William Tyndale (yaklaşık 1494-1536) İncil'i İngilizceye ilk kez çeviren yetenekli bir İngiliz dilbilimci, akademisyen ve rahipti. Tyndale, Katolik Kilisesi'nin Latince kutsal metinleri kontrol etmesine ve İngilizce bir çevirinin yasaklanmasına karşı çıkmıştır. Çalışmaları, modern çağa kadar İncil'in diğer tüm İngilizce çevirilerinin temelini oluşturmuştur.
Aziz Jerome (347-420) tarafından aslından çevrilen ve Aziz Paula (347-404) tarafından desteklenen Latince Vulgata İncil, Kilise tarafından tek doğru versiyon olarak kabul edilmiş ve herhangi bir ülkede yerel dile çevrilmesi yasaklanmıştır. Ancak 1517'de Reformasyon başlamadan önce bile Avrupalı akademisyenler Kutsal Kitap'ı kendi dillerine çevirmiştir; Martin Luther'in (1483-1546) Almanca çevirisi bu çevirilerden sadece biriydi. Proto-reformcu John Wycliffe (1330-1384) yaklaşık 1380 yılında İncil'i Latince'den Orta İngilizceye çevirmiş, ancak ölümünden sonra bu çalışmanın ciltleri yakılmıştır.
Tyndale, İncil'i orijinal İbranice ve Yunanca'dan çevirmek için kilise yetkililerinden izin istedi ancak bu talebi reddedildi. Bunun üzerine Almanya'ya giderek Yeni Ahit ve Eski Ahit'in bir kısmı üzerine yaptığı çalışmaları diğer yazılarıyla birlikte çevirip yayınladı ve bunları İngiltere'ye gizlice soktu. Tyndale, Wycliffe'in aksine İncil'i İngilizce'ye ilk çeviren kişi olarak kabul edilir, çünkü Wycliffe gibi sadece Latince'den değil, orijinal dillerden çevirmiştir.
Tyndale, Kral VIII. Henry'nin (1509-1547 yılları arasında hüküm sürmüştür) tutuklanması için emir vermesinden sonra güvenliğini sağlamak amacıyla yer değiştirdi ve bu süreçte Antwerp'teki zengin tüccarlar tarafından da iyi bir şekilde korundu. Ancak, dostu sandığı Henry Phillips tarafından ihanete uğradı ve hapsedildi. Tyndale, Henry VIII'in onu tutuklatmayı istemesinin ardından güvenliğini sağlamak üzere harekete geçti ve dostu olduğunu düşündüğü Henry Phillips tarafından ihanete uğrayıp tutsak edildiğinde Antwerp'teki zengin tüccarlar tarafından iyi bir şekilde korunuyordu. Ekim 1536'da boğularak idam edildi ve cesedi kazığa bağlanıp yakıldı. Üç yıl sonra, meslektaşı Myles Coverdale (1488-1569) tarafından tamamlanan İncil'in İngilizce çevirisi kralın onayıyla İngiltere'de yayımlandı. Coverdale'in büyük ölçüde Tyndale'in daha önceki çalışmalarını geliştirdiği kabul edilse dahi, her ikisi de günümüzde İncil'i İngilizceye ilk çeviren kişiler olarak onurlandırılmaktadır.
Gençlik Yılları ve Eğitimi
Tyndale'in gençlik yılları hakkında çok az bilgi bulunmaktadır. Gloucestershire'daki Stinchcombe köyünde 1491-1494 yılları arasında doğduğu söylenirken, çoğu akademisyen daha geç bir tarihte doğduğunu düşünmektedir. Ailesi Northumberland'lı Tyndale'lerin soyundan gelen üst sınıftan bir aileydi ve kardeşi Edward'ın önemli bir mevkide olduğu kayıtlarda yer almaktadır. William Tyndale gençken ailesi gibi Tyndale'in yanı sıra Hychyns soyadını da dönüşümlü olarak kullanıyordu. Ayrıntıları bilinmemekle birlikte küçük yaşlardan itibaren eğitim görmüş ve 1506 yılında Oxford Üniversitesi'ne kaydolmuştur. 1512 yılında lisans, 1515 yılında da yüksek lisans eğitimini tamamlamıştır.
