Bizans İmparatorluğu'ndaki (4 ve 15. yüzyıl arası) üst sınıflar arasında, kadınların büyük ölçüde aile evini kontrolü ve çocuk yetiştirmesi beklenirken, yaşamak için çalışmak mecburiyetinde kalanlar, üretimden misafirperverliğe kadar devrin sanayilerinin çoğunda bunu yaptı. Azınlık olmalarına rağmen, bazı kadınlar erkeklerin domine ettiği kültürün kendilerine dayattığı hudutların üstüne çıkmaya muvaffak oldular ve son derece başarılı iş kadınları, yazarlar, filozoflar ve hatta vekil olarak veyahut kendi başlarına hüküm süren imparatoriçeler haline geldiler. Bu figürler arasında imparatoriçe Theodora, İrene ve Zoe, biyografi yazarı Anna Komnene, filozof Hypatia ve şair Kassia yer almaktadır.
Kaynaklar
Diğer birçok ortaçağ kültüründen farklı olarak, Bizans tarihi, devrin insanlarınca yazıldığı şekliyle, neredeyse yalnızca imparatorların abartılı fiil ve kabahatlerine, ayrıca azizler üzerine ayrı ve müsavi derecede problemli bir literatüre ve dini doktrin üzerindeki çekişmelere yoğunlaşır. Sosyal tarih neredeyse tamamen ihmal edilmiştir ve modern tarihçilerin incelemesi gereken şey, ne yazık ki, Bizans tarihinin sınıf münasebetleri, aile hayatı ve ekonomisi gibi hususiyetlerini etraflı bir şekilde yeniden inşa etmek için ne yazık ki kafi değildir. Tarihçi Cyril Mango'nun üzülerek hülasa ettiği gibi:
Bu kifayetsiz ve gelişigüzel malzeme yığınının bir daha artacağına dair çok az ümit vardır ve klasik antikite için cemiyet, müesseseler ve din için bu kadar zengin bir bilgi kaynağı sağlayan taş üzerindeki kitabelerin neredeyse yokluğunu gideremeyiz. (8)
Diğer bir zorluk ki kadim cemiyetler için müşterek olan bir zorluk, kaynakların hemen hemen her zaman erkekler tarafından kendi bakış açılarından ve peşin hükümleriyle yazmalarıdır. Yine de elimizdekinin en iyisini yapmalı ve dolaylı referansları, ünlü kadınların renkli hayat hikayelerini, bazen kadınların kendilerinin edebi eserlerini, sanat ve sair sahalarda kadın tasvirlerini bir araya getirerek Bizans toplumunda kadının rolü hakkında birçok faydalı müşahede yapmak mümkündür.
Aristokratik Kadınların Rolü
Çoğu kadim kültürde olduğu gibi, Bizans'ta da en çok tanıdığımız kadınlar üst sınıflara mensup kadınlardır. Bizans cemiyetinde bütün kadınların rolünü büyük ölçüde tesir eden bir hadise, tarihçi L. Garland tarafından burada hülasa edildiği gibi, yüzyıllar boyunca Hıristiyanlığın artan önemiydi:
…kadınlara yönelik seçenekler, hem Roma hukukunun hükümlerini hem de uzun müddettir devam eden ananeleri aksettirirken imparatorluk boyunca gelişti. Hıristiyan değerleri daha geniş çapta kabul görmeye başladı ve bekarlık ve bekaret ideal bir hayat tarzı olarak görüldükçe, kadınlar giderek artan bir şekilde iffetli bir hayatı bir seçenek olarak gördüler. Dördüncü ve beşinci yüzyıllarda pek çok kız, manastır müesseselerine gitti veya daha umumi olarak evde bekar bir şekilde yaşadı, kilise ise bu tip kızları dullar için yaptığı gibi desteklemek için bir bakireler “tarikatı” kurdu. Bununla birlikte, evlilik norm olarak kalacaktı ve Bizans'taki kadınların çoğunluğunun eş ve anne olarak aile vazifelerine odaklanması bekleniyordu. (Bagnall'da, 7117)
Bir kızın evlenene kadar bakire kalmasını daha iyi sağlamak için, erkek ve kızları ayırmaya yönelik bazı teşebbüslerde bulunuldu, kızların büyük ölçüde aile evinin sınırları içinde kalması ve sadece ailenin yakın mensupları olan erkeklerle doğrudan temasa geçmesi bekleniyordu. Daha varlıklı aileler için, evin yalnızca hanedeki kadınlara ayrılmış bir kısmı olan gynaikonitis bile vardı, ancak bu, kadınların girebileceği sınırlı bir yerden ziyade erkekleri ayırıp dışarıda tutmaya mahsus bir saha gibi görünüyor. Pratikte, kadınların daha geniş dünyaya girebilecekleri ve girmiş oldukları açıktır. Kadınlar halka açık yerlerde vakit geçirdiler: diğerleri arasında, pazar meydanlarında alışveriş yapmak, hamamlara gitmek, akrabaları ziyaret etmek, kiliseye gitmek (orada erkeklerden ayrı oturuyorlardı) ve festivallere katılmak yer alıyordu.
