Büyük Kuzey Savaşı, Rusya ve İsveç arasında, çar I. Petro'nun (Büyük Petro) iktidarı süresince 1700'den 1721'e kadar sürdü. Savaşın önde gelen sebeplerinden biri, Büyük Petro'nun Baltık Denizi'nde bir toprak edinme ve Karadeniz'e erişmek arzusuydu.
21 yıl süresince birçok muharebe gerçekleşti, Rusya İsveç'i en nihayetinde Poltava Meydan Muharebesi'nde yendi fakat yine de resmi barış antlaşması 1721 yılına kadar imzalanmadı. Ünlü Fransız yazar Voltaire (1694-1778), bu savaşa "Meşhur Kuzey Savaşı" adını verdi.
Arka Plan
1697 yılından beri Petro, Baltık Denizi'nde bir liman inşa edebilmek için toprak elde etme arzularını dile getirmekteydi. Bu dönemde Baltık Denizi, sayısız deniz ticareti yolu ve limanlarından faydalanmayı bilen İsveç'in kontrolündeydi. Rusya ve İsveç, Finlandiya kıyılarındaki toprakları ele geçirmek için yüzyıllardır mücadele içerisindeydiler. 1584'te IV. İvan'ın (Korkunç İvan) ölümünün ardından İsveç, 1616'da iade etmek zorunda kalacağı Novgorod dahil olmak üzere, Rus kıyı şeridinin epey bir kısmını kontrol altına aldı. İsveç'in bu bölgelerdeki hakimiyeti Rusya'nın denize erişimini kesmiş oldu, ki Petro, Rusya'nın bu durumdan ötürü yaşadığı ekonomik kaybın farkındaydı. Baltık Denizi'ne doğrudan erişmek, Rusya'nın Batı Avrupa'ya ve İngiltere ve Hollanda gibi ülkelere doğrudan deniz yoluyla bağlanması demek olurdu.
Savaşın muhtemel sebeplerinden bir diğeri, Büyük Petro'nun büyükelçiliği esnasında Riga şehrini ziyaret etmesiydi. Letonya'nın başkenti Riga'ya varışının ardından, şehrin valisi, Petro'nun tahkimatları görme talebini geri çevirdi. Duruma alınan Petro, bir gün Riga'yı ele geçireceğine dair yemin etmişti.
Petro 1698'de, Saksonya Elektörü ve aynı zamanda Lehistan kralı II. Augustus (1670-1733) ile bir araya geldi ve Augustus, Petro ve Rusya'dan, Lehlilerin ona sırtını dönmesi durumunda kendisini desteklemesini rica etti. Karşılığında ise Augustus, Petro'nun Riga'yı almasına yardım edeceği sözünü verdi. Her ne kadar bu sözlü anlaşma resmileştirilmemiş veya yazıya dökülmemiş olsa da, Petro'nun, II. Augustus için derin bir yakınlık beslediği ve verdiği sözü tutacağını düşündüğü söylenirdi.
İsveç
Bu dönemde İsveç, geniş topraklara ve zengin ticaret yollarına sahip olmasıyla Avrupa'daki en güçlü devletlerden biriydi. İsveç kralı, 1697 yılında henüz 15 yaşındayken taç giyen XII. Charles'tı (1682-1718). Estonya, İskandinavya (Norveç hariç), Finlandiya ve Baltık Adaları'ndan oluşan geniş bir İsveç İmparatorluğu'nu miras edinmişti. İsveç aynı zamanda Neva, Elbe, Oder ve Dvina nehirleri boyunca ticaret yollarının hakimiydi. İsveç ordusunun Avrupa'nın her yerine sefer düzenleyebilmesi, İsveç'i hem savaş hem de barış zamanlarında mühim bir aktör yapmaktaydı. Charles oldukça genç olmasına rağmen doğuştan gelen bir hükmetme yeteneğine sahipti. İktidarı sırasında İsveç İmparatorluğu, her ne kadar Rusya tarafından Büyük Kuzey Savaşı'nda feci bir mağlubiyete uğratılmış olsa da, yeni doruk noktalarına ulaştı. Charles yine de meşhur bir savaş kahramanı olarak tarihteki yerini aldı.