1512 yılında rahip olarak atanmış ve dini ayinlerde diyakoz yardımcısı olarak görev yapmıştır. 1517'de Cambridge Üniversitesi'ne girdi ve dil öğrenme konusunda yetenekli olduğunu göstererek Fransızca, Almanca, Yunanca, İbranice, İtalyanca, Latince ve İspanyolca'yı akıcı bir seviyede konuşur hale geldi. Yaklaşık 1512-1521 yılları arasında diyakoz yardımcısı olarak Katolik Kilisesi ile ilişkili olmasına rağmen, yaklaşık 1521'de Gloucestershire'lı Sir John Walsh'un çocuklarına öğretmenlik yapmak üzere bu görevinden ayrılmış olduğu düşünülmektedir.
O dönemde, Almanya’da Martin Luther liderliğinde ve İsviçre’de Huldrych Zwingli’nin (1484-1531) çabalarıyla tanınan dini ve toplumsal hareket olan Protestan Reformu başlamıştı. Ancak İngiltere, Luther ve öğretilerini kınayan yazılı çalışmaları nedeniyle Papa tarafından 'İnancın Savunucusu' onursal unvanını alan VIII. Henry yönetiminde Katolik bir ülke olarak kaldı. Tyndale'ın Walsh ailesiyle çalışmaya başladığı aynı yıl, York Başpiskoposu Kardinal Thomas Wolsey (1473-1530), Londra'da St. Paul’s Cross'ta Luther’in eserlerinin halka açık bir şekilde yakılmasına başkanlık etti.
Reforma Yöneliş
Birçok ünlü Reformcu haline gelecek olan Katolik din adamı gibi, Tyndale'ı Luther'in öğretilerine yönelten ilk olay bu olabilir. Ancak Tyndale’ın reform fikrini daha erken benimsemiş olabileceği de söylenmektedir; zira Oxford’un teoloji programından, Kilise ayinlerine ağırlık verilip İncil’in kendisinin göz ardı edilmesinden dolayı büyük bir hoşnutsuzluk duyduğu da bilinmekte. Daha sonra, birçok rahibin Kutsal Metinler hakkında hiçbir bilgiye sahip olmadığını, sadece ezberlemek zorunda oldukları Kilise öğretilerini bildiklerini belirtmiştir.
Luther'in Alman İncil'ini ve muhtemelen diğer eserlerini 1522'de okuyarak Luther'den önemli ölçüde etkilenmişti. Aynı yıl, görüşleri konusunda yeterince açık sözlü olduğu için Worcester Piskoposluğu Şansölyesi John Bell tarafından inançlarını sorgulamak üzere ifade vermeye çağrıldı. Polemist ve tarihçi John Foxe (yaklaşık 1517-1587), Acts and Monuments adlı eserinde (daha çok Foxe’s Book of Martyrs, 1563 olarak bilinir), bu dönemde Katolik bir din adamına (John Bell değil) Tyndale'ın verdiği ünlü cevabı kaydeder. Bu din adamı, Tyndale'ı yeniden Ortodoks inanca yönlendirmeye çalışırken, “Tanrı’nın yasalarından ziyade papa’nın yasaları olmadan idare etmemiz daha iyi olur” demiştir. Bunun üzerine Tyndale şu cevabı verir: “Ben papa ve tüm yasalarını reddediyorum ve Tanrı ömrümü uzun kılarsa, birkaç yıl içinde saban süren bir çocuğun senden daha fazla Kutsal Kitap bilgisine sahip olmasını sağlayacağım” (Foxe, XII). Belki de görüşlerinin Walsh ailesi için sorun yaratacağından korkarak, piskopos Cuthbert Tunstall'da bir hami bulma umuduyla 1523'te Londra'ya gitmek üzere onların yanından ayrıldı.