Bizans İmparatorluğu'ndaki aristokrat kadınların, daha evvelki Batı Roma İmparatorluğu'nda olduğu gibi, büyük ölçüde evlenmeleri, çocuk üretmeleri ve nihayet onlara bakmaları bekleniyordu. Kadınlar ayrıca aile eviyle, bilhassa da mülk ve hizmetçileriyle alakadar oluyordu. Kızlar, eğer eğitim alıyorsa, aile evinde eğitim görüyorlardı. Kızlara eğirme ve dokuma öğretildi ve onlar İncil'i ve azizlerin hayatını inceledi. Okuma, yazma becerisinden çok daha yaygındı ve tarihçi J. Herrin'in de belirttiği gibi:
Daha sonraki vesikalara dayanan okuryazarlık çalışmaları, yazma olmasa da okuma kabiliyetinin Bizans'ta kadınlar arasında ortaçağ Avrupa'sından daha yaygın olduğunu göstermektedir. (122)
En erken evlenen kız 12 yaşındaydı (erkekler için bu 14 idi). Ebeveynlerin buna katılması ve rızası bekleniyordu ve netice itibariyle bir nişan umumiyetle bağlayıcı olarak kabul edildi. Dul kadın tarafından uygun bir yas zamanı idrak edildiği müddetçe yeniden izdivaç mümkündü, ancak üçüncü bir evliliğe nadir ve sadece çocuksuz olma dahil şahsi şartlar altında izin verildi. Boşanmak zordu, ancak bir eş zina yaparsa, bir kenara atılabilirdi. I. Konstantin'in (306-337) reformlarını takiben, bir kadının kocasını boşaması için tek sebep, kocasının cinayet yahut büyücülükten suçlu bulunmasıydı. I. Justinianus'un (527-565) yasaları daha da ileri gitti ve her iki taraf da manastır hayatına çekilmeye razı olmadıkça boşanmayı tamamen yasakladı.
Üst sınıflardaki kadınların rolü ve tesiri tarihçi Angeliki Laiou tarafından burada hülasa edilmektedir:
Aristokrat kadınlar siyaset ve cemiyette mühim bir rol oynadılar. Kadınlar, aristokrat aileler arasındaki ittifakların vasıtasıydılar ve hem çeyiz hem de patrimonyal mülkiyet şeklinde kendilerine ait mülkleri olduğundan, önemli bir iktisadi güce sahiptiler. Adlar, soy, mülkiyet ve aile bağlantıları, erkek soyunun yanı sıra kadın tarafı boyunca da aktarıldı; ve aristokrat kadınlar, erkek akrabaları kadar son derece şuurluydu ve soylarıyla gurur duyuyorlardı. (Shepard, 814)
Çalışan Kadınlar
Geçimini sağlamak mecburiyetinde olan kadınlar tarım, perakende, imalat (bilhassa tekstil ve ipek) ve konaklama sektörlerinde çalıştı. Kadınlar tarafından yapılabileceği bilinen işlerden bazıları dokumacı, fırıncı, aşçı, hancı, çamaşırcı, ebe, tıp doktoru, tefeci ve hamamcıydı. Bu işlerin ekseriyeti ve bunlarla iltisaklı bilgiler nesilden nesile aktarılacaktı. Daha sıradışı kadın mesleklerinden bazıları büyücüler ve çöpçatanlardı. Kadınların han, dükkân gibi kendi işletmelerine sahip olmalarına mani olan hiçbir şey yoktu.