Johann Patkul
Johann Patkul zeki, kültürlü ancak aynı zamanda sabit fikirli ve çabuk sinirlenen Livonya soylusu bir vatanseverdi. Livonya (bugünkü Estonya), 1660'lı yıllarda İsveç'e dahil olmuştu. XI. Charles'ın (i. 1660-1697) iktidarı sırasında, kralın mutlak güce sahip olması adına soyluların güç ve etkisi gözle görülür biçimde kısıtlanmıştı. Patkul bu duruma sert bir şekilde karşı çıktı ve davasını kralın önünde savundu. Konuşmasıyla onu etkilemeyi başardı ancak fikrini değiştirmeye muvaffak olamadı. Patkul öfkeli bir arzuhal yazıp Stockholm'a gönderdi. Bu hareketi bir ihanet olarak görüldü.
Patkul idama mahkum edilmişti lakin onu yakalamaya gelen askerlerden kaçmayı başardı. Patkul 6 yıl boyunca Avrupa'nın her bir köşesini gezerek, kendisiyle aynı fikirde olan hükümdarlarla bir anti-İsveç ittifakı oluşturmanın hayalini kurdu. Patkul özellikle Lehistan'ı, II. Augustus'un Alman olduğunu ve Livonya'daki Almanların tarafını tutacağını bilerek, kendi tarafına çekmek için can atıyordu. 1698'de Patkul, Augustus ile görüştü ve onu, Livonya'yı ele geçirmenin çantada keklik olacağını ve Livonya'daki soyluların onu meşru kralları olarak tanıyacağı sözünü vererek, anti-İsveç ittifakı konusunda ikna etmeyi başardı - bu Augustus'un reddedemeyeceği bir teklifti.
Patkul daha evvel, hudutlarında İsveç birliklerinden rahatsızlık duyan ve toprak kaybından ötürü savaşa sıcak bakan Danimarka kralı IV. Frederick'i (i. 1699-1330) ziyaret etmişti. Lehistan ve Danimarka, İsveç'e karşı bir saldırı antlaşması imzaladı. Patkul, oldukça fazla sayıda askere haiz Rusya'nın oldukça büyük fayda sağlayacağını bildiği için ittifaka katılması hususunda ikna edilmesini önerdi. Ancak, Rusya'nın Baltık bölgelerini terk etmeyeceği ve hakimiyet hak talep edeceğine dair bir endişe mecvuttu.
Rusya Savaşa Katılıyor
Patkul ve Augustus'un bireysel temsilcisi General George von Carlowitz, Petro ile görüşmek adına Moskova'ya seyahat etti. Vardıklarında ise halihazırda bir İsveç elçisinin Petro'yu beklemekte olduğunu gördüler. İsveçliler, her defasında yeni bir hükümdar taç giydiğinde norm olduğu üzere, Rusya ve İsveç arasında mevcut tüm antlaşmaların uygulanmasını istediler.
Petro, Moskova'ya vardığında bu iki elçinin de kendisini beklemekte olduğunu gördü. İlerleyen haftalarda Petro her iki taraf ile, Patkul bu esnada kimliğini gizlemiş olmasına rağmen, mülakat gerçekleştirdi. İsveç elçisi Augustus'un elçisinin varlığından haberdardı; lakin onların da Rusya ile barış antlaşması imzalamaya geldiklerini varsaymıştı. Petro, onları yatıştırmak adına saygıda kusur etmedi ve önüne her ne koydularsa imzaladı. Petro görüşmelerini, XII. Charles'a yazmış olduğu kişisel bir mektupla sonlardırdı. İsveçliler, Petro'nun yalnızca birkaç gün sonra, Augustus ile İsveç'e karşı en geç 1700 Nisan'ında savaşa gireceği bir antlaşma imzalayacağına dair pek bir şey bilmiyorlardı.
