Sparta, antik Yunanistan'ın en önemli şehir devletlerinden biriydi ve askeri kahramanlığıyla ünlüydü. Kendine özgü kırmızı pelerinleri ve uzun saçları ile profesyonel ve iyi eğitimli Spartalı hoplitler, muhtemelen Yunanistan'ın en iyi ve en korkulan savaşçılarıydı ve MÖ 5. yüzyılda Thermopylae ve Plataea'daki Pers ordusuna karşı önemli savaşlarda seçkin bir şekilde savaştılar.
Sparta aynı zamanda diğer büyük Yunan şehirleri olan Atina ve Korint ile sürekli olarak anlaşmazlık içindeydi ve iki uzun süreli ve yıkıcı çatışmaya karıştı: MÖ 5. yüzyılın ortalarından sonlarına kadar olan Peloponez Savaşları ve MÖ 4. yüzyılın başlarında Korint Savaşları.
Mitolojide Sparta
Antik kentin kurucusu, Yunan mitolojisinde bölgeye adını ve kente karısının adını veren Zeus'un oğlu Lacedaemon'dur. Sparta, Truva Savaşı'na katılan Yunan kuvvetlerinin de önemli bir üyesiydi. Gerçeği söylemek gerekirse Sparta kralı Menelaus, Truva prensi Paris'in, tanrıça Athena ve Hera ile bir güzellik yarışmasında onu seçmesi için tanrıça Afrodit tarafından Paris'e ödül olarak sunulan karısı Helen'i kaçırmasından sonra savaşı kışkırttı. Helen'in Yunanistan'daki en güzel kadın olduğu söylenirdi ve genel olarak Spartalı kadınlar sadece güzel görünümleriyle değil, aynı zamanda özgür bağımsızlıklarıyla da ün kazandılar.
Bölgesel Hakimiyetin Kurulması
Sparta, güneydoğu Peloponnese'deki Laconia'nın verimli Eurotas vadisinde bulunuyordu. Bölge ilk olarak Neolitik dönemde yerleşmiş ve Tunç Çağı'nda önemli bir yerleşim gelişmiştir. Ancak arkeolojik kanıtlar, Sparta'nın kendisinin MÖ 10. yüzyıldan kalma yeni bir yerleşim yeri olduğunu gösteriyor.
Sparta, MÖ 8. yüzyılın sonlarında komşu Messenia'nın çoğuna boyun eğdirdi ve nüfusu Spartalıların çıkarlarına hizmet etmeye zorladı. Sparta böylece yaklaşık 8.500 km2'lik bir alanı kontrol etmeye başladı ve onu Yunanistan'daki en büyük polis veya şehir devleti ve Yunan siyasetinde önemli bir oyuncu haline getirdi. Perioikoi ya da fethedilen Messenia ve Laconia halklarının Sparta'da hiçbir siyasi hakkı yoktu ve sık sık Sparta ordusunda hizmet etmek zorunda kaldılar. İkinci ve daha düşük bir sosyal grup, Spartalıların mülklerinde yaşayan yarı köleleştirilmiş tarım işçileri olan helotlardı. Helotlar ve perioikoi arasındaki aracı, kurtarılmış helotlar veya neodamōdeis'ti. Spartalı vatandaşlar çiftçilik faaliyetlerine yerine, kendilerini askeri eğitim, avcılık, savaş ve siyasete adadılar. Helotların yetiştirdikleri ürünün bir kısmını tutmalarına izin verildi, ancak onları sosyal yerlerinde sıkıca tutmak için düzenli olarak arındırındılar ve savaş zamanlarında askeri görevlere alındılar.
Vatandaşlar ve helotlar arasındaki ilişki huzursuzdu ve özellikle MÖ 7. yüzyılda Sparta'nın MÖ 669'da Argos at Hysiae'ye yenilmesine katkıda bulunan ayaklanmalar oldu. Sparta, MÖ 545'te Argos'tan intikam aldı, ancak kısa bir süre sonra Tegea ile bir savaşı kaybetti. Bu bölgesel istikrarsızlık, Corinth, Elis, Tegea ve diğer devletlerin (asla Argos'un değil) bir grup olmadığı ve her üyenin Sparta ile aynı düşmanlara ve müttefiklere sahip olmaya yemin ettiği Peloponnesos Birliği'ni (MÖ 505 ila 365) getirdi. Birlik üyeliği, Sparta'ya haraç ödenmesini değil, daha çok asker sağlanmasını gerektiriyordu. Lig, Sparta'nın MÖ 4. yüzyıla kadar Mora üzerinde hegemonya kurmasına ve hükmetmesine izin verecekti. Yerel siyasetin yanı sıra, Sparta örneğin MÖ 6. yüzyılda Lidyalı Karun ile ittifak kurarak ve MÖ 525 civarında Sisamlı Polycrates'e bir sefer göndererek ufkunu genişletmeye başladı.