Kadınların kendi işlerine sahip olabileceklerini ve hakikaten de çok iyi iş çıkarabileceklerini gösteren örnek, imparatorluğun belki de en zengin kadını haline gelen iyi bağlantıları olan aristokrat Anicia Juliana'nın (c. 461 - c. 527 CE) vaziyetidir. Anicia sadece servetini kurtarmakla kalmamış, bilhassa Konstantinopolis'teki Aziz Polyeuktos ve Aziz Euphemia kiliselerini güzel sanat eserleriyle inşa edip tefriş ederek, kilise binalarının ve sanatının meşhur bir sponsoru olmuştur. Bu kiliselerden ilki, I. Justinianus tarafından Ayasofya'nın yeniden inşasına kadar muhtemelen başkentteki en büyük kiliseydi.
Kadınların en alt sınıfı, Bizans toplumunda, en azından üst sınıfların gözünde hemen hemen aynı şey olarak kabul edilen fahişeler ve aktrislerdi. Kerhaneler, bilhassa başkent ve Efes gibi imparatorluğun işlek limanlarında bulunuyordu. Aktrislerden umumiyetle tiyatrolarda veya Konstantinopolis Hipodromu gibi halka açık sahalarda pornografik şarkı söyleme ve dans etme rutinleri sergilemeleri beklenirdi - bu yüzden şüpheli bir şöhrete sahipti.
Bizans cemiyetinde sınıflar arasında muhtemelen çok az hareket vardı, ancak sosyal merdivenin en altından en tepesine gidilebilecek hızlı bir yol mevcuttu. Bu, bir imparatorun kendisine bir imparatoriçe bulması için düzenlenen imparatorluk gelini gösterisiydi. Tabiatıyla, mühim bir aileden, hatta yabancı bir aileden, bir kız yurtiçinde veya yurtdışında diplomatik münasebetleri güçlendirmek için bir vasıta sağladığı için bir avantaja sahip olabilirdi, ancak yeterince güzel ve zekiyse sıradan bir kız seçilebilirdi. İmparatoriçe İrene, mütevazi bir Atinalı ailenin meçhuliyetinden alınıp İmparator IV. Leo'nun (MS 775-780) karısı olarak seçilmesi böyle bir vaka haline geldi. Anneler için daha az iddialı bir hedef, kızlarını nedime olarak iş bulabilecekleri imparatorluk sarayına göndermekti.
Kadınların Hakları
Kadınların mülkiyet mevzusunda belirli hakları vardı. Bir eş, çeyizinden ayrılamaz ve kızları, spesifik bir vasiyetname yapılmamışsa, erkek kardeşleriyle birlikte aile mülkünün eşit bir parçasını miras alabilirdi. Bir koca ölürse, karısı çocukların resmi muhafızı oldu. O zaman kadınlar kendi başlarına toprak sahibi olabilir, bir hane reisi olabilir ve herhangi bir toprak sahibi erkek gibi vergiye tabi olabilirdi.
40 yaş üstü dullar dışında, kadın vaftizleri gibi hususi olarak kadınlara yönelik hizmetlerle alakadar olabilecek yahut hizmet edebilecek 40 yaşın üzerindeki dullar haricinde, bir kadın Kilise'de herhangi bir adli vazife veya mühim bir dini fonksiyonu yerine getiremezdi. Kadınlara adanmış birçok manastır vardı ve bunlar başrahiplik dahil bütün vazifeleri üstlendi. Bu tip rahibe manastırları, yalnızca hayatlarını Hz. Mesih'e adamak isteyenleri değil, aynı zamanda dul kalmış veya dış dünyada müstakil yaşama vasıtalarından mahrum kadınları da cezbetti. Aynı zamanda suç, hastalık ve umumi talihsizliklerin kadın kurbanları için bir sığınak ve yardım yeriydi.
Bizanslı bir kadın, bir erkekle tam olarak aynı hak ve imtiyazlara sahip olmayabilirdi, ancak bir sahada eşit olarak kabul edildiler: Hıristiyanlık inancı. Manevi müsavat vardı ve en saygı duyulan azizlerin ve şehitlerin çoğu kadındı. Hz. Meryem'in (Bizanslılar Theotokos derdi), bebek Hz. İsa'yı tutan tasviri Bizans Kilisesi'nin ikonlarında en yaygın imajlardan biriydi.
