III. İvan (Büyük İvan), 1462'den 1505'e kadar Moskova ve Rusya'nın Büyük Knezi'ydi. III. İvan 1440 yılında, Büyük Moskova Knezi Vasili (i. 1425-1462) ve eşi Maria Borovsk'un (1420-1485) evladı olarak dünyaya geldi. 1450'den 1462 yılında naip olana dek, kör babasının yanında ortak hükümdar olarak görev aldı.
III. İvan, "Büyük" unvanı verilen ilk Rus hükümdardı zira Rusya'nın ekseriyetini bir araya getirmeye, Rus topraklarını genişletmeye ve Rus hükümdarlar üzerindeki Moğol Altın Orda gücünü ortadan kaldırmaya muvaffak olmuştu. III. İvan ayrıca evraklarını "çar" unvanı ile imzalaya başlayan ilk hükümdardı. III. İvan'ın iktidarı süresince hedefi, Rus devletlerini bir araya getirmekti ve bunda başarılı olacaktı.
Doğum & Ortak Hükümdar
III. İvan, 22 Ocak 1440'ta Büyük Knez II. Vasili ve Maria Borovsk'un evladı olarak dünyaya geldi. Efsaneye göre Novgorod şehrinden bir piskopos, yaşlı bir keşişten bir talihsiz bir mektup aldı. Mektupta yeni doğan prensin birçok kneze hükmedeceği gibi görkemli bir knez olacağı belirtilmişti.
1446'da II. Vasili, Kremlin'deki Teslis Kilisesi'nde gece yarısı bir ayine iştirak ederken birtakım komplocular tarafından saldırıya uğradı ve bir saraya hapsedildi. Hapsedildikten birkaç gün sonra, gözleri vahşi bir biçimde oyulup başka bir şehre gönderilirken evlatları manastıra kapatıldı. II. Vasili neticede yandaşlarının yardımı sayesinde gücü yeniden ele geçirmeyi başardı, lakin artık kördü ve en büyük oğlu III. İvan'ın desteğine ihtiyacı vardı. III. İvan 1450'de tahta ortak hükümdar ve babasının naibi oldu. 1462'de II. Vasili'nin ölümüyle birlikte İvan 22 yaşında Büyük Knez oldu.
Sophia Palailogina ile Evlilik
III. İvan, henüz genç yaşta iken Tver (Rus ortaçağ devleti) prensesi Maria ile evlendi. İvan İvanoviç (i. 1471-1490) adında bir oğulları oldu. Tverli Maria 1467'de öldüğünde III. İvan, hanedanlığın devamını korumak adına yeniden evlenmeye karar verdi. Yeni nişanlısı, son Bizans imparatoru XI. Konstantin'in (i. 1449-1453) yeğeni Sophia (Zoe) Palaiologina (1449-1503) idi. 1472 yılındaki düğünlerinin, Bizans İmparatorluğu'nun şöhretli düğünleriyle yarışacak kadar görkemli olduğu söylenmekteydi.
Ruslar, III. İvan ve Sophia Palailogina'nın evliliğiyle Rus Ortodoks Kilisesi'ni, Rum Ortodoks Kilisesi'nin varisi olduğu şeklinde yorumladılar. Yeni eşi III. İvan'a, Rusya'yı yüzyıllar boyunca etkileyecek değişiklikler yapması hususunda ilham kaynağı oldu. III. İvan, özünde Bizans İmparatorluğu'nda görülen, çift başlı kartalı Rus devlet arması olarak kullanacaktı. Ayrıca Bizans seremoni geleneklerini kendi sarayında da uyguladı.