Tunstall, 1516 yılında Yeni Ahit'i Yunancadan Latinceye çeviren ve Jerome’un Vulgata'sını güncelleyen hümanist bilgin ve ilahiyatçı Desiderius Erasmus (y. 1466-1536) ile çalışmıştı. Erasmus Katolikliği asla terk etmemiş olsa da, reformu savunmuştu ve Tyndale'in, Erasmus'un çevirideki ortaklarından biri olan Tunstall'ın İngilizce bir İncil yaratma çabalarını himaye edecek kadar açık fikirli olacağına inanmak için iyi gerekçeleri vardı. Ancak Tunstall onu “sapkınlıktan (dine aykırı görüşlerden)” uzak durması konusunda uyararak geri çevirdi ve bunun üzerine Tyndale, yerel bir tüccarın desteğine güvenerek dersler vermeye ve konferanslar düzenlemeye başladı. Sonunda, 1524'te Köln, Almanya'ya gitmek üzere yola çıktı.
Avrupa ve Kutsal Kitap Çevirisi
Wittenberg'deki vakit geçirdiği ve Wartburg Kalesi'nde tamamlayacağı Yeni Ahit çevirisine başlarken Martin Luther ile görüştüğü düşünülmektedir. Luther'in Almanca İncil'inden, Erasmus'un Yunanca Yeni Ahit'inden ve Latince Yeni Ahit'inden, Jerome'un Vulgata'sından ve daha önceki Yunanca eserlerden yararlanmış, İngilizce çevirisini 1525'te bitirmiş ve 1526'da yayımlamıştır. Henry VIII'in reformcu eserleri kınadığını bildiğinden, Yeni Ahit'i İngiltere'ye kaçak yollardan sokmuş ve tıpkı yüz yıldan uzun bir süre önce Wycliffe'in çevirisinin yaptığı gibi en çok satanlar listesine girmiştir.
Ancak Tyndale Yeni Ahit'i sadece çevirmekle kalmamış, onu güzelleştirmiştir. Kutsal Kitap'ın yazımında kullanılan en eski yazı İskenderiye metin türüdür, bunu Batı ve Bizans metin türleri takip eder. Bunların her birinin kendine özgü bir üslubu vardır; genellikle İskenderiye daha özlü, Bizans ise daha lirik ve süslüdür. Tyndale, yukarıda bahsedilenlere ek olarak daha eski metin türü el yazmalarından da çalışmış ve satırları kendi şiirsel duyarlılığına göre şekillendirmiş gibi görünmektedir.
William Tyndale, en bilinen bazı kutsal metin pasajlarının sorumlusudur. Bunlar arasında “Başkalarını yargılamayın ki, siz de yargılanmayasınız” (Matta 7:1), “İsteyin, size verilecektir; arayın, bulacaksınız; kapıyı çalın, size açılacaktır” (Matta 7:7; Luka 11:9) ve “Siz yeryüzünün tuzusunuz” (Matta 5:13) yer alır. Tyndale ayrıca, bazı anahtar kelimeleri ve kavramları, Kilise tarafından anlaşıldığı ve öğretildiği şekilden radikal bir şekilde farklı bir biçimde çevirmiştir.
Tyndale, Hristiyanlıkta önemli bir terim olan "ekklesia" kelimesinin çevirisi konusunda yenilikçi bir yaklaşım benimsedi. Bu kelime, geleneksel olarak "kilise" olarak anlaşılmaktaydı ve bu anlam, Katolik Kilisesi'ni ifade ediyordu. İsa Mesih, Aziz Petrus'a "Bu kayaya dayalı olarak kilisemi kuracağım" (Matta 16:18) dediğinde, bu ifade, Mesih'in Katolik Kilisesi'ni Petrus aracılığıyla, Petrus'un ilk papa olarak kabul edilmesi nedeniyle kurduğu anlamına geliyordu. Ancak Tyndale, "ekklesia" kelimesinin daha doğru bir çevirisinin "cemaat" olduğunu kabul etti. Bu yorum, "tüm inananların rahipliği" anlayışıyla uyumlu bir şekilde, "İki veya üç kişi benim adımla bir araya geldiğinde, ben onların ortasında olurum" (Matta 18:20) sözlerini de yansıtarak, Kilise'nin otoritesini sarsıyordu. Tyndale'in bu çevirisi, bireylerin doğrudan Tanrı ile olan ilişkisini vurgulayarak, geleneksel Kilise hiyerarşisine karşı bir duruş sergiliyordu.