Kadınlar resmi kilise hiyerarşisinde pek fazla fırsata sahip olmamış olabilirler, ancak diğerlerine kendilerini takip etmeleri için ilham veren fertler mukaddes şahıslar olarak damgalarını vurabilirlerdi. Bizans zahitleri, Tanrı'ya daha yakın olmak için gösterdikleri büyük dayanıklılık ve şahsi fedakarlıklarıyla ün kazandılar ve bunların çok azı kadındı. Bunlardan belki de en ünlüsü, bir rivayete göre saçını kesen, hadım kılığına girerek Konstantinopolis'te sadece erkeklere mahsus bir manastıra giren ve kendisine Babilas adını veren Pergeli Aziz Matrona'dır. Orada oruç tutma ve münzevi hayat tarzıyla erkek keşişleri geride bıraktı, ancak başrahip tarafından cinsiyeti keşfedilince, Suriye'nin Emesa şehrindeki bir kadın manastırına taşınmaya mecbur kaldı. Mucizeler gerçekleştirerek itibarı büyüdü, böylece imparatorluk ailesinin mensupları olan müşterilerin de dahil olduğu kendi ünlü manastırını kurduğu Konstantinopolis'e dönebildi. Onun çileci hayatı ona fiziken zarar vermedi ve 100 yaşına kadar yaşadı.
Meşhur Bizanslı Kadınlar
Bizans'ın uzun bir tarihi var ve birçok önemli kadını içine alır. Belki de daimi bir şöhrete kavuşan ilk Bizanslı kadın Helena'dır (MS 250 doğumlu), I. Konstantin'in annesi, ünlü bir şekilde Kudüs'e bir hac yolculuğuna çıkıp burada birkaç kilise, bilhassa Beytüllahim'deki Doğuş Kilisesi'ni inşa ettirmiş ve hak edenlerle muhtaçlara para dağıtmıştır. Efsaneye göre Helena, yolcukları esnasında Hakiki Haç'ı keşfedip onu Konstantinopolis'e geri getirdi.
İskenderiyeli Hypatia (370-415), memleketinin ünlü üniversitesinde ders veren meşhur bir filozof, bilim insanı ve matematikçiydi. Hypatia, putperest görüşleri yüzünden şiddetli bir sonla karşılaştı: bir grup Hıristiyan yanlısı hastane memuru tarafından tüy kalemlerle bıçaklanarak (veya hadiselerin başka bir versiyonunda fayanslarla vurularak) katledildi.
I. Justinianus'un karısı İmparatoriçe Theodora (527-548), bugün Bizans imparatoriçelerinin belki de en ünlüsüdür. Konstantinopolis Hipodromu'nda bir aktris olarak erken kariyerinin damgasını aşarak, kocası için paha biçilmez bir destek olacak ve onu meşhur bir şekilde 532'deki tehlikeli Nika İsyanı ile yüzleşmeye ve bastırmaya ikna edecekti. Aynı zamanda en ünlü Bizans sanat eserlerinden biri olan İtalya Ravenna'daki San Vitale Kilisesi'nin mozaiklerine de mevzubahis olmuştur. Parıldayan bir panel, Theodora'yı büyük bir hale ile göz kamaştırıcı ve çok sayıda mücevher ve bir Tyrian mor cübbesi giyerken resmeder. Bu, yapıldığı andan itibaren devrin imparatoriçe ve aristokrat kadınlarının nasıl görüldüğünü renklendiren Bizans kadınlığının ikonik bir tasviridir.
İrini (İrene), erkek basileus veya "imparator" (imparatoriçe yerine) unvanını alan tek kadın Bizans hükümdarıydı. IV. Leo'nun karısı (775-780) olarak, kocası öldüğünde İrini, 780'den 790'a kadar oğlu VI. Konstantin'in naibi rolünü üstlendi. 797'den 802'ye kadar kendi başına imparator olarak hüküm sürdü ve Bizans tarihinde bunu yapan ilk kadındı. Problemli saltanatı, tahtını elinde tutmