Ahriman

Ahriman, Eski İran İnanışı Zerdüştlük ve Zorvanizm (mezhep)'de Karanlığın Tanrısı ve Şer Ruhu'dur; insanların kargaşa, hüsran ve çekişme duygularının kaynağıdır. Aynı zamanda Angra Mainyu (Şer Ruhu ya da Kara Ruh) olarak bilinir ve Spenta Mainyu (İyi Ruh ya da Nurlu Ruh) aynı zamanda Hürmüz ya da Ormuzd olarak bilinen tanrının karşıolumudur.

Eski Çok Tanrılı Pers dininde Hürmüz tanrıların kralı ve dünyanın yaratıcısıdır; Angra Mainyu/Ahriman ise iblis ordularının efendisi ve rakibidir. Zerdüşt'ün tanzimatlarından sonra( M.Ö 1500-1000 civarlarında) tek tanrılı bir din olan zerdüştlüğe evrilmiştir, sonucunda ise Hürmüz tek ve hak tanrı olmuştur; diğer tanrılar ve suretler onun gücünün bir yansımasıdır, fakat Ahriman kötülüğün kaynağı ve vücut bulmuş hali olarak kalmıştır.

Zerdüştlük Ahameniş İmparatorluğu(M.Ö 550-330) tarafından önceki inancın yerine geçmiş ve benimsenmiştir. İmparatorluk tarihinin son zamanlarında (ya da bazı bilim insanlarına göre çok daha erken) İyiliğin ve her şeye Kadir bir tanrının yarattığı bir dünyada; Kötülüğün efendisi olan Ahriman'ın nasıl var olduğu sorusu ortaya çıkmıştır. Bu soru Zorvanizm (sıkça Zerdüştlük'ün sapkın tarikatı olarak atıfta bulunulur) tarafından cevaplanmıştır ki böylece Eski İran İnanışında Zamanın Tanrısı, Üstün ve Sonsuz Zamanın Tanrısı olarak oluşturulmuştur.

Zorvan, hem Hürmüz'e hem de Ahriman'a hayat vermiştir ve böylece Hürmüz kötülüğün mesulu olmaktan çıkmıştır; kötülük Ahriman'ın kendi kararı ile mutlak iyiliğe karşı sürdürdüğü arayışın bir sonucuydu. Ahriman mutlak iyiliğe karşı ve kargaşayı yaratan bir şekilde tasvir edilmiştir. Mesela Musevilik, Hristiyanlık ve İslam'daki Şeytan ve İblis gibi doğaüstü varlıkların sonradan gelen dinlerde ise yaratılışında etkisi olmuştur.

İlk ortaya çıkışı & Mahiyet

Eski İran İnanışı, Büyük İran olarak bilinen bölgede ortaya çıkmaya başlamıştır(Kafkaslar, Orta Asya, Güney Asya ve Batı Asya'ya M.Ö 3. milenyumda birtakım göçmen insanlar ( Aryan yani "asil" ve "özgür" olarak bilinir. ) İran, Aryanlar'ın toprağına yerleşmiştirler. Dinleri çok tanrılı; öyküler, ritüeller ve sözlü gelenekler ile nesilden nesile aktarılmıştır.

Bu inanç sistemi tek tanrılı Zerdüştlük'a, Zerdüşt peygamber tarafından iyileştirilmiştir. Bu inanç aynı zamanda Sasani İmparatorluğu (M.S 224-651)'na kadar sözlü geleneklerle aktarılmıştır sonrasında yazıya dökülmüştür. Eski İran İnanışı Zerdüştlük Avesta, Bundahisn, Denkard, Vendidad ve aynı zamanda Shahnameh (Kralların Kitabı) gibi yazıtlardan gelmiştir, ve bu yazıtlar antik Pers mitolojisi ile dünyanın, insanların ve tanrıların nasıl olduğunu anlatan efsaneler ve mitlerin olduğu kitaplardı.