Savaşa Hazırlık
Petro, Osmanlı İmparatorluğu ile bir barış antlaşması imzalanmadan İsveç'e karşı savaşa girişmeyeceğini açık bir şekilde beyan etmişti. Ancak Petro, ordusunun Batılı bir ordu ile yüzleşmesi için mümkün olan tüm vakte ihtiyacı olduğunu biliyordu. Petro, azat edilmiş kişilere yılda onbir ruble maaşın yanı sıra içki içme serbestisi tanıyan bir ferman yayımlayarak, onları Rusya adına savaşmaya çağırdı. Aynı zamanda toprak sahiplerinin, sahip oldukları her 50 serf için bir serf göndermesini, manastırlardan da 25'te birini vermesini talep etti. Birkaç ay içerisinde orduyu 35 alaydan oluşan 30.000 kişilik bir kuvvet halinde yeniden şekillendirdi. Komuta kademesindeki birçok rütbeli kişi yabancı kökenliydi. Petro, ordusunu koyu yeşil ceketler, şapkalar, botlar, yeni süngüler ve tüfeklerle donattı. Askerler aynı zamanda sıra halinde yürümeyi ve hizada durmaları konusunda talim edildiler.
Petro, Osmanlı İmparatorluğu ile yapılacak antlaşmanın nihayete ermesini beklerken, yeni müttefikleri ilerlemeye ve Augustus'un birlikleriyle, Livonya ve Riga'yı istila ederek, İsveç'e saldırmaya karar verdiler. Carlowitz bu işgal sırasında öldürüldü. Bu esnada, IV. Frederick ve Danimarka birlikleri Tonning kasabasını kuşatma altına aldılar. Petro, müttefiklerinin kendisini beklemeden savaşa girmelerinden dolayı küplere bindi.
Türkiye ile ilişkiler o kadar kötü bir hal almıştı ki bu esnada Petro, bir noktada İsveç ile barışçıl ilişkileri yeniden tesis etmek ve İsveç'i barışa ikna etmek için Stockholm'a bir elçi gönderdi. Hatta Petro, Augustus'un Riga'yı ele geçirmesi durumunda geri alacağı sözünü verdi. İsveç, elçilerin teklifinden memnun kaldı ve Rusya ile iyi ilişkiler içinde ayrıldı. Aylar geçti ve en nihayetinde 1700 Ağustos'unda Rusya, Osmanlı İmparatorluğu ile barış antlaşması imzaladı ve İsveç'e savaş ilan etti.
Narva Kuşatması
Narva şehri Narova nehri kıyısında bulunan bir şehirdi. Danimarkalılar tarafından 13. yüzyılda inşa edilmiş ve iyi tahkimatlandırılmıştı. Petro'nun müttefikleri onu Narva'ya saldırmaktan caydırmaya çalışmaktaydılar zira Narva'nın onun eline geçmesini istememekteydiler. Lakin Petro, eğer Narva'yı ele geçirirse denize daha fazla erişebileceğini ve daha fazla gemi inşa edebileceğini biliyordu.
Rus ordusu Narva'ya Eylül'de vardı ve ardından şehri, Rus mareşali Dük Charles Eugène de Croy'un (1651-1702) ve Augustus tarafından gönderilen Hummert adında bir mühendisin desteğiyle kuşatma altına aldı. Rus kuvvetlerinin muhasaraya uygun olmadığı kısa sürede anlaşıldı. Yeteri kadar insan gücü yoktu ve Rus topları tahkimatlara yeterince hasar veremiyordu. Petro ayrıca Augustus'un Riga'dan çekildiği haberini aldı. Son darbe, mezkur mühendisin İsveç saflarına geçmesiyle geldi.
Kışın yaklaşmasıyla Rus ordusu hastalıkla ve şaşırtıcı bir şekilde, Petro'nun çekip gitmesiyle karşı karşıya kaldı. Petro'nun ricatının ardında birkaç bariz sebep var. Muhtemelen levazımı organize ederek Rus ordusu için daha faydalı olabileceğini ve geri döndüğünde kuşatmanın devam edeceğini düşünmüştü. Her halükarda Petro komutayı Dük de Croy'a bırakıp gitti.
