Nestalik, Fars topraklarında Fars hattatları tarafından geliştirilen İslami hat sanatının stillerinden biridir. Hat sanatı, Pers'te daima mühim bir mevkiye sahip olmuştur ve kullanımı kitap ve vesika sayfalarının sınırlarının ötesine, mimari, çanak çömlek, metal işçiliği vs. gibi diğer sanat sahalarına değin uzanmaktadır.
İnkişaf ve Tarihi
Nestalik'in icadı Mir 'Ali Tebrizi'ye (takribi 1360-1420) 14. yüzyılın sonu ve 15. yüzyılın başında atfedilse de, daha evvelki hat eserlerinin görsel analizi ve kalan vesikaların tetkiki, bu tarzın daha evvel de var olduğunu göstermektedir. Lakin, stil için bir dizi kaide ve hususiyet geliştirmede ve onu müstakil ve yaygın olarak kullanılan bir yazı haline getirmede önemli bir rol oynadığı da barizdir.
Başlangıçta nesih ta'lik olarak adlandırılan bu tarzın, nesih ve ta'lik adlı iki eski yazının hususiyetlerinden oluştuğuna inanmaktadır. Ta'lik'in hem Farsça hem de Arapça'da "askılı" olarak tercüme edildiği göz önüne alındığında, diğer alimler nestalik'in (nesih ta'lik) aslında nesih'in asılı bir versiyonu olduğunu öne sürmektedir. Asma yazısının vasıflarına sahip olan nestalik şu şekildedir:
Üstten asılı bir vasfa sahip el yazısı. Ferdi harfler veya kelimeler umumiyetle sağ üstten sol alta doğru eğimli olarak yazılır ve böylece tek bir görünmez noktadan yukarıda asılıymışçasına görünür. (Wright, 232)
Görsel delillere dayanarak, nestalik'in inkişafından mesul olanlar Şirazlı hattatlardı ve bilgin Sheila S. Blair de yazının tam olarak gelişmesi için üç merhaleden geçtiğini ve bunların üçünün de Şiraz'da tahakkuk ettiğini öne sürüyor. 15. asırdan itibaren nestalik, bilhassa Farsça şiir ve el yazmaları olmak üzere Farsça yazımda kullanılan seçilmiş edebi yazı haline gelirken, ta'lik resmi mektup ve vesikalarda kullanıldı. Nestalik'in birçok hususiyetinden biri, nesih ile karşılaştırıldığında yazımının daha hızlı olmasıydı. Dahası, ta'lik'in inkişafındaki rolünü kabul edersek, nestalik eski yazının eksikliklerinden de arınmıştı.
Şüphesiz zarafeti, muvazenesi ve güzelliği sebebiyle nestalik "İslam hat sanatının gelini" olarak bilinir hale geldi.
Nestalik'in harf şekillerinin tabiat veya müzikten ilham aldığına dair yaygın bir inanış vardır: Ağaçların ve çiçeklerin dikey çizgileri, tepelerin ve çayırların dalgalanmaları ile yuvarlak çizgiler veya şarkı söylerken tiz ve bas sesler, tarlaların ve ovaların uzatmaları veya müzikal duraklamalar, harflerin ve kelimelerin kıvrımları hayvanların, kuşların ve bilhassa insanların vücut hatlarından, cümle düzenlemeleri kuş uçuşlarından veya çiçek kümelerinden ilham almıştır. (Fazaili, 603)
Nestalik'teki harflerin şekilleri için insan figürlerinin ve duruşlarının da muhtemel ilham kaynakları olduğu öne sürülmüştür; zira Fars şiirinde sevgilinin güzel hususiyetleri alfabenin harflerine teşbih edilir. İran'da bu yazı iki türde yazılmıştır; yani Şark ve Garp stili. Garp stilinin daha keskin görünümü, alışılmadık derecede uzun uzantıları ve iyi orantılı olmayan boyutları sebebiyle, eski stilden daha az zarifti ve bu sebebple sonunda İran'da göz ardı edildi. Yüzyıllar boyunca mükemmelleştirilen Şark stili, günümüzde kullanılan stildir.
Nestalik, Mir Emad Hassani (takribi 1554-1615) ve Sultan 'Ali Meşhedi (ö. 1520) gibi hattatlar zamanında Safevi Hanedanlığı'nın ilk yarısında zirveye ve klasik şekline ulaştı. 16. yüzyılın ilk yarısında (yaklaşık 1514 CE), Sultan Ali Meşhedi, Sırat el-Sütur (Yazı Yolu) adlı kafiyeli beyitlerden oluşan bir risale yazdı. Bu risalede hat sanatı pratikleri ile dini disiplinler arasında bir paralellik kurdu ve nestalik yazımına dair bir rehber ekledi.