Ahriman Zerdüşt yazıtlarında mukaddime edilmez güya takipçilerin onun adına aşina olmuş olması lazımdır. Şüphesiz ki önceki sözlü geleneklerden taşınmıştır. Bu sebeple o doğuş hikayesine sahip değildir ve ilk kez ortaya çıktığında olabildiğince mütekabil bir biçimde çıkmıştır. Araştırmacı John R. Hinnels Ahriman'ın mahiyetini açıklıyor:

İblislerin arasında bir iblistir ve hadislerde dendiği gibi kuzeydeki iblislerin ininde dipsiz bir çukur gibi bir karanlıkta yaşar. Kötülük, cehalet ve fitne Ahriman'ın nitelikleridir. Suretini değiştirebilir; bir kertenkele, bir yılan ya da bir genç adam gibi görünebilir. Onun gayesi her zaman Hürmüz'ün yarattıklarını yok etmektir, bu amaçla Yaratan'ın yaptıklarını perişan etmek için onları arkalarından izler. Hürmüz'ün hayat vermesine karşın, Ahriman ölüm getirir; sağlık için hastalık; güzellik için ise çirkinlik. İnsanoğlunun tüm illeti tamamen Ahriman'dan ötürüdür.

Eski inanç Hürmüz'ün dünyayı yedi seferde yarattığıdır:

• Gök
• Su
• Toprak
• Bitkiler
• Hayvanlar
• İnsanlar
• Ateş

Gök sadece bir küreydi, Hürmüz suyu döktü ve suları toprak ile böldü sonrasında bitkileri tüm toprağa yaydı. Sonra Ezeli Boğa Gavaevodta'yı yarattı(ayrıca "emsalsiz yaratılmış öküz" Ezeli Bovine ve Ezeli Öküz olarak da geçer) o kadar güzeldi ki Ahriman onu öldürdü. Ahriman Gavaevodta'yı herhangi bir sebepten dolayı öldürmedi, öldürdü çünkü bunu yapabilmeye gücü yetiyordu. Bu olay Ahriman'ın fıtratını ortaya koyuyordu aynı şekilde Hürmüz'ün karşılığı da öyle.

Hürmüz Gavaevodta'nın cesedini onu arındırdığı yere, Ay'a taşıdı ve temizlenmiş menisinden tüm hayvanları yarattı. O sebeptir ki Hürmüz, Ahriman'ın kötü niyetini iyi bir şekilde sonlandırdı. Sonrasında Hürmüz ilk insan Gayomartan( Gayomard, Kiyumars olarak da geçer)'ı yarattı; O da aynı şekilde çok güzeldi ve Ahriman tarafından öldürüldü. Güneş, Gayomartan'ı arındırdı ve ölümünden 40 yıl sonra içinden bir ışgın otu çıktı. İçinden ilk eş Mashya ve Mashyanag çıktı. Dünya, havanlar ve yaratanları ile ahenk içerisinde yaşadılar, ta ki Ahriman görünüp onlara yaratıcılarının kendisi olduğunu; Hürmüz'ün düzenbaz ve yalancı olduğu yalanlarını fısıldayana kadar.

Eşler bu yalanlara inandılar ve böylece günah, dünyalarına kuşkuları ile sızdı; hayvanlar ve eşler arasındaki ahenk bozuldu. Düşüşlerinden yıllar sonra bir çocuk bile yapamıyordular. Mashyanag sonunda doğum yapar ve eşler çocuklarını yer çünkü akli dengelerini yitirmişlerdir. Eninde sonunda dünyada yaşayacak bir ikiz doğururlar fakat Ahriman'ın yalanları cenneti lekelemişti, şimdi insanlar, hayvanlar ve insanların içerisinde kendilerine karşı ihtilaf bir biçimde yaşayacaklardı.

Gayomartan'ın yaradılışından sonra Hürmüz son olarak ateşi yarattı fakat Ahriman'ın müdahalesi ve insanların dibe vurmuş fıtratları yüzünden tanrılar yaratılmalıydı, ölümden sonra her birinin dünyadaki ve ahiretteki hayatını belirleyecek, Hürmüz'ün yolunu mu yoksa Ahriman'ın yolunu mu? Takip edecekleri çok önemli bir seçimde onlara yardımcı olmalılardı.