XII. Charles bunu, birlikleriyle Narva'ya doğru ilerlemek için mükemmel bir fırsat olarak gördü. Etkiletici bir şekilde, XII. Charles'ın 8.000 kişilik birliği, kendisinden üç kat daha büyük olan Rus ordusu ile karşı karşıya geldi ve 20 Kasım 1700'de galip gelmeyi başardı. Rus ordusu, subayların çoğundan nefret etmekteydi ve Petro'nun ayrılmasıyla adeta başsız bir koyun sürüsüne döndü. Ayrıca kar fırtınası da İsveç ordusunun lehineydi; çünkü kar, Rus askerlerinin yüzüne doğru vurarak görüş alanını kısıtlamaktaydı.
Petro, mağlubiyet haberini Narva yakınlarında aldı ve hayatta kalan askerlerin Novgorod'a çekilmelerini emretti. Avrupa Petro ile dalga geçerken XII. Charles'ı övmekteydi. Rusların yenilginin intikamını alabilmesi için neredeyse on yıl geçmesi gerekecekti.
Sonrası
Petro, yaşanan bu Rus yenilgisinin öncelikli hedefinden sapmasına mani oldu. Her şeyden önce, savaşa karşı daha tutkulu ve kararlı bir hale geldi. Petro'nun asıl korkusu XII. Charles'ın Moskova'ya yürümeye kalkışmasıydı. Nitekim şans eseri bu olay gerçekleşmedi. Ardından orduyu tekrardan inşa etmesi gerekiyordu. Dağılmış birlikler yeniden nizama sokuldu ve sayısı 34.000'i aştı; tahkimatlar kuvvetlendirildi, yeni silahlar toplandı, kilise çanları tüfekler ve toplar için eritildi ve hepsinin ödenmesi için yeni vergiler yürürlüğe kondu.
1701'de Petro, Augustus ile müzakere etmek adına on gün boyunca bir araya geldi. Hem Petro hem de Augustus savaşa devam etmek yönünde hemfikirdiler. Savaştan çekilmeden evvel birbirlerinin rızasını alacakları hususunda anlaştılar. Lehistan Livonya ve Estonya'ya odaklanırken Rusya, Karelia ve İngria'ya yönelecekti. Petro, Rus ordusunun yeni başkomutanı olarak, aristokrat Boris Şeremetev'i (1652-1719) atadı.
Birden Fazla Sefer
XII. Charles, Rusya ve Lehistan ile aynı anda harp edemeyeceğine karar verdi ve tüm odağını Augustus'u yenmeye çevirdi. Bu zaman zarfı içerisinde Rusya birkaç galibiyetin tadını çıkardı. İlki, Arkhangelsk'te (Beyaz Deniz'in yakınlarında) İsveç donanmasının yenilmesiydi.
1702 yılının Ocak ayında Rusya, Doğu Livonya'da bulunan Erestfer'de 3.000 civarında İsveç askerinin öldürülmesiyle sonuçlanan ilk büyük zaferini kazandı. Moskova, bu zaferi büyük ziyafetler ve havai fişekler ile kutladı. 1702 Temmuz'unda Şeremetev ve askerleri Livonya'daki Hummelshof'ta, İsveçli albay Wolmar Anton von Schlippenbach'ın (1653-1721) ordusuyla karşılaştı ve İsveç birlikleri neredeyse tamamen imha edildi. Livonya görünürde savunmasızdı ve Şeremetev ve askerlerinin geri kalan kasabaları ele geçirmesi çok uzun sürmedi.
Çok geçmeden Petro, denizden saldırıya geçmeye karar verdi ve büyük İsveç gemilerini sayıca fazlalığıyla yoracak küçük tekneler inşa etmeye koyuldu. Petro gemileri, o vakit İsveç kadırga ve brigatinlerine (bir gemi türü) ev sahipliği yapan Ladoga Nehri üzerinde inşa ettirdi. 20 Haziran 1702'de, 400 Rus askeri İsveçlilerin üzerine taarruza geçti ve geri çekilmeye zorladı. Bir diğer taarruz 7 Eylül tarihinde gerçekleşti ve İsveçliler Ladoga Nehri'ni terk etti. Benzer bir saldırı Peipus Nehri'nde gerçekleşiyordu ve İsveçlilerin aceleyle geri çekilmesine sebebiyet verecekti. Narva, yılın ilerleyen vakitlerinde Rusların eline geçti.
