıda bulunmuştur. Bu isim gizem, egzotiklik, görkemli ihtişam ve eğlence ile ilişkilendirilmeye başlandı. Sonuç olarak Xanadu, Yurttaş Kane (1941) filmindeki baş karakterin gizemli malikanesinden Satürn'ün en büyük uydusu Titan'daki bir kıtaya kadar her şeyde tüm bu çağrışımları uyandırmak için bir etiket olarak kullanılmıştır.