Zerdüştlük

Eski Pers İnancının içerisinde insanın özgür iradesinin önemi cidden bir parçası mıydı yoksa değil miydi bilmek imkansız. Son Zerdüştlük metinlerinin yorumlanmasındaki farklılıktan dolayı ve ondan sonra Zerdüşt'ün eski inancı tamamen reform etmiş olmasından dolayı özgür iradenin önemi inanışta sonradan gelişmiş olma ihtimali var.

Zerdüşt eski inancın bir keşişi iken vahiy ile kutsal mesajın yanlış anlaşılmış ve yanlış yorumlanmış olduğunu anladı. Hürmüz'ün tek tanrı olduğu söylenmişti -pek çok tanrıdan birisi değildi- ve mevcut dini inancın reform edilmesi gerekiyordu. Zerdüşt yeni inancını vaaz etmede güçlük çekti, ta ki Kral Vishtaspa'nın inancını değiştirene kadar, sonrasında kral halkının inancını değiştirdi ve Zerdüştlük yaygın bir biçimde kabul gördü.

Ahriman Hürmüz'e karşı düşmanlığını devam ettirirken diğer tanrılar ya iblis olarak ya da Hürmüz'ün ilahî varlığının farklı suretleri olduğu yeniden tasavvur edildi. Yeni inanç beş ilke üstüne kurulmuştu:

• Hürmüz tek ve üstün tanrı
• Hürmüz mutlak iyi
• Hürmüz'ün hasımı Ahriman (Angra Mainyu) mutlak kötü
• İyilik sadece iyi düşünce, güzel sözler ve hayır ile ortaya çıkabilir
• Her bireyin iyi ve kötü arasında seçim yapması için özgür iradesi vardır.

Yeni inanç, muhtemelen eski inancın tüm perspektiflerinin tek tanrılı bakış açısından yeniden şekillendirilmesiydi ve aynı zayıflığı koruyordu. Eğer mutlak iyi Hürmüz dünyayı yarattıysa bütün kötülükler nereden geliyordu? Ahriman'ın yaratılışı ile ilgili ne hiçbir mit vardı ne de daevas ve iblis ordularının varlığı. Bu durumda Ahriman'ın Hürmüz'den geldiği görülüyor fakat bu olamaz çünkü kötülük, mutlak iyilikten doğamaz.

Kötülükteki Sorun & Zorvanizm

Tek tanrılı örneğinde kötülük problemi çözmesi daha da zorlaştı çünkü Hürmüz yaratılmamış ve her şeyde ondan gelmiştir. Durum bu hal olduğunda o zaman kötülük var olmamalıdır ve insan oğlunun deneyimleri bununla çelişkideydi, böylelikle Hürmüz dünyanın yaratıcısı olamaz.

Bu problem sözde "sapkınlık" Zorvanizm tarafından ele alınmıştır, böylelikle Eski İran İnanışında Sonsuz Zamanın Tanrısı ve Mutlak Tanrı Zorvan'ı ortaya çıkartmıştır. Zorvan, evrenin yaratılmamış yaratıcısı kendisine bir çocuğu olması için dua etti. Bunu yaptığı sırada bir anlık isteğinin iyi bir istek olup olmadığı hakkında şüpheye düştü; bu sırada Ahriman vücut bulmuş ve sonrasında Hürmüz vücut bulmuştur.

Ahriman ezeli rahimi parçalayarak doğum zamanından önce çıktı, biliyordu ki ilk doğan dünya üzerinde hüküm sürebilecekti fakat Zorvan onun hüküm süreceği zamana 9000 yıllık bir limit koymuştu bu süreden sonra Hürmüz onu mağlup ederek yerini alacaktı. Hürmüz hâlâ dünya ve içindeki her şeyin yaradılışından sorumluydu fakat kötülük Zorvan'ın yaratış iç güdüsüne duyduğu kuşkudan gelmekteydi.