Novgorod
Novgorod, boyarlar (Rus soyluları) ve zengin tacirler tarafından yönetilen güçlü bir ortaçağ devletiydi. Novgorod halkı, zenginler tarafından hor görülmekten ve ikinci sınıf vatandaş muamelesine uğramaktan usanmış olmalarından ötürü, Novgorod'un Moskova'ya ilhak edilmesi taraftarıydılar. Bu kişiler bazı boylarlar, rahipler ve Moskova'nın gizliden gizliye fonladığı ajanlar tarafından desteklenmekteydiler. Mamafih, zengin nüfusun ekseriyeti Moskova'yla bir birleşmeye karşıydı ve bağımsız bir devlet olarak kalmayı tercih etmekteydi.
1471 yılında boyarlar, Lehistan ve Litvanya ile Moskova'ya meydan okumak adına bir savunma antlaşması imzaladılar. Boyarlar, bir adım daha ileri giderek, II. Vasili tarafından ele geçirilen toprakların iadesini talep ettiler. III. İvan, boyarların bu tavrını hoş karşılamadı ve Novgorod'a bir ordu göndererek kuşatma altına aldı. Novgorod ordusu, III. İvan'ın ordusuyla yüzleşmek adına şehirden dışarı bir taarruz düzenledi, ancak güçleri denk değildi. Hatta bazı alaylar III. İvan'a karşı savaşmayı reddetti ve çok geçmeden şehir ele geçirildi.
Soylular ve din adamları, III. İvan'a ve varisine bağlılık yemini ettiler. Eylemlerinin bir cezası olarak , Lehistan ve Litvanya ile yapılan antlaşmaları feshetmeleri, III. İvan'a toprak vermeleri ve tüm Novgorod başpiskoposlarının Moskova Metropolitan'ı (başpiskopos) tarafından atanacağını kabul etmeleri gerekiyordu. Desteklerinin devamı adına Moskova taraftarlarına daha fazla maddi destek sağlandı. III. İvan Novgorod'dan artık kendisine tamamen bağlı olduklarından emin bir şekilde ayrıldı.
III. İvan Novgorod'a, dört yıl sonra tezahüratlar ve büyük kabalıklar eşliğinde döndü. Niyeti, kendisine hala muhalif olan soyluları susturmaktı. Kurduğu saray mahkemesiyle en sesi çok çıkanları hapse attı. Bu eylem III. İvan'a karşı düşmanca hissiyatlar uyanmasını sağladı, ki bu tam da istediği şeydi. III. İvan Novgorod'dan temsilcilerle görüşmeye devam etti. Önemli bir görüşme esnasında ona "lord" yerine "hükümdar" olarak hitap edildi. III. İvan bunun Novgorod'un bağımsızlığının sonu anlamına geleceğini bilerek, kendisini hükümdar olarak tanıyıp tanımadıklarını sordu.
III. İvan hükümdar olarak tüm Novgorod halkının koruması altında olacağının sözünü verdi, fakat karşılığında şehrin merkezinde bulunan Yaroslav Sarayı valinin konağı olacaktı. Geçmişte Novgorod'a gönderilen valiler şehrin dışarısında konaklamaktaydılar. Böylece Novgorod halkı ile ilişkileri sınırlandırılmış ve sahip oldukları etki kısıtlanmıştı. Novgorod temsilcileri, III. İvan'ın şartlarını kabul etmeden önce veche (yasama makamı) ile konuşmaları gerektiğine karar kıldılar.
Birçok tartışma ve argümanın ardından, Novgorod halkı III. İvan'a kararını bildirmeye hazırdı. Kendisini bir hükümdar olarak değil, bilakis lord olarak tanıyacaklarını ve valilerin Novgorod'un içişlerine müdahale etmesine izin vermeyeceklerini açıklayarak onu hayal kırıklığına uğrattılar. 1478 Kasım'da Novgorod şehri tekrardan III. İvan ve ordusu tarafından kuşatma altındaydı. Başpiskopos ve boyarların III. İvan'a gidip sulh talebinde bulunması iki haftadan az sürmüştü; zira özellikle Litvanya Büyük Dükalığı'nın yardım talebini geri çevirdiğini bildikleri için yenileceklerini biliyorlardı.
Bağımsızlıklarını yeniden elde etme adına son bir çaresiz teşebbüste bulunularak, kendi hukuk sistemlerini devam ettirmeleri karşılığında her yıl büyük bir haraç vermeyi teklif ettiler. III. İvan teklifi reddetti ve kuşatmanın, Novgorod kendi valisini seçmeyi bırakır ve veche'nin toplanması için kullanılan çanı söker ise sona ereceğini söyledi. Delegelere veche ile görüşmeleri için vakit verildi ve sonrasında tamamen teslim oldular. Bir kez daha kendisine muhalif olan boyarların yargılandığı ve bazılarının idam edildiği mahkemeler kurdu. III. İvan, Novgorod'u simgeleyen çanı alıp Moskova'ya götürdü.
Novgorod'un III. İvan'ı hükümdar olarak tanıması, III. İvan'ın birleşik Rusya emelinde mühim bir dönüm noktasıydı. Lakin III. İvan, Novgorod'u başarılı bir ticaret merkezi olarak görmeyi ve Baltık kıyısındaki stratejik konumundan faydalanmayı başaramadı. Novgorod'un, bir başka Rus toprağına dönüşmesi uzun sürmedi. Ayrıca uzun hükümdarlığı süresince III. İvan, 1463'te Yaroslavl, 1472'de Dmitrov ve 1474'te Rostov'u ilhak etmeyi başardı.
III. İvan ve Altın Orda
Moskova, Moğol Altın Orda devletine yıllardır haraç vermekteydi ve bu durum III. İvan döneminin başlarında da devam etti. Altın Orda üç büyük parçaya ayrılmıştı. Batıdaki kısım Volga ve Kama (Kezan olarak bilinen) nehirlerini içeren bir toprak parçasına sahipti. Rusya'nın büyük kısmının gittikçe tek bir hükümdar altında birleşmesiyle birlikte, III. İvan kendini bu toprakları geri almaya ve Moğol hakimiyetinden kurtarmaya adamıştı. Ahmet bin Küçük Han'a (i.1465-1481) hediye göndermeyerek riskli bir adım atmış oldu. Han, III. İvan'a (Hazar Denizi yakınındaki) Saray'a gelmesini emrederek karşılık verdi. III. İvan, hanın karşısına çıktığı vakit tehlikede olabileceğini fark etti ve onu yatıştırmak adına birtakım hediyeler göndermeyi yeğledi.
1478'de Han, III. İvan'a vergi ve haraçlarını ödemesi gerektiğini bildiren elçiler gönderdi. III. İvan mektubu yırtıp hana bir uyarı götürmesi gereken biri hariç, tüm elçileri idam etti. Altın Orda, Rus ordusunu tek başına alt edemeyeceğini biliyordu. Bu yüzden Litvanya'dan yardım istemeye karar verdiler. 1480'de han, Büyük Litvanya Dükü ve Lehistan Kralı IV. Kazimir (i. 1440-1492) ile bir antlaşma imzaladı. Antlaşmaya göre Altın Ordu Rusya'yı güneyden işgal ederken, Litvanya ordusu da batıdan işgale başlayacaktı.
1480 Eylülünde Altın Orda Rusya'ya karşı saldırıya geçti. III. İvan büyük bir ordu topladı ancak fazladan desteğe ihtiyacı olduğunu fark etti. Kırım Hanlığından, Litvanya ordusunun dikkatini dağıtmak adına Lehistan'a saldırmasını istedi. Altın Orda ve Rus ordusu Ugra Nehri'nin kıyılarında karşı karşıya geldiler. Nehir ekim gibi donmaya başladı. III. İvan kaçmayı aklına koymuştu lakin oğlu tarafından durduruldu. Rus ordusu daha fazla korunma sağlayan tepelere geri çekildi. Ahmet Han onları takip etmekten kaçındı zira bir tuzağın içine çekilmekten korkuyordu.
