Persefoni ya da Kore, tarımın ve bitki örtüsünün -özellikle tahılın- Yunan tanrıçasıdır ve yeraltı dünyasını birlikte yönettikleri Hades’in eşidir. Elefsis Gizemleri’nin ve Thesmophoria festivalinin önemli bir unsuru olan tanrıça Yunan Dünyası’nda tapınım görmüş ve Yunan sanatının tüm formlarında sıklıkla ortaya çıkmıştır.
Kore - Persefoni - Proserpina
Pek çok kültte tanrıça, annesi Demeter ile birlikte bitki örtüsü ve tahıl ile ilişkilendirilmiştir. Anlatıya göre hem kız çocuğunu hem de bakireyi temsil ederken çoğu zaman Kore olarak anılır. Yunan mitolojisinde tanrıça, Hades’in eşi olarak yeraltı dünyasının kraliçesidir ve diğer ismi olan Persefoni’yi alır. Hesiodos, Tanrıların Doğuşu’nda onu defalarca “korkunç Persefoni” olarak tanımlasa da, bu anlatıda ahiretin koruyucusu olarak görülürdü. Diğer çeşitli efsanelerde; -Semele en bilindik aday olsa- da Persefoni Dionysos’un annesidir, aynı zamanda babası olan Zeus ile birliktedir ve şeytan tüyü olan Adonis’in ilgisini kazanabilmek için Afrodit ile tartışır, ikili ünlü aşığı paylaşmaya karar verir. Roma Dünyasında tanrıça Proserpina olarak bilinir.
Persefoni ve Hades
Efsaneye göre, yeraltı tanrısı Hades, bir gün çayırda çiçek toplarken gördüğü Persefoni’ye aşık olur. Tanrı daha sonra onu savaş arabası ile alıp kendisi ile birlikte karanlık yeraltında yaşaması için götürdü. Söylentiye göre, Zeus kaçırmaya rıza göstermişti, olayın yeri geleneksel olarak ya bereketi ile ünlü Sicilya ya da Asya’dır.
Bu esnada, Helios (ya da Hermes) kızının kaderini kendisine söylemiş olmasına rağmen yine de Demeter yeryüzünde kayıp tanrıça kızını aradı, sonunda Elefsis’e ulaşana kadar arayışlarına devam etti. Tanrıça; Elefsis kralı, Keleos’un karısı, Metaneira’nın tek oğlu Demophon’a (ya da daha sonra insanlığa tahılı hediye edip çiftçiliği öğretecek olan Triptolemos’a) burada, yaşlı bir kadın kılığında bakmaktaydı. Ailenin nezaketeni ödüllendirmek için Demeter, Demophon’u her gece ateşe yerleştirerek onu ölümsüz kılmaya çalıştı. Ancak Metaneira bunu gördüğünde ortalığı ayağa kaldırdı. Karşılığında Demeter gerçek kimliğini ortaya çıkardı ve kendi onuruna bir tapınak inşa edilmesini talep etti. Bu Elefsis tapınak kutlamasının başlangıcıydı.
Tapınak tamamlandığında, Demeter yeryüzünden çekildi ve tapınağın içinde yaşamaya başladı; aynı zamanda diğer tanrıları Persefoni’yi Hades’ten kurtarmaya ikna etmek için büyük bir kuraklık yarattı. Kuraklığın kurbanları her zamankinden fazlalaşınca Zeus sonunda Hermes’i kaçırdığı gelinini serbest bırakmaya ikna etmek için Hades’e yolladı. Kurnaz Hades, ondan vazgeçmeden önce ilahi tadının kendisine geri dönmeye mecbur edeceğini bildiğinden kızın ağzına bir nar çekirdeği koydu. Efsanenin diğer versiyonlarında, Persefoni tutsaklığı boyunca yeraltında herhangi bir şey yememiş olsaydı kurtulabilirdi, ancak son anda Hades ona nar çekirdeğini verdi. Sonunda, bir uzlaşma olarak, Persefoni’nin serbest olacağına ancak yılın üçte birinde (başka kaynaklara göre yılın yarısında) Hades’e geri dönmek zorunda olduğuna karar verildi.
