Tyr (Eski İskandinav'ca: Týr), konuyla ilgili verilen ana kaynak edebi eserler Edda'lara göre, İskandinav mitolojisinin savaş tanrılarından biridir. Kendisi iki maceraya atılmıştır, bunlardan biri Tyr'in bağlamak için elini feda ettiği bir kurt canavarın olduğu, diğeri ise büyük bir kazanı elde etmek için Thor'a katıldığıdır. Zeus ya da Jüpiter ile ilişkilendirilen adı, tarihin bir noktasında daha büyük bir önem taşıyor, ancak ne yazık ki, bunu doğrulamak için yeterli tarihsel kanıtımız yok.
Tek Elli Tanrı
Tyr'ın ana hikayesi, Loki'nin ve kadın dev Angrboda'nın (Eski İskandinav'ca Angrboða) çocuklarından biri olan kurt Fenrir'i - ve diğerlerinden Midgard yılanı (Eski İskandinav'ca Miðgarðsormr) ve ceset tanrıçası Hel'i içeren hikayedir. Bu kudretli canavarın şerrinden endişe duyan tanrılar, onu diyarlarında yani Asgard'da zincirlemeye karar verirler, ama kurt ne tür bir zincir kullanırlarsa kullansınlar kurtulur. Bu hikaye, İskandinav mitolojileri üzerine ikincil bir kaynak olan Nesir Edda'nın yazarı Snorri tarafından anlatılır, ancak bazı unsurlar, 9-10.yüzyıldan kalma metinleri içerdiğine inanılan birincil kaynak Şiirsel Edda'da da yer alır.
Kitabın Gylfaginning bölümünde, bölüm 34-35'te, Tyr'ın kurdu besleyecek kadar cesur olan tek kişi olduğunu görüyoruz. Gücü, kibiri ve şöhret kazanma arzusu nedeniyle Fenrir, tanrıların bağlamak istediği fakat kendisinin her seferinde kırdığı birkaç zincirle bağlanma mücadelesini kabul eder. "Ve æsir [tanrılar] hazır olduklarını ilan ettiğinde, kurt kendini salladı ve zinciri kırdı, böylece parçaları etrafa saçıldı." (Nesir Edda, 28). Bu gelişmeden endişe duyan Odin, Freyr'in hizmetkarı Skirnir'i bazı zanaatkarlar bulması için kara elflerin dünyasına gönderir.
Sonunda Fenrir, tanrılar tarafından, cücelerin altı şeyden yaptığı yapılması imkansız zincir Gleipnir ile bağlanır: bu altı şey bir kedinin adımının gürültüsü, kadınların sakalları, dağların kökleri, ayıların sinirleri, balıkların nefesi ve kuşların tükürüğü yani tüm hayali malzemelerdi. Bu malzemelerin kullanılmasının sebebi gerçek şeylerin işe yaramamasıydı. Sonra tanrılar Lyngvi adındaki bir adaya giderler ve kurdu çağırırlar, ona yumuşacık zinciri gösterirler, kırılmaz olduğunu iddia ederler ama Fenrir'in yırtacağını söylerler. Kurt tereddütlü görünür, içinde bu ipin kurdele gibi görünmesine rağmen hileli olduğuna dair bir kötü his vardır.
Cesaretini sorgulatmaktansa, ancak birisi elini ağzında tutarak bunun iyi niyetli bir davranış olduğuna söz verirse, kendini bağlamalarına izin vereceğini söyler. Sonra Tyr öne çıkar ve elini verir ve kurt mücadele ederken zincir daha da sertleşir. Fenrir'in zincirlenmesi tanrı Tyr'ın sağ eline mal olurken, tanrıların geri kalanı güler çünkü sonunda Fenrir'i yakalamayı başarırlar. Daha sonra bu sert ipi yani zinciri alıp büyük yassı bir taştan geçirirler, toprağa tuttururlar ve bağlayıp tutturmak için başka bir kaya kullanırlar. Kurt ağzını uluyarak açar, tanrılar ise ağzına bir kılıç sokar. Tükürüğü nehre dönüşür ve kendisi Ragnarök'e kadar kurtulamaz.
Snorri, Tyr'ın cesaretini iyi ahlaklı olmanın bir işareti olarak yorumluyor. Tanrıyı, baş kısımlarda Gylfaginning'in 25. kısmında şu şekilde anlatıyor:
O en cesur ve en korkusuzdur ve savaşlarda zafer elde etmekten daha önemli bir güce sahiptir. Bir şeyi yapmadan önce düşünenlerin, o'na dua etmeleri iyi olur. Bir söz vardır, bir erkek Tyr'gibi-yiğit olduğunda ve tereddüt etmediğinde diğer erkeklerin önüne geçer. O kadar zekiydi ki, zeki olan bir adamın Tyr'gibi-bilge olduğu söylenir. Aesir'in Fenrir'i zincirlemek için kandırarak Gleipnir'e doğru yürütmesi, Tyr'in cesaretinin bir kanıtıdır. Tyr elini kurdun ağzına bir yemin olarak koyana kadar, kurt tanrıların kendisinin gitmesine izin vereceklerine güvenmiyordu. Ve Aesir gitmesine izin vermeyince, sonrasında kurt-eklemi [bilek] olarak adlandırılan yerden elini ısırdı. Tyr, artık tek elliydi ve insanların arasını düzelten kişi olarak görülmedi. (Nesir Edda, 24-25).
Diğer Bahsedildiği Yerler
Bu hikayede eski kaynaklarda, Şiirsel Edda'nın şiirlerinde ipuçları vardır. Odin tarafından çağrılan bir peygamberin dünyanın başlangıcından ve sonundan bahsettiği şiir olan Völuspá (Eski İskandinav: Vǫluspá), Fenrir'in kıyametin bir işareti olarak şiirin dörtlük 44'teki, bağlandığı tuzaktan kaçışının detayından bahseder. Aynı dörtlük, Snorri'nin Tyr'in katili olduğunu düşündüğü Hel'in yeraltı dünyasının koruyucu olan, cehennem köpeği Garm'a yani Ragnarök'te uluyan ve yıkıma yol açacak bir canavara daha isim veriyor.
Tyr, Asgard tanrıları ve kibirli biri olan Loki arasındaki hakaretlerin (dalaşmak da denir) söylendiği Lokasenna'da ortaya çıkar. Loki bazen onlara katılan ve bazen onları rahatsız eden birisidir. Burada Tyr, Freyr'in asil değerlerini savunmaya çalıştıktan sonra dörtlük 38'de sözlü olarak ezilir: "Sessiz ol Tyr! İki insanın arasını asla düzeltemiyordun zaten / sağ elini düşünüyorum da / oğlum Fenrir tarafından ısırılan hani "(Hildebrand, 225). Tyr'ın barış yapamaması fiziksel engelini yansıtıyor. Loki'ye oğlunun son savaşa kadar zincire bağlı kalacağını, aslında Loki'nin kendisinin de bir kayıp yaşadığını hatırlatarak kendini savunur. Loki, dörtlük 40'taki hakaretlerine devam eder, bu kez cinsel imalara başvurur: "Sessiz ol Tyr! / bir keresinde karının benimle / bir oğul sahibi olma şansı vardı / sanırım tek bir zerre dahi / bu zararın karşılanmadı / hala daha kimse seni mükafatlandırmadı, sefil herif" (Hildebrand, 225). Böyle bir kabahatin bedelini ödetmemek, Tyr'in onurunda gerçekten önemli bir lekeyi temsil ederdi. Söz konusu Tyr'ın karısına veya oğluna başka bir gönderme yoktur.
Tyr'ın yer aldığı diğer hikaye, küçük bir yapı ve muhtemelen başka kaynaklardan gelen parçalarla oluşmuş bir eser olan Hymiskvidha (Eski İskandinav: Hymiskviða) şiirinde anlatılır. Özetle, tanrılar bir şölen düzenlemek isterler ve nerede bolca içki bulabileceklerini bulmaya çalışırlar. Devlerin ailesinden olan ama denizin tanrısı olan Aegir, çok fazla kazana sahip olduğu söylenir, ancak yalnızca ona bir kerede tüm içeceği kaynatabilecek kadar büyük bir kazan getirirlerse içkiyi hazırlamayı kabul eder. Bunun denizin kendisine bir gönderme olabileceğini varsayabiliriz.
Tyr, dörtlük 5'te sahneye çıkar. Babası Hymir'e ait kazanı kastederek böyle bir nesne hakkında bilgisi olduğunu söyler. Bu detay, Snorri'nin Skaldskaparmal'ında, bölüm 9'daki görüşüyle çelişiyor ve burada "Tyr nasıl anılacak? Ona kurt besleyicisi olduğu için tek-elli, savaş-tanrısı, ve Odin'in oğlu diye hitapta bulunulacak.'' (Nesir Edda, 76). Hymiskvidha'nın 8. dörtlüğünde Tyr, büyükannesini ve annesini bulmayı başarır, bu nedenle hakkında hiçbir şey bilmediğimiz daha fazla karakter karşımıza çıkar: ''Genç oğlan, büyükannesini bulur / bu kadın onu oldu olası hor görür / dokuz yüz başı vardır / ama alımlı bir tanesi / parlayan kaşlarını çatmış / oğluna bira getirir'' (Hildebrand, 194).
Başlangıcını anlatan bazı versiyonlarında, muhtemelen Tyr melezdi (babası bir dev ve annesi bir tanrıçaydı). Hikaye daha sonra Thor'un Hymir ile balık avlarken dünya yılanını nasıl yakaladığı hakkında başka bir efsaneye odaklanır. Şiirin geri kalanı, Tyr'ın değil Thor'un etrafında toplanıyor, Hymir'in kadehini kırmaya meydan okuyor, ki bunu devin kafasına dayayarak yapıyor. Tanrılar daha sonra kazan ile geri dönerler ve artık hepsi çok miktarda likörle kendilerini şımartabilirler.
Tyr ayrıca, Sigrdrífumál baladında ileri sürüldüğü gibi, olası büyülü özelliklere sahip karşılık gelen bir rune'e, T'yr-rune'e sahiptir. Valkür Brunhilda için bir başka isim olan Sigrdrifa (zafer getiren), kahraman Sigurd'a, zırhtan ceketini keserek, cildine çarpan büyük kalkandan kurtarır ve bazı rune büyüleri öğretir. Kendisi 6. dizede şöyle diyor: Zaferin runelerini bileceksin / kazanmak istiyorsan eğer / onları kılıç kabzana yazacaksın / bazıları oyukların üzerinde / bazıları düz şekilde üzerinde / ve sen Tyr'in adını iki kez zikredeceksin (Hildebrand 2011, 535). Bu, rune'ün Tyr ile olan bağlantısına dayanan dini bir zikir olsa da, sadece aynı sesi tekrar etmek için de kullanılabilir.
Tyr Baş Tanrı Mıydı?
Etimoloji, Tyr'ın edebi kaynaklardan ve Viking Çağı'ndan önce daha belirgin bir rol oynayabileceğini öne sürüyor. Týr - Proto-Cermanik Tiwaz olarak, Eski İngilizce'de Tīw olarak, Eski Yüksek Almanca'da Ziu olarak - Yunanca'da Zeus ismiyle, Latince'de Ju ismiyle (Jüpiter'den) veya Sanskritçe'de Dyáus ile aynı Hint-Avrupa kökünden gelir. Yeniden oluşturulmuş isim, gökyüzü ile bir miktar ilişkilendirilen Dyaus olurdu. Panteon'a liderlik ettiyse, hayatta kalan İskandinav kaynakları artık ona pek çok özellik veya eylemden ötürü saygıda bulunmadı. Tyr veya Tiwaz bize hafta içi Salı gününü verdi, Danca / Norveççe tirsdag, Latince dies marti, ve Tyr'ın Mars olarak Roma uyarlamasına (ınterpretatio romana) işaret ederek askeri özelliğe odaklandı. Dahası, Tyr ile ilgili İskandinav mekan isimlerimiz var, çoğunlukla Danimarka'dan, örneğin Tislund (koru), Tisbjerg (dağ) veya Tissø (göl). Anglusların ve Jütlerin batıya göç ettiği Danimarka'ya sınırlama, Tyr'ın önceki yüzyıllardaki ibadetini sorgulanmaya açık bırakıyor.
İskandinav kaynaklarında, sadece tanrı anlamına gelen Tyr kelimesi, bir tanrıyı belirli bir şekilde tanımlamak için genel olarak diğer unsurlarla birlikte de kullanılabilir. Odin'in bunun gibi bir sürü ismi var, ki bu da bizi bazı özelliklerinin orijinal Tyr'den esinlenilmiş olabileceği fikrini düşünmeye zorluyor. Örneğin Grimnir Balladı'nda (Eski İskandinavca Grímnismál), ona Veratyr (insanlığın efendisi), Farmatyr (denizcilerin efendisi) veya Hroptatyr (tanrıların ağlayıcısı) denir. Çoğul biçimiyle, tívar, şiirde gözükür ve genel olarak tanrılara atıfta bulunur. Edebi kaynaklar, iki Edda, Odin'i baş tanrı olarak açıkça tanıtır, ancak bunun her zaman böyle olduğunu ya da Odin'in Viking ve Viking öncesi Çağ boyunca her Kuzeyli için bu rolü oynadığını varsaymamalıyız. Örneğin Thor, birçok kendisine tapan arasında diğer figürlere nazaran ağır basmasıyla altı çizilir, ve çok daha sık arkeolojik kayıtlarda görülür.
Yazılı kaynaklara göre, Odin hiyerarşinin en üstünde açıkça ortaya çıkıyor ve yapabileceğimiz tek şey, Şiirsel Edda'nın şiirlerinin büyük olasılıkla sözlü olarak bestelendiği ve dolaştığı 9. yüzyıldan önce Tyr'ın kişiliği hakkında spekülasyon yapmak.