Zorvanizm böylelikle kötülükle ilgili sorunu çözmüş ve Hürmüz her şey'e Kadir ve mutlak iyi yaratıcı olabilirdi. Fakat bu çözüm Zerdüştlük'ün merkezinde olan insan özgür iradesi ile çelişkiye düşmüştür. Eğer Zaman her şey'e Kadir ise seçimler mevzu dışı olmuş oluyor çünkü Zaman her şey'i yaratmıştır, yerini değiştirmiştir ve yok etmiştir ve bireyin buna yapacak bir şeyi yoktur. A ve ya B seçenekleri arasında birey bir seçim yapsa da Zaman'a tabidir. Zaman evrende mutlak güce sahip olduğundan ve Hürmüz yaratılmış bir varlık olduğundan ona yapılan yakarışlar Zerdüştlükte eskiden olduğu gibi son söz hakkı olmayacktır çünkü şimdi Hürmüz'den daha büyük bir güç vardır.

Anca M.S 19.yy'da Ahriman'ın varlığına bir açıklama getirilmiş ve kötü problemi çözülmüştür. Alman Oryantalist Martin Haug (M.S 1827-1876) Ahriman'ın aslında bir tanrı olarak değil de Hürmüz'ün yaratıcı gücünden doğan ve atılması gereken yıkıcı bir negatif enerji olduğunu öne sürmüştür. Bu bir insanın egzersiz yaparken ki ortaya çıkarttığı belirli miktardaki enerjinin hisli olması ile karşılaştıralabilir. Haug'un görüşüne göre, Ahriman "kötü olarak" doğmamıştır fakat Zerdüştlükteki diğer tanrılar gibi Hürmüz'ün yaydığı bir başka enerjidir ama diğerlerinin dışında Ahriman kötülük yapmayı seçmiştir. Kötülük ise Hürmüz'ün yaratıcı gücünden değil ama Ahriman'ın kendi özgür iradesinden gelmektedir.

Ahriman'ın Hedefleri & Zohak Hikayesi

Bu öneri İran'dan M.S 651'de Müslüman-Arap istilasından kutsal yazıtları kurtarıp ülke dışına çıkartan Zerdüşt Hint Parsileri tarafından da bu öneri kabul görmüştür ve bu öneri kurtarılan yazıtlarda bulunan Ahriman öyküleri ile desteklenmektedir. Araştırmacı J. Duchesne-Guillemin Zerdüştlük ve Pers geleneklerini kaynak kullanarak yazar:

Ahriman kendi seçimi ile kötü olmuştur. Ahriman der ki "İyi bir şey yaratamayacağımdan değil fakat iyi bir şey yaratmayacağımdan dolayı." ve bunu kanıtlamak için tavuskuşu'nu yarattı.

(Encyclopædia Iranica, Ahriman 8)

Ahriman'ın Hürmüz tarafından yapılan her iyi şeyi alt üst etmek için olan çabası araç değil de sonucun ta kendisi; onun tek ilgisini çeken şey iyiyi yok etmek ve düzeni her eline geçen fırsatta bozmaktı. İstediği bir zaman bu gücünü insanları yok etmek yerine yüceltmek için kullanabilirdi fakat Zohak'ın(aynı zamanda Zahhak olarak da bilinir) hikayesinde bahsedildiği gibi bu onun ilgisini çekmiyordu.

Yüce kral Jamshid dünyayı yönettiği mitolojik zamanlarda Zohak, Merdas isimli nazik ve adil bir kralın oğluydu. Zohak yakışıklı ve karizmatik olsa da babası tarafından şımartıldığından dolayı iradesi zayıf, tembel ve kötü etkilenmeye açıktı. Bir gün kendisi kadar yakışıklı ve karizmatik genç ile karşılaştı (aslında Ahriman'ın genç bir insan kılığındaki hali) ve bu ikisi yakın bir arkadaşlık kurdular. Ahriman yavaş yavaş Zohak'ın aklına babasını kolayca öldürüp kral olabileceğini sokmaya başladı, ve sonunda yeni arkadaşının tavsiyelerini uyguladı.