Bohemya Reformasyonu'nun (y. 1380-1436) nedenlerinden biri, Kilise'nin "utraquism" uygulamasını (her iki türde) reddetmesiydi. Utraquism, Eucharist (Komünyon) kutlaması sırasında, ekmek ve şarabın tüm inananlara sunulması gerektiği anlamına geliyordu. Ancak din adamları yalnızca ekmeği cemaatle paylaşıyor, şarabı kendilerine saklıyorlardı; çünkü Hristiyan din adamlarının, Kutsal Kitap'ı anlama yetenekleri dolayısıyla Hristiyan laiklerinden üstte olduğu düşünülüyordu. Tyndale'in çevirisi, Kilise'nin yanlış bir otorite olduğu yönündeki reformist anlayışı teşvik etti. Bu anlayışa göre, her birey, bir aracıya ihtiyaç duymadan inançları ve Kutsal Kitap'ı kendi okumaları aracılığıyla Tanrı'ya erişebilirdi. Başkalarıyla bir araya geldiğinde, bu bireyler "gerçek" bir kilise oluşturuyordu. Bu fikir, bireylerin doğrudan Tanrı ile olan ilişkilerini vurgulayarak Kilise'nin geleneksel otoritesine karşı bir eleştiri niteliğindeydi.
İngiltere'deki yetkililer, Tyndale'in çalışmasına büyük tepki gösterdi ve bu eser, Sir Thomas More (1478-1535), Piskopos Tunstall ve diğer din adamları tarafından kınandı. Tyndale'in Yeni Ahit’i, orijinal dillerden İngilizceye çevrilen ilk kutsal metin olmanın yanı sıra, matbaa ile üretilen ilk eserdi. Tyndale'in Yeni Ahit’i kitlesel olarak üretildi ve İngiltere'ye kaçak olarak sokuldu; bir dönem 16.000'den fazla kopyası dolaşımdaydı. Bu kopyalardan bulunabilenler, Londra'daki St. Paul’s Cross'ta toplatılıp yakıldı, Luther’in eserleri gibi. Ayrıca, bu eserleri kaçak olarak sokan ve dağıtanlar da yakalandı ve cezalandırıldı.
Henry VIII & Sir Thomas More
Piskopos Tunstall ve diğer din adamları Tyndale'in sapkınlık suçlamalarını yanıtlamak üzere İngiltere'ye iade edilmesini istemiş ve bu durum VIII Henry tarafından desteklenmişti, ancak Henry'nin kişisel nedenleri de vardı. Henry VIII, Aragonlu Catherine (1485-1536) ile olan evliliğinin iptal edilmesini istemiş, böylece bir erkek varis sahibi olma umuduyla Anne Boleyn (yaklaşık 1501-1536) ile evlenebilecekti ve Tyndale 1530 tarihli The Practice of Prelates adlı eserinde bunu kınamıştı. Henry VIII, evliliğin iptali için Papa'ya başvurmuş ve gerekçe olarak Levililer kitabındaki bir ayeti göstermişti. Ancak Tyndale, Levililer 20:21 ayetinin Henry VIII'in iddialarını desteklemediğini ve kralın yaptığı şeyin Kutsal Kitap’a aykırı olduğunu belirtmişti. Henry VIII, Tyndale'in tutuklanması ve iadesi için Kutsal Roma İmparatoru Charles V'e (1519-1556 yılları arasında hüküm sürdü) de haber gönderdi, fakat Charles V, İngiltere'nin talebi destekleyecek yeterli kanıt sunmadığı gerekçesiyle bu isteği reddetti.
Bu arada, Tyndale, yayımlanmış eserlerini gözden geçiriyor, yorumlar yazıyor ve Eski Ahit'i çevirmeye çalışıyordu. Sir Thomas More, Tyndale’in arkadaşlarını İngiltere'de avlayarak onları ve eserlerini ateşte yakarken, Tyndale de sapkınlık suçlamalarına karşı kendini yazılı olarak savunuyordu. Tyndale'in yaklaşık 1526 ile 1529 arasında nerede bulunduğu veya ne kadar süreyle orada kaldığı bilinmemektedir; çünkü sık sık yer değiştirdiği ve bu durumun, destekçileri veya tutuklanma ihtimali nedeniyle sorun yaratmaması için olduğu anlaşılmaktadır. Charles V, Tyndale'in iadesini reddetmiş olsa da, bu durum, Tyndale'in Kutsal Roma İmparatorluğu'nun bölgelerinde sapkınlık suçlamasıyla tutuklanamayacağı anlamına gelmiyordu.