Nöteborg Kalesi'nin Ele Geçirilmesi
Nöteborg kalesi, Novgorod sakinleri tarafından 13. yüzyılda inşa edilmiş ve 1611'de İsveçliler tarafından ele geçirilmişti. Baltık'ta ve Ladoga Nehri ve Rusya arasındaki birçok ticaret yolunu kontrol ediyordu. Böylece onu geri almak, Petro'nun gündeminin en üst kısımlarında yer alıyordu. Rus ordusu kaleye yaklaştı ve mortarlarla, içerideki askerler teslim olana dek on gün boyunca bombaladı. Nöteborg kalesi, Rusya tarafından ele geçirilen ilk mühim kaleydi ve bu yüzden Petro sevinçten havalara uçuyordu. Bu zafer, Moskova'ya büyük bir giriş ve zafer takı yapılmasıyla kutlandı. Ruslar ardından kaleyi Schlusselburg olarak yeniden adlandırdı.
Rus Kıyı Şeridinin Oluşturulması
1703'te Petro, Baltık boyunca bir Rus kıyı şeridi oluşturma vaktinin geldiğine karar verdi. 20.000 asker denize doğru hareket ederken, Petro 60 gemilik maiyetiyle birlikte takipteydi. Hemen ertesi gün ele geçirdikleri küçük bir İsveç yerleşimine geldiler. Rus ordugahında İsveç donanmasının yolda olduğu söylentileri dolaşmaktaydı. İsveç donanması en nihayetinde bölgeye geldiğinde, Ruslar, onların işaret toplarına karşılık vererek tuzak kurdular ve gemilerini pusuya düşürmek için bataklıklarda saklanarak beklemeye koyuldular.
Bu Petro için muazzam bir zaferdi; çünkü zaferle birlikte Baltık Denizi'ne erişim sağlamış ve savaşın ana hedefi olan Neva Nehri'nin civarındaki toprakları ele geçirmeyi başarmıştı. Bunun yanı sıra, İngra bölgesi de tekrar Rusya'nın eline geçmişti. Bu stratejik zafer Petro'nun, yıllar boyunca İsveçliler tarafından defalarca saldırılara uğrayan, ancak ele geçirmenin başarısızlıkla sonuçlandığı St. Petersburg şehrini inşa etmesini sağladı.
Dorpat & Narva'nın Ele Geçirilmesi
1704'te Petro, Şeremetev'e (günümüzde Estonya'da bulunan) Dorpat kalesini zapt etmesi talimatını verdi. Dorpat, Korkunç İvan tarafından 16. yüzyılda yok edilmişti ancak o zamandan beri yeniden inşa edilmişti. Burada Ruslar büyük bir zorlukla yüzleştiler. Petro, Dorpat'a 3 Temmuz'da vardı ve adamlarını yeniden organize etti. 10 gün sonra Dorpat zapt olundu. Artık Rusya'nın dikkati bir kez daha, taarruz için hazırlıkların çoktan başladığı Narva'ya çevrildi.
30 Eylül'de Narva on gün boyunca bombalandı. 9 Ağustos'ta Ruslar Narva'ya akın ettiler. Savaştan ötürü hala öfkeli olan askerler erkek, kadın ve çocuk demeden katliama başladılar. Petro ateşkes çağrısında bulundu ve emrine itaatsizlikte bulunan Rus askerlerini idam etti. Bu zafer, dört yıl önce Narva'da almış olduğu yenilgiden dolayı hala sinirli olan Petro için baldan tatlıydı.