Saray tarafından, başkentin Kırım Hanlığı ve Ruslar tarafından saldırı altında olduğu haberini getiren bir ulak geldi. Altın Orda derhal Saray'a geri döndü, fakat hemen ardından bu "saldırının", aslında kendilerini Ugra Nehri'nden uzaklaştırmak için yapılan bir aldatmaca olduğunu öğrendiler. Ahmet Han, Saray'a dönüşünün hemen ardından katledildi ve halefinin 1500'de ölmesi, Altın Orda'nın ve Rusya üzerindeki hakimiyetinin sonu olduğu anlamına geliyordu.
Tver
Tver uzun zamandır Moskova'nın bir hasımı olarak görülmekteydi ve III. İvan'ın gücüne meydan okuyabilecek tek Rus Knezi III. Mihail (i. 1461-1485) tarafından yönetilmekteydi. III. Mihail, IV. Kazimir ile bir barış antlaşması imzaladı ve bu antlaşma III. İvan'ı öfkelendirip Tver'e bir ordu göndermesine sebebiyet verdi. III. Mihail derhal barış antlaşmasını feshederek III. İvan'a bağlılık bildirdi. III. Mihail, birkaç yıl sonra IV. Kazimir ile bir barış antlaşması imzalamayı denedi; lakin III. İvan'ın ajanları, onun yazışmalarını ele geçirdi. Başka bir ordu Tver'e hareket etti ve III. Mihail Litvanya'ya kaçtı. Tver'in 1485'te III. İvan'ın eline geçmesi çok uzun sürmedi. III. Mihail çok kısa bir süre sonra, yüksek ihtimalle III. İvan'ın adamlarının elinde öldü.
Litvanya
IV. Kazimir'in 1492'deki ölümünün ardından, Lehistan ve Litvanya ikiye ayrıldı ve Kazimir'in oğlu Alexander (i. 1492-1506) Büyük Litvanya Dükü olarak atandı. III. İvan, Rus-Litvanya sınırındaki toprakların iadesini içeren bir antlaşma önerdi. Alexander bu öneriyi kabul etti ve III. İvan'ı Rusya'nın hükümdarı olarak tanıdı. İlişkilerini daha da sağlamlaştırmak için Alexander, III. İvan'ın kızı Moskovalı Helana (1476-1513) ile evlendi.
Rusya ve Litvanya arasındaki dostane münasebelter kısa bir süre sonra, bölgelerin Litvanya yerine Rusya'ya bağlılık yemini etmeleriyle sona erdi. Ayrıca Helana, babasına, Alexander'ın kendisine kötü muamele ettiğini şikayet ederek gerilimin artmasına sebebiyet verdi. III. İvan bir kez daha Kırım Hanlığının yardımına başvurdurken Livonyalı şövalyeler de Alexander'ın safında yer aldılar. Savaş, Rusya'nın Litvanyalı kumandanı esir almasıyla sona erdi. 1503 yılında, Rusya ve Litvanya arasındaki antlaşma yenidengeçerli kılındı.
Birleşik Rusya
III. İvan'ın iktidarı sırasında Rusya'yı birleştirme hayalleri büyük oranda başarılmıştı. Birleşik Rusya'nın Altın Orda'dan bağımsız ilk hükümdarı oldu. Kendisine, resmî olarak bu unvan ile taç giymemesine rağmen, çar olarak hitap etmeye başladı. Rusya'nın düzgün bir biçimde yönetilebilmesi için yeni bir hükümet kurmaya ihtiyaç vardı. Boyarlardan oluşan bir konsey, daha evvel kendi topraklarını yönetmiş, lakin artık III. İvan'a hizmet eden soylulardan oluşmaktaydı. Rus hükümetinin resmî bir parçası olmamalarına rağmen, halen oldukça güçlüydüler.
III. İvan, bir zamanlar Altın Orda'ya ait olan toprakları, asker olarak hizmet etmeye gönüllü Litvanyalılara ve Novgorod halkına dağıtmaya başladı. Bu durum, hizmetkarlar (pomeshchiki) adı verilen yeni bir sosyal sınıf yarattı. III. İvan ihtiyaç dahilinde seri bir şekilde büyük bir ordu toplarken hazineyi boşaltmadan onları ödüllendirmeyi sağladı.
1497'de Rusya'nın ilk Kanunlar Mecmuası (Sudebnik) neşredildi. Bu kanunlar III. İvan'ın, askerlerden tutun köylülere kadar herkesin üzerinde büyük güç elde etmesini sağladı. Ancak III. İvan, halk desteğinin kazanılması gerektiğini biliyordu. Sarayın kapılarını açarak halktan gelen şikayetleri dinlemek üzere, kendisine ulaşılabilir bir konuma getirdi.
Üçüncü Roma Olarak Moskova
Moskova "Üçüncü Roma" olarak anılmaya başlandı ve karısından ve Rönesans'tan ilham alan III. İvan, Çargrad'ın varisi ve Rusya'nın başkenti olarak Moskova'nın ehemmiyetini yansıtması gerektiğine karar verdi. İtalya'dan mimarlar; Moskova'nın kalesi ve Rus kraliyetinin, hükümetinin ve savunmasının merkezi olan Kremlin üzerine çalışmaları için davet edildi.
III. İvan devrinde inşa edilen en ünlü yapılardan biri, 1479 yılında kutsanan ve Moskova'nın en kutsal katedrallerinden biri olan Uspanski Katedrali'ydi (Bakire Meryem Katedrali). Bunun yanı sıra Büyük Dükalık Sarayı (1514) ve 1492'de tamamlanan muhteşem güzellikteki Faset Odası (Fasetler Sarayı) bu devirde inşa edilen meşhur binalar arasında sayılabilir. Gelecekte kraliyet ailesine mensup birçok kişinin gömüleceği yer olan Başmelek Katedrali (1508) inşa edildi. Ancak III. İvan, yapıtın son halini görecek kadar uzun yaşamadı ve tamamlanmasından üç yıl evvel öldü. Büyük İvan Çan Kulesi, Bon Fryazin tarafından 1508 yılında tamamlandı. Kremlin'deki en uzun yapı ve muhafazasında gözetleme kulesi olması hasebiyle mühim bir rol oynar.
III. İvan Moskova'nın, Floransa ve Prag gibi şehirlere rakip olabilecek derecede büyümesini sağladı ve onu birleşik Rusya'nın kıymetli başkenti yaptı.
Ölüm & Miras
İş tahta layık bir halef seçmeye gelince III. İvan, ilk evliliğinden olan torunu Dimitri İvanoviç (i. 1498-1502) ve Sophia'dan olan oğlu III. Vasili (i. 1505-1533) arasında kaldı. III. İvan 1498'de, Sophia ile uzun bir tartışmanın ardından torununu halefi olarak seçti. Dimitri büyük knez olarak taç giydi ancak annesi Moldova Prensesi Elena kayınpederinin gözünden düştü. III. İvan 1502'de torununu büyük knezlikten azletti ve onun yerine III. Vasili'yi halefi olarak seçti. III. İvan 27 Ekim 1505'te yatağında öldü. Ailesiyle arasında mesafe koyduğundan ve Rusya'nın birleştirilmesi mevzusunda kendisine muhalif birçok düşmanı olduğundan arkasından bilhassa yas tutulmadı.
III. İvan Rusya'nın ekseriyetini bir araya getirmenin yanında, 20. yüzyıla kadar sürecek yeni geleneklerin de öncüsü oldu. İlki tüm çarların hükmetme konusunda ilahi hakka sahip olmasıydı. İkincisi ise kendisini halktan gittikçe daha çok soyutlatacak Bizans kraliyet geleneklerini hayata geçirmesiydi.