Atina, Thebes ve Korint ile Rekabet
Kleomenes tarafından yönetilen Sparta (MÖ 520-490), Atina'nın tiranlarını tahttan indirdi, ancak ortaya çıkan demokrasi, şehirdeki Spartalı hırslarına son verdi. Ancak Sparta, Pers kralı Xerxes'in işgaline karşı Yunanistan'ın savunmasında Atina ile bir müttefikti ve MÖ 480'de Thermopylae'de ve bir yıl sonra Plataea'da seçkin bir şekilde savaştı. MÖ 480'den 460'a kadar olan devam eden ve helot isyanları Sparta'ya karşı hoşgörülü, M.Ö. 460 - 446 ve yine 431 - 404 M.Ö., Sparta'ya çok daha fazla zarar verdi. Bu dönemde Atina ile rekabet Peloponnesos Savaşlarına dönüştü. Uzun savaşlar her iki tarafa da zarar veriyordu, ancak Sparta, bazı Perslerin yardımıyla, sonunda MÖ 405'te Lysander Atina filosunu Aegospotami'de yok ettiğinde çatışmayı kazandı. Ancak Sparta'nın Yunanistan'daki bir numaralı şehir devleti konumu kısa ömürlü olacaktı.
Orta ve kuzey Yunanistan, Küçük Asya ve Sicilya'da devam eden Spartalı hırsları bir kez daha şehri başka bir uzun süreli çatışmaya, MÖ 396'dan 387'ye kadar Atina, Thebes, Korint ve Pers ile Korint Savaşlarına sürükledi. 'Kralın Barışı', Sparta'nın imparatorluğunu Pers yönetimine bıraktığı (başarıyla çalışması için gerekli bürokratik aygıttan yoksun olduğu) mücadelenin sonucuydu, ancak Sparta'nın Yunanistan'a hükmetmesine izin verildi. Bununla birlikte, Thebai'yi ezmeye çalışan Sparta, MÖ 371'de parlak Thebai generali Epaminondas'a karşı çok önemli Leuctra savaşını kaybetti. Thebes daha sonra Messenia'nın bazı kısımlarını ilhak etti ve Sparta bundan sonra sadece ikinci sınıf bir güç haline geldi.
MÖ 3. yüzyılda Makedon kontrolüne kısa bir süreliğine meydan okuduktan ve MÖ 272'de Pyrrhus tarafından kuşatıldıktan sonra Sparta, eski ihtişamını asla geri kazanamadı ve MÖ 195'te Achaean Konfederasyonuna katılmak zorunda kaldı. Roma kontrolü altında Sparta'nın MÖ 147'de konfederasyondan ayrılmasına izin verildi ve bu da Achaean Savaşı'na yol açtı. Sparta'nın kaderi, Roma dünyasında özgür bir şehir olarak gelişti ve şehir, fatihleriyle mükemmel bağlara sahipti, ancak şehrin ölümü, Vizigot hükümdarı Alaric'in şehri harap etmesiyle MS 396'da geldi.
Hükümet
Sparta siyasi sistemi, iki ayrı aileden iki kalıtsal krala sahip olması bakımından alışılmışın dışındaydı. Bu yöneticilerden biri özellikle orduyu bir sefere çıkardığında güçlüydü. Krallar aynı zamanda Zeus'un rahipleriydi ve gerousia olarak bilinen yaşlılar meclisinde oturuyorlardı. Bu topluluk, yaşam boyu pozisyonu elinde tutan 60 yaş üstü 28 erkekten oluşuyordu. Gerousia, oylanacak konuları öneren vatandaş meclisine öncülük etti ve aynı zamanda Sparta'daki en yüksek mahkemeydi. Meclis (Ekklēsia) ayda bir toplanır ve basit bağırma yöntemiyle oy kullanan tüm vatandaşlara açıktı. Ayrıca yurttaşlar kurulundan kurayla seçilen, en fazla bir yıl hizmet verebilecek ve gelecekteki görev için uygun olmayan beş ephor'dan (ephoroi) oluşan bir yürütme komitesi de vardı. Sefer sırasında krallardan birine iki ephor da eşlik etti. Bu kadar çok siyasi gücün nasıl etkileşime girdiği belli değil, ancak devlet mekanizmasının çalışması için kesinlikle bir dereceye kadar oybirliği gerekliydi. Ayrıca, Sparta'nın ünü dış politika kararları almakta tereddüt eden muhafazakar bir devlet olarak da açıklanabilirdi.
