Hamse (ayrıca Beşli veya Penc Genc olarak da bilinir) Nizami-i Gencevi'nin (takribi 1141-1209) en bilinen eseridir ve şüphesiz Fars edebiyatının en mühim eserlerinden biridir. 12. yüzyılın son on yıllarında yazılan Nizami'nin Hamse'si beş şiir ve takribi 30.000 beyit ihtiva eder.
Nizami-i Gencevi
İlyas Yusuf Nizami-i Gencevi, Fars edebiyatının en büyük romantik şairlerinden biridir. 1141'de Gence'de (günümüzde Azerbaycan) doğdu ve o zamanlar İran'ı idare eden geniş bir Türk kabile konfederasyonu olan Selçuklu Hanedanlığı (takriben 1037-1194) devrinde yaşadı. Bu devirde, bilhassa edebiyat sahasında aşikar bir kültürel büyüme görüldü ve Kamran Talattof'un listelediği gibi, Nizami'nin mümtaz çağdaşları arasında bilhassa Fars edebiyatında ve umumi olarak edebiyat dünyasında önemli pozisyonlara sahip şairler Hakani-i Şirvani (1121-1199), Evhadeddin Envari (1126-1189) ve Feridüddin Attar (1142-1220) yer almaktadır.
Birincil kaynakların eksikliği ve dahası sarayda hizmet etmemesi ve Selçuklu Hanedanlığı'nın mahalli prensleri arasında patronlar bulması sebebiyle şairin şahsi hayatı hakkında pek fazla şey bilinmemektedir. Bundan mütevellit, onun hakkında var olan bilgilerin çoğu, otobiyografik bilgiler ihtiva eden şiirlerinden çıkarılmıştır. Hayatının neredeyse tamamını Gence'de geçirdiği anlaşılıyor; orada doğdu ve aynı yerde vefat etti. Üç defa evlendi ve dul kaldı, ancak eşlerinden birinin, Afak'ın adı bize biliniyor. Nizami'nin, Hamse'sinde romantik türde bir şiir olan Hüsrev ile Şirin'i Afak'a bir methiye olarak yazdığı yönünde bir teori vardır.
Nizami, Firdevsi'nin Şehname (Krallar Kitabı), Eyyuki'nin Varka ie Gülşah ve Gorgani'nin Vis ile Ramin'i gibi emsal şaheserlerden ve Fars edebiyat figürlerinden ve ayrıca Arap anekdotlarından ve şifahi anlatılardan ilham aldı. Bununla birlikte, yalnız taklitten uzak durmuş ve kendine mahsus yazış tarzıyla yeni ve yenilikçi materyaller yaratmıştır. Aynı hususiyetler ve yaklaşım Hamse'sinde de görülebilir.
Eserleri, kendi zamanına kadarki Farsça edebi muvaffakiyetlerin bir sentezidir - Firdevsi'nin kahramanlığı, Hayyam'ın kaderciliği, Sena'i'nin hümanizmi, Unsuri ve Farruki'nin lirizmi ve Gurgani'nin erotikliği. Nizami, bu zengin ve çeşitli ananeyi muasır mistisizmle, ansiklopedik bilgisiyle ve yüce poetik kabiliyetiyle genişletti. (Chelkowski, 2)
Dolayısıyla Nizami'nin şöhret ve itibarının saray mensuplarıyla bir rabıtasından ziyade şiirleri ve dili ustaca kullanmasıyla gerçekleştiği rahatlıkla söylenebilir.
Nizami'nin Hamsesi
Hamse (Beşli) Nizami'nin en meşhur şaheseridir ve adından da anlaşılacağı gibi beş şiirden ve takribi 30.000 beyitten oluşan bir koleksiyondur. Beş şiir, yazıldıkları sıraya göre şu şekildedir:
- Mahzen-i Esrar (Sırlar Hazinesi)
- Hüsrev ve Şirin
- Leyla ve Mecnun
- Heft Peyker (Yedi Güzel)
- İskendername (Ayrıca İskender Kitabı, İskendernama olarak da bilinir)
Her şiirin (bilhassa Hüsrev ve Şirin, Leyla ve Mecnun ile Heft Peyker) ilgi çekici hikayesi ve güzel dili, Fars minyatür resmine zengin bir bağlam kazandırmış ve Hamse'yi, Firdevsi'nin Şehname'siyle birlikte Fars edebiyatının en çok resimlenen eserlerinden biri haline getirmiştir.
Mahzen-i Esrar
Hamse'nin ilk ve en kısa şiiri Mahzen-i Esrar'dır (Sırlar Hazinesi). Diğer dört şiirin devamlı anlatımından farklı olarak, bu eser manevi ve ahlaki dersler ile talimatlar içeren bir hikaye koleksiyonundan oluşur. Bununla beraber, Nizami'nin ve sonrasında yazılan diğer bütün mesnevilerin (kafiyeli beyitlerden oluşan şiirler) giriş bölümleri için de bir temel oluşturmuştur:
Nizami bu destanda, sonraki mesnevilerinin giriş kısımları ve bundan sonra yazılan hemen hemen bütün mesneviler için bir kalıp oluşturur. Bunlar arasında Tanrı'ya ibadetle alakalı ayetler, ardından Hazreti Muhammed'e methiye ve hürmetle alakalı bir kısım ve Hz. Muhammed'in göğe yükselişinin bir tasviri yer alır. Ardından yazar için bir dua, hükümdara övgü, şiirin neden yaratıldığını anlatan bir kısım ve son olarak edebiyat dünyasının mükemmelliğine dair bir kısım gelir. (6)
Mahzen-i Esrar diğer şiirlerine kıyasla pek beğenilmemiştir.
Hüsrev ve Şirin
Hüsrev ve Şirin, Hamse'de mistik felsefeden romantizme doğru bir dönüm noktasını işaret ediyor. Bu ani değişimle alakalı birkaç teori var. Bazıları bunun Nizami'nin daha fazla ilgi çekmek için bir pazarlama stratejisi olduğuna inanıyor, bazıları bunu muayyen bir patronun hususi bir siparişi olarak görüyor ve diğerleri şiirin karısı Afak'a bir methiye olduğuna inanıyor. Sebebi ne olursa olsun, Hüsrev ve Şirin Fars edebiyatında bir zirveye ulaştı:
Fars edebiyatında strüktürel ve artistik birliği tam olarak yakalayan ilk şiirdir.(6)
Şiir, Sasani İmparatorluğu'nun II. Hüsrev'i (MS 590-628) ile Ermeni prensesi Şirin arasındaki münasebet ve aşk macerasını anlatır. Hikaye daha evvel Şehname'de Firdevsi (940-1020) tarafından ele alınmış olsa da, Nizami'nin odak noktası, Ferdowsi'nin bahsettiği o dönemin tarihi detayları ve hadiselerinden ziyade iki karakter arasındaki romantik münasebetti. Bütün şiir, farklı zamanlarda eklenen 100 bölümden oluşuyor ve bu da oldukça karmaşık bir kronolojiye yol açıyor.
Leyla ve Mecnun
Hamse'nin üçüncü şiiri Leyla ve Mecnun, İslam dünyasında zaten popüler olan Arap kökenli bir hikayedir. Hikaye, Nizami'den önce dahi farklı şairler ve yazarlarca anlatılmıştı. Yine de, diğer anlatılarda olduğu gibi aynı yaklaşımı izleyen Nizami, bu aşk hikayesine de yeni bir perspektifle bakmıştır.
Şiir, mektepte tanıştıktan sonra birbirlerine aşık olan Kays ve Leyla adlı iki karakter arasındaki aşk hikayesini anlatır. Kays aşkın deliliğine kapılır ve bütün beşeriyetten uzaklaşır, böylece hikaye boyunca Mecnun (kelimenin tam anlamıyla deli anlamına gelir) olarak bilinir. Şiir, birbirlerine olan aşkları ortaya çıktıktan sonra birbirlerinden ayrılan ve hayatlarının sonuna kadar ayrı kalan iki aşığın zorluklarını takip eder. Hikaye boyunca aşık ve sevgili birleşmese de, Leyla ve Mecnun bugün bile güçlü, tutkulu ve hakiki aşkın sembolleri olarak kalmaya devam ediyor.
Heft Peyker
Hamse'nin dördüncü hikayesi Heft Peyker'dir (kelimenin tam manasıyla Yedi Beden anlamına gelir lakin mecazi olarak Yedi Güzel manasına gelir) ve Sasani hükümdarı Behram-ı Gur'un (V. Bahram, 420-438 CE hükümdarlığı) romantik bir biyografisini anlatır. Hüsrev ve Şirin'de olduğu gibi, hikayenin bir kısmı daha evvel Şehname'de Firdevsi tarafından anlatılmıştı. Heft Peyker, Behram'ın hakkı olan taht için savaşmasıyla başlayan, prensesleri ziyaret etmesiyle devam eden ve Bahram'ın krallık üzerindeki kontrolü yeniden ele geçirme ve nizamı geri getirme çabalarıyla sona eren üç merhaleyi ihtiva ettiği görülebilir.
Şiirin başlığındaki yedi rakamı, Behram tahta çıktıktan sonra onun gelinleri olan yedi iklimden gelen yedi prensese karşılık gelir. Dahası, bu rakam, prenseslerin altında yaşadığı yedi renkli yedi kubbeye (yedi iklimi idare eden yedi gezegene göre) gönderme yapar. Anlatı hem erotik hem de moralistik bir boyuta sahiptir, zira Bahram'ın eşleriyle olan aşk münasebeti onu krallığın işlerinden uzaklaştırmıştır ve ancak bu zevkleri geride bırakarak kontrolü tekrar ele geçirebilmiş ve kaostan kurtulabilmiştir.
İskendername
İskendername, Hamse'nin beşinci ve son şiiridir:
Firdevsi'nin eserlerinden her zaman büyülenen Nizami'nin hayat gayesi, aynı endamda bir kahramanlık destanı yazmaktı. (7)
Şiir aynı zamanda İskender Romansı olarak da bilinir ve Büyük İskender'in (MÖ 356-323) hayatına dair Yunan anlatılarına dayanır. Hikaye iki kısma ayrılmıştır: Şerefname ve İkbalname. İlki, İskender'in Makedonya'dan Hindistan'a kadar olan fetih hikayesini anlatırken, ikincisi, bir bilge haline geldiği entelektüel yolculuğuna ve büyümesine odaklanır.
Netice
Leyla ve Mecnun hariç, diğer dört şiirin tarihi yalnızca anlatılardaki hadise ve isimlere dayanarak dolaylı olarak belirlenebilir. Ayrıca, Leyla ve Mecnun ile Hüsrev ve Şirin gibi şiirlerden, kadın karakterini kuvvetli, faziletli ve entelektüel lakin tutkulu ve şefkatli bir karaktere yükselten Nizami'nin kadınlara yönelik alışılmadık muamelesini tespit edebiliriz; çoğunlukla destansı şiirlerde erkek figürlere atfedilen hususiyetler, onları anlatıda gerçekleşen herhangi bir fiilin ana karakterleri haline getirir. Hamse'nin her şiiri sadece Fars edebiyatında değil, aynı zamanda dünya çapında büyük bir kıymete sahip. Şiirler bugün hala okunmakta, analiz ve tercüme edilmekte olup, edebi eserlere devamlı olarak tesir etmektedir.