İhanet ve İdam
1529'da, Tyndale, Belçika'nın Antwerp şehrinde yaşamaktaydı. Bu dönemde, Eski Ahit’in ilk beş kitabını tamamladı ve bu eserleri İngiltere’ye göndermeyi başardı. 1534 yılında ise, İngiliz tüccar Thomas Poyntz’ın evinde Yeni Ahit’ini tamamen gözden geçirdi; Poyntz, reform hareketine destek veren biriydi. Bu sırada, Antwerp'te bulunduğu bilinen Myles Coverdale'ın Tyndale'in çevirilerine yardımcı olduğu düşünülmektedir. Kilise yetkilileri, İngiliz tüccarları ve onların misafirlerine genellikle dokunmuyorlardı, çünkü bu tüccarlar şehir için büyük bir ekonomik fayda sağlıyordu. Bu nedenle, Tyndale, İngiliz mahallesinde serbestçe yaşayıp dolaşabilmiş gibi görünmektedir. Yazılarının yanı sıra, bölgedeki yoksullara hizmet ediyor ve haftada iki kez kamuya Kutsal Kitap okumaları yapıyordu.
1534 yılında Tyndale, Leuven Üniversitesi'nde öğrenim gören genç bir İngiliz öğrenci olan Henry Phillips ile tanıştı. Phillips, Tyndale'ın da katıldığı akşam yemeklerinde misafir olarak bulunmuştu. Seçkin bir üst sınıf ailesinden gelen Phillips, Oxford'da eğitim aldığı için Tyndale'a bir akademisyen olarak yakınlık hissettirmişti. Tyndale, Phillips'i Poyntz ailesinin evinde birkaç kez akşam yemeğine davet etti ve ikisi yakın arkadaş gibi görünmeye başladı; Phillips bazen, akşam yemeği tartışmaları geç saatlere kadar sürdüğünde, Poyntz evinde yatıya da kaldığı oluyordu. Ancak Poyntz, Phillips'e hiç güvenmediğini iddia etti ve haklıydı. 1535'in başlarında, Phillips, Tyndale'ı öğle yemeğine davet ederek onu İngiliz tüccarlarının koruyucu çevresinden uzaklaştırdı ve ardından Tyndale'den borç para alarak onu yetkililere teslim etti. Tyndale Brüksel'in dışındaki Vilvoorde Kalesi'ne hapsedildi ve 1536'da bir sapkın olarak yargılanıp mahkum edilene kadar orada kaldı.
Ünlü bir akademisyen olarak itibar kazandığı için, yakılmadan önce boğularak öldürülme nezaketi gösterildi. Son sözlerinin, İngiltere Kralı’nın gözlerini açması için ettiği bir dua olduğu söylenir. Bu, kralın, herkesin erişebileceği bir İngilizce kutsal kitap çevirisine izin vermesi umudu olarak yorumlanır. Sonraki yazarlar, Henry Phillips'in, İngiliz din adamları tarafından hatta bizzat VIII. Henry tarafından Tyndale'ı bulup ihanet etmesi için gönderildiği konusunda az çok hemfikirdirler. Phillips'in, ihanet karşılığında ödeme alması için fazla bir teşvike ihtiyacı yoktu; zira mirasını kumarda kaybetmiş ve acil nakit paraya ihtiyaç duymuştur.
Thomas Cromwell (yaklaşık 1485-1540) Tyndale adına arabuluculuk yapmıştı, ancak VIII. Henry bu talebi reddetti. Reform hareketine sempati duyan Anne Boleyn'in de Cromwell'in arabuluculuğunu ya etkilediği ya da kendisinin başarısız bir girişimde bulunduğu düşünülmektedir. Phillips, Tyndale'a ihanet ettikten kısa bir süre sonra VIII. Henry'ye karşı Papa ile komplo kurduğu gerekçesiyle VIII. Henry tarafından mahkum edildi ve kaçak durumuna düştü. İngiliz ajanlarından kaçarken 1542'de Viyana'da tarih sahnesinden silindi.
Sonuç
1534 yılında Parlamento, Kral aleyhinde konuşmayı yasaklayan Hıyanet Yasası'nı ve VIII. Henry'yi İngiltere Kilisesi'nin başı ilan eden ve Katolik Kilisesi ile bağları koparan Üstünlük Yasası'nı geçirdiğinde, İngiliz Reformu kurulmuş oldu. Aynı yıl Tyndale idam edildi ve VIII. Henry ile Cromwell, İngiltere'deki manastırların tasfiyesine başladı. Cromwell, Lutherci ilkeleri takip ederek Kilise'nin yedi ayininden dördünü reddeden On Madde’yi yayımladı. Tyndale'ın ölümünden üç yıl sonra, 1539'da, VIII. Henry, İngilizce bir İncil çevirisine – Great Bible (Büyük İncil) – izin verdiğinde, Tyndale’ın ölmeden önceki duası gerçekleşmiş oldu. İncil'in oluşturulması ve basılması, Tyndale'ın çevirilerinden yola çıkan Coverdale tarafından yönetildi. Akademisyen Diarmaid MacCulloch şöyle yorumlar:
Tyndale’ın İncil çevirisi, asistanları tarafından yapılan tamamlamalarla birlikte, yirminci yüzyıla kadar yapılan tüm İngilizce İncillerin temelini oluşturdu: İngilizce konuşan dünyanın geleceği üzerinde büyük bir etkisi oldu. 1520’ler ve 1530’larda gizlice okunup tartışılan bu çeviri, resmi baskı ya da yeterli vaaz imkânı bulunmadığı için halka açık vaazlara erişimi olmayanların hayal gücünü etkiledi. 1520'lerde İngiltere’de rahip atamalarında ulusal çapta belirgin bir düşüş yaşandığı gözlemlenmiştir: belki de geleneksel Kilise, ruhbanlık kariyerini düşünenler üzerindeki etkisini kaybediyordu. Tyndale, Reform hareketi sırasında ölen ilk İncil çevirmeni oldu; Londra Piskoposu ve VIII. Henry’nin işbirliğiyle Kutsal Roma İmparatorluğu yetkilileri tarafından, sürgünde bulunduğu Aşağı Ülkelerde tutuklanıp boğuldu. Ancak Tyndale’ın 1536’daki şehitliğinden önce, çevirisinin yaklaşık 16.000 kopyası İngiltere’ye ulaşmıştı. (203)
VIII. Henry'nin ardından, Reformu sürdüren oğlu VI. Edward (İngiltere kralı, 1547-1553) tahta geçti ve onun ardından İngiltere’yi tekrar Katolik bir ülke yapma politikası çerçevesinde Protestanları idam etmesiyle "Kanlı Mary" olarak bilinen I. Mary (İngiltere kraliçesi, 1553-1558) hüküm sürdü. I. Mary’nin ardından, Protestanlığı yeniden sağlam bir şekilde tesis eden I. Elizabeth (İngiltere kraliçesi, 1558-1603) tahta çıktı. Ölümünden sonra yerine I. James (İngiltere kralı, 1603-1625) geçti. I. James, 1611'de yayımlanan ve büyük ölçüde Tyndale’ın çalışmalarına dayanan King James İncil çevirisinin hamisi olarak bilinir. O tarihten günümüze kadar yapılan çeviriler, Tyndale’ın şiirsel çeviri mirasını devam ettirerek Yeni Ahit’teki çalışmalarının %84’ünü, Eski Ahit’tekilerin ise %76’sını korudu. Aynı zamanda, onun oluşturduğu birçok deyimi kullanarak, bir gün toplumun en düşük sınıfındaki bir bireyin bile kutsal yazıları, eğitimli olduğunu iddia edenler kadar iyi bileceği yönündeki vaadini gerçekleştirdi.