Toplum
Tüm Yunan toplumları gibi, Sparta da erkek vatandaşlar tarafından yönetiliyordu ve bunların en güçlüsü seçkin bir aile grubundan geliyordu. Bunlar toprak sahibi aristokrasiydi ve MÖ 6. yüzyılda (hatta daha önce) Lycurgus'a atfedilen reformları takiben, vatandaşların artık tarımsal faaliyetlerde bulunmalarına izin verilmedi (helotlar için ayrılmıştı), bunun yerine atletik faaliyetlere odaklanmak zorunda kaldılar. Kendilerini askeri eğitim ve siyasete adadılar. Helotlar mülk sahibi olamadılar ve bu nedenle tam vatandaş olmak için yükselemediler ve bu sosyal hareketlilik eksikliği, sonraki yüzyıllarda Sparta'ya musallat olacaktı. MÖ 5. ve 4. yüzyıllarda sürekli savaşlarla küçülen Spartalı hoplitlerin (homoioi) sayısı tehlikeli bir şekilde azaldı (MÖ 490'da 8,000'e MÖ 371'de 700'e), o kadar ki, Spartalı olmayan askerlerin askere alınması gerekiyordu. Ve bu tür askerlerin Sparta'nın emellerine bağlılığı tehlike arz ediyordu.
Sparta şehir devletindeki kadınların durumu diğer Yunan şehirlerinden daha iyiydi. Spartalı kadınlar, genellikle çeyizler ve miras yoluyla elde ettikleri mülklere sahip olabiliyorlardı. Aslında, Spartalı kadınlar, erkekleri birçok savaşta öldürüldüğü ve sonunda Sparta topraklarının 2/5'ini kontrol ettiği için toplumun en zengin üyeleri arasında yer aldı. Buna ek olarak, Spartalı kadınlar makul bir özgürlükle etrafta dolaşabilirler, atletizmden zevk alabilirler (erkekler gibi çıplak olarak yapılır) ve hatta şarap içebilirlerdi. Tüm bu özgürlükler diğer Yunan polislerinde kabul edilemezdi.
Sparta toplumunda yabancılar (xenoi) vardı, ancak bunlar diğer şehir devletlerinde olduğu kadar hoş karşılanmadı ve Sparta'da yaşayanlar bazen aşırı şüpheci ve bazen de kesinlikle paranoyak ev sahipleri tarafından zorla kovuldu.
Sparta Ordusu
Spartalılar, arpa unu, peynir, incir ve şarap gibi mütevazı yiyeceklerin standart olduğu ortak yemekhanelerde askeri eğitime ve ekonomik yaşama büyük önem verdiler. Yedi yaşından itibaren erkekler, agōgē olarak bilinen ve yaş gruplarına göre ayrıldıkları kışlalarda yaşadıkları militarist bir şekilde yetiştirildi. Bu gençler, daha yaşlı, daha deneyimli vatandaşlarla genellikle homoerotik ilişkiler kurdukları ortak yemekhanelere (syssition) katıldıklarında 20 yaşından itibaren daha da talepkar hale gelen sıkı atletik ve askeri eğitim aldılar. Bu titiz eğitim, çok karmaşık muharebe manevraları yapabilen profesyonel bir hoplit ordusu üretti ve Sparta'nın varlığının çoğunda tahkimat eksikliğinin kanıtladığı gibi, Yunanistan'da onları korkuttu.
Spartalıların ve ordularının kendine özgü bir özelliği, din meselelerine verilen büyük önemdi. Herodot'un ifade ettiği gibi, "tanrıların eşyalarını ölümlülerin eşyalarından daha ağır sandılar". Savaş öncesi ve sonrası fedakarlıklar genel olarak Yunan savaşının ortak bir özelliğiydi, ancak Sparta ordusu işleri bir adım daha ileri götürdü ve örneğin nehirleri geçmeden önce fedakarlık yaptı ve hatta önemli bir dini bayram sürüyorsa orduyu harekete geçirmekten vazgeçti. Spartalıların dini savaşın ve hatta ulusal krizin önüne koyduğu ünlü bölümler, Greko-Pers Savaşları sırasında Maraton ve Thermopylae'deydi. İlk savaşta, Spartalı askerler diğer Yunan şehirlerine yardım etmek için çok geç geldiler ve ikincisinde, önce Apollo'nun onuruna Karneia festivalini kutlamak zorunda hissettiklerinden, yalnızca simgesel bir gücü harekete geçirdiler.
Bununla birlikte, Spartalı hoplit ordusu, Yunanlılar için, Romalılara ve hatta 21. yüzyıl 'This is Sparta' filmine konu olan, kırmızı pelerinli ve lambda işlemeli kalkanlara sahip korkusuz ve disiplinli hoplitlerin ikonik imajını göz önünde bulundurarak, Yunanistan'ın geri kalanına daha büyük bir askeri profesyonelliğe giden yolu gösterdi.