Poltava Muharebesi
1709 yılında vuku bulan Poltava Muharebesi (günümüz Ukraynası) Büyük Kuzey Savaşı'nın kilit muharebelerinden biriydi. XII. Charles, yetenekleriyle Rusya'yı yenebileceğine inanmaktaydı. Öte yandan Petro savaşı kazanmaya hazırdı.
XII. Charles, Vorskla Nehri'nin kenarındaki küçük bir kasaba olan Poltava'yı ele geçirmeye karar verdi. 5.000 Rus askerinin orada bulunduğu ve kendilerinin büyük bir ihtiyaç duydukları bol miktarda iaşeye sahip oldukları yönünde dedikodular duymuştu. Mayıs 1709'da XII. Charles, generallerinin ordunun bir zamanlar olduğu kadar kuvvetli bir durumda olmadığını öne sürerek, kati surette karşı çıktığı halde kuşatmaya başladı.
Bu esnada Ruslar, Petro'nun varışını beklerken Poltova'nın karşısında mevzilenmişlerdi. Evvelkilerin aksine, bu defa Petro savaşın tüm komutasını üstlendi. İsveçlilerin barutu tükettiğini öğrenince Vorskla Nehri'ni geçme vaktinin geldiğine karar verdi. 27 Temmuz'da İsveçliler taarruza kalktı, lakin üstün Rus ordusunun saldırıyı önlemesi çok uzun sürmedi.
İki ordu da açık bir arazide karşı karşıya geldi ve muharebeye tutuştu. Petro savaşa bizzat dahil olarak müthiş bir cesaret gösterdi ve adamlarına ilham kaynağı oldu. XII. Charles ise, feci şekilde yaralanmış olmasına rağmen, kendisini bir sedye üzerinde taşıttırarak adamlarına ilham kaynağı oluyordu. Savaş birkaç saat içerisinde Rusların galip gelmesiyle sona erdi. İsveç ordusundan arda kalanlar, bir zamanlar cesur ve görkemli ordunun sonunu temsil eder şekilde esir alındı.
Nystadt Antlaşması
1718-1721 yıllarında Rusya ve İsveç arasında sulh tesis edilmeye çalışıldı ancak 1718'in sonuna doğru XII. Charles'ın ölümüyle birlikte bazı sorunlar baş gösterdi. 1719 yılı, Rusların İsveç kıyılarına yönelik saldırılarını, yeni İsveç kraliçesi Ulrika Eleonora'nın (1688-1741) Rusya'nın şartlarını reddetmesini ve Büyük Britanya Kralı I. George'un (1714-1727), Rusya'nın ele geçirdiği toprakları İsveç'e iade etmesine dayanan anti-Rus politikasını içermekteydi.
Rusya ve İsveç arasında inişli çıkışlı bir dönemin ardından, Britanya ve Prusya'nın da işin içine girmesiyle Nystadt Antlaşması en nihayetinde 30 Ağustos 1721'de imzalandı. Rusya Finlandiya'dan vazgeçti, Livonya için büyük miktarda para ödemeyi kabul etti, İsveçlilere belirli bölgelerde gümrük vergisiz tahıl satın alma hakkını verdi ve tüm İsveçli esirleri serbest bıraktı. Karşılığında ise İsveç Estonya'yı, Livonya'yı, İngriayı ve Vyborg Bölgesi'ni Rusya'ya verdi.
Büyük Kuzey Savaşı'nın Ardından
22 Ekim 1721'de Kutsal Sinod ve Senato, Petro'nun Rus İmparatoru ve "Büyük Petro" unvanını almasını talep etti. Nihayet, biraz kararsızlığın ve birçok düşüncenin ardından, bu unvanları kabul etti. Bu büyük zaferi kutlamak adına tüm mahkumlar adına (katiller hariç) bir aff-ı umumi ilan etti. Bunların yanında 1721 Ekim'de ve 1722 Ocak'ta yapılması planlanan partiler, ziyafetler ve maskeli balolar da vardı. Büyük Kuzey Savaşı'nın sonu Rusya için yeni bir altın çağın habercisi oldu ve Petro'nun "Büyük" olmaya layık olduğunu kanıtladı.