Efsanenin Önemi
Demeter, Hades ve Persefoni’nin hikayesi belki de değişen mevsimlerin ve yaşamdan ölüme, bir kez daha yaşama sürekli değişimin sembolüdür, bir başka deyişle, yaz aylarından kış aylarına değişimler ve baharda görülen yaşam döngüsüdür. Döngü kutsal Elefsis gizemlerinin ritüellerinden biri haline geldi; hatta, Demeter’in Persefoni’yi arayışını ve gece yapılan ritüeller anmak için kültün sembolleri başak ve meşaledir. Bu ritüellere katılan herkes gizemlerin detaylarını ortaya çıkarmamak üzere kutsal bir yemin ile adandıkları için bugüne kadar yalnızca gizem olarak kalabilmişlerdir.
Persefoni mitinin bir başka yorumu da Yunanlıların tahıllarını yaz sıcağından korumak için yılın bir kısmı yeraltında saklayışlarını temsil ettiği şeklinde olabilir. Yunanistan’ın ikliminde tohumların sonbaharda ekilmesi ve kış boyunca hızlıca filizlenmesi bu tezi desteklemektedir.Bu nedenle, Persefoni’nin Hades’te geçirdiği zaman tarımsal dönemde kışa değil de yaza denk gelecektir. Tam anlamı ne olursa olsun, Persefoni ve tarım arasındaki ilişki ritüellerde, edebiyatta ve antik sanatta sağlam bir şekilde kurulmuştur. Son olarak, Hades’in kaçırma hikayesi, Persefoni’nin Demeter’e olduğu gibi Yunanlarda erken yaşta evlenen kızların anneleri için bir kayıp oluşunu temsil ediyor olabilir.
Persefoni nin Diğer Kültleri
Yunan inancında Persefoni kültü özellikle Sicilya ve Güney İtalya’da yaygındır ve Elefsis’de ki Elefsis Gizemleri’nin yanı sıra başta Locri Epizephyrii, Mantinea, Megalopolis ve Sparta olmak üzere tüm Yunan dünyasında tanrıçaya adanmış kutsal alanlar bulunurdu. Burada Persefoni’nin evliliği ve çiçekleri toplayışı her yıl olarak kutlanmaktadır. Thesmophoria; tüm Yunanlar’da tanrıçanın ve annesinin kutlamasıydı, ekim döneminden önce her yıl kurbanlar kesildiğinde çürümüş domuz kalıntıları ile tohumların karıştırıldığı bir tören yapılırdı. Persefoni, yeraltı Dünya’sının kraliçesi olarak, lanet tabletlerinde anılmış ve Orfizm’in ölü takipçileri ile birlikte gömülmüş, ölümden sonraki yaşamda nasıl davranacaklarına dair talimatlar veren altın yapraklarda kazınmıştır.
Sanatta Persefoni
Persefoni, MÖ. 6. Yüzyıldan önce sanatta nadiren görülür ve sonrasında genellikle Demeter ile görülür çoğunlukla her ikisi de bir taç takar ve bir meşale, asa ya da tahıl sapları tutar. Elefsis’ten gelen ünlü bir kabartma levha, Triptolemos'un her iki yanında Demeter ve Persefoni’yi (bir meşale tutarak) betimler eder; MÖ 5. yüzyıla tarihlenmektedir. Klasik dönem boyunca Attika kırmızı figürlü çanak çömlek üzerinde, Persefoni genellikle Hades'teki tahtında otururken gösterilir.
Makedonya, Pieria'daki Aegae'deki (Vergina) MÖ 4. yüzyıldaki kraliyet mezarındaki freskler, Hades'in tanrıçayı kaçırışını gösterir ve popüler 'Persefoni Mezarı' etiketini açıklar. Yakın zamandaki muhteşem bir buluntu, Amfipolis'teki Helenistik mezardan 4,5 x 3 metre boyutlarında olan ve yine tanrı Hades'in Hermes liderliğindeki bir arabada Persefoni’yi kaçırdığını gösteren büyük çakıl mozaiktir. Persefoni’nin Hades tarafından kaçırılması, Roma heykeltıraşlığında da, özellikle lahitlerde popüler bir konuydu ve 18. ve 19. yüzyıl yağlı boya ressamları için de öyle olmaya devam etti.