15. yüzyılda nestalik, Batı İran'dan Osmanlı payitahtına götürüldü ve burada kafa karıştırıcı bir şekilde ta'lik olarak biliniyordu. Ayrıca bazı değişikliklerle Urduca yazımı için yazı olarak kullanıldığı Hindistan'a da götürüldü. Daha sonraki asırlarda, bu yazının kullanımı devamlı olarak geriledi ve canlandı, ancak günümüzde nestalik hala arzulanan yazıdır ve birçok kişi bunu öğrenmek için İran Hattatlar Derneği'nde ders almaktadır.
Meşhur Hattatlar
Sadece nestalik'in üstadları olmakla kalmayıp aynı zamanda bu zarif yazının pratiğini sürdüren birçok talebe yetiştiren çok sayıda hattat vardır. Bu usta hattatlar arasında daha önce bahsedilen Mir 'Ali Tebrizi, Sultan 'Ali Meşhedî ve Mir Emad Hassani ile Mirza Muhammed Rıza Kalhor (takribi 1829-1892) yer almaktadır.
Kudvat el-Küttab (kâtiplerin şefi) olarak da bilinen Mir 'Ali Tebrizi, Timurlular zamanında faaliyet gösteren bir Fars hattatıydı. Belirtildiği gibi, bazı bilginler onu nestalik'in babası (mucidi) olarak adlandırırken, diğerleri onun yazıya yalnızca sabit bir kaideler ve hususiyerler seti verdiğine inanmaktadır. Her iki vaziyette de, nestalik'in müstakil ve yaygın olarak kullanılan bir yazı olarak inkişafındaki rolü inkar edilemez. En iyi talebelerinden biri de nestalik'i muhafaza etmek ve yaymak için çok çalışan kendi oğlu 'Ubaydullah'tı.
Sultan 'Ali Meşhedi ve Mir Emad Hassani, Safevi zamanında aktifti ve Şark'ın nestalik (Kurasanî tarzı) tarzı klasik şekline ilkinin elleriyle ulaştı. Sultan 'Ali Meşhedi, aynı zamanda Kıblet el-Küttab (katiplerin feneri) olarak da bilinirdi. Tarzının birçok çağdaş hattatla benzerliği ve eserlerini Sultan 'Ali (o dönemde birçok hattatın paylaştığı bir ad) olarak imzalaması sebebiyle, eserlerinin diğerlerinden tefrik edilmesi bazen zordu. Mir Emad Hassani, nestalik'i mükemmelliğinin zirvesine çıkardı ve birçok kusurunu ortadan kaldırdı. Yaygın ünü sebebiyle, kendi zamanında dahi, adına birçok sahtecilik yapılmıştır. Bununla beraber, orijinal eserler, altlarında yatan mükemmel kabiliyet ve maharetle açıkça tefrik edilebilir.
Nestalik yazısının bir diğer usta hattatı, bir gerileme devrinden sonra yazıyı tekrar canlandıran Mirza Muhammed Reza Kalhor'du. Kalhor, litografik baskının bir hattatıydı ve bu sebeple 19. asrın ikinci yarısında nestalikin estetiği üzerinde büyük bir tesiri olan ve onu litografik proses için daha münasip hale getiren çeşitli yeni kaideler getirdi.
Şikeste Nestalik
17. yüzyılın başlarında, şikeste nestalik (kelimenin tam anlamıyla kırık nestalik) olarak bilinen nestalikin el yazısı versiyonu ortaya çıktı. İcadı Murtaza Golikhan Şamlu'ya (takribi 1688-89) ve Muhammed Şafi Heravi Hüseyni'ye (takribi 1587-1670) atfedilir ve Abdülmecid Talakhani'nin (takribi 1737-1771) ellerinde zirveye ulaştı. Şikeste nestalik'teki harfler ve kelimeler küçültülmüş, kırılmış ve nadiren birbirinden ayrılmış olduğundan, yazı nestalik'ten çok daha hızlı yazılmıştır. Dahası, iş yerlerinde ve mahkemelerde kararname ve vesikalar yazmak için kullanılan yazı olarak ta'lik'in yerini almıştır.
Şikeste nestalik, hat sanatının bir canlanma dönemi geçirdiği ve birkaç yeni varyant yazının geliştirildiği Kaçar Hanedanlığı (1789-1925) esnasında bilhassa popülerdi. Başlangıçta karmaşık bir yazı olan şikeste nestalik, müteakip zamanlarda basitleştirildi; sekreterlik stili (şikeste tahriri) en mantıklı basitleştirmeydi. Şikeste nestalik, Afganistan gibi diğer Müslüman ülkelerde de belirli bir dereceye ve Fars normlarına göre olmadan kullanılır. Şikeste nestalik'in kalıcı Fars üstadları arasında, nestaliği tatbik eden Mirza Gulamreza İsfahani (takribi 1831-1887) ve 'Ali Ekber Gülistaneh (takribi 1857-1901) sayılabilir. Hem nestalik hem de onun el yazısı çeşidi olan şikeste nestalik, günümüzde usta hattatlar ve onların nezaretinde yazıları tatbik eden talebelerce tatbik edilmeye devam ediyor.