Zohak kral olduktan sonra arkadaşı, saraya yeni bir aşçı alınırken(yeniden Ahriman) ortalıktan kayboldu. Bu aşçı dünya üzerindeki tüm yemekleri yapabiliyordu ve her seferinde bir öncesinden daha muhteşem bir yemek çıkartıyordu. Zohak aşçıyı ödüllendirmek istedi ve ödül olarak ne istediğini sordu fakat aşçı herhangi bir hazine ya da onuru reddetti ve sadece Zohak'ı omuzlarından öpmek için izin istedi. Aşçının isteği yerine getirilmişti ve yılanlar aşçının öptüğü yerlerden bir anda fışkırmaya başladı ve aşçı ortalıktan kayboldu.

Zohak yılanların omuzlarından çıkartılmasını istedi fakat yılanlar her kesildiklerinde tekrardan çıktılar. Neyse ki -ya da Zohak öyle düşündü- yetenekli ve yeni bir hekim saraya ulaşmıştı(yeniden Ahriman) ve buna deva olarak yılanlara her gün insan beyini yedirilmesi gerektiğini ve bunun yapılmaması durumunda yılanların Zohak'ı yiyeceğini söyledi.

Bu süreçte Jamshid dünyaya huzur ve sükûnet ile 300 yıl boyunca yönetmişti fakat Ahriman onu ziyaret edip kulağına usulca -aynı uzun yıllar önce ilk kralları Bilge Yima'ya yaptığı gibi- Jamshid'i tanrılara ihtiyacı olmadığına ikna etti ve kendisini gereğinden fazla kibir ile doldurdu. Jamshid'in yönetimi bozulmaya başladı, insanlar acı çekti ve herkesin desteği ile Zohak Jamshid'e karşı durdu. Zohak Jamshid'i tahtından etti ve onu ortadan ikiye böldürerek dünyanın tahtına oturdu.

İnsanlar Zohak'ın Jamshid'den daha kötü bir despot olduğunu anlayana kadar mutlulardı ve her gün insanlar Zohak'ın yılanlarını beslemek için ailelerini ve yakınlarını kaybediyordular; Zohak'ın korku krallığı böylece devam ediyordu. Ta ki 18 oğlunu Zohak'ın yılanlarına kaybeden demirci Kaveh bir ayaklandırma başlatıp, Fereydun(Thraetaona olarak da bilinir) adlı kahramanın yardımıyla Zohak'ı tahtından indirip bağlayarak esir alırken Fereydun düzen ve barışı tekrardan krallığa getirdi.

Sonuç

Bu hikayede ve Ahriman hakkında olan diğer hikayelerde de Merdas'ın ölümünden bir kazancı yoktu. Zohak ve Jamshid'in yozlaşması ve binlerce insanın yılanlara yem edilmesi, dünyadaki iyiliği yok edip Hürmüz'ün dünyasındaki düzeni kaos ve kargaşaya sürüklemesi sadece kendi hazzı içindi. Ahriman birinin düzenli hayatını ve geleceğini yok etmek için nedensiz gelen zorlukları temsil etmektedir.

Bu konu hakkında yorum yapan Plutarch(M.S 46-120) ve eserleri Isis ve Osiris yazıyor:

Hayatın kanunlarındandır ki hiçbir şey nedensiz bir şekilde ortaya çıkmaz ve eğer ki iyilikten kötülük doğmaz ise, Hayat kendi içinde hem kötülüğün hem de iyiliğin kaynağını bulundurmak zorundadır.(45.I)

Plutarch'ın görüşüne göre Doğa -hayatın kendisi- insan oğlunun "iyi" ve "kötü" diye yorumladığı ikiliğe sahip. Hürmüz ve Ahriman bu ikiliğin insanlar tarafından nasıl algılandığını temsil ediyor -iyi ve düzenli/kötü ve kaotik- ve Doğa/Hayat'ın gerçekten bu ikiliğe sahip olup olmadığı alakasızdır çünkü insanın durumu düşünüldüğünde Hürmüz ve Ahriman'ın aynı diğer tanrıların asılları gibi, insanların sadece onları hayal kırıklığına uğratan bu dünyada umut verici, ve çoğunlukla onları ödüllendiren beklentiler ile dünyanın mantığını kavramaya çalışmasıdır.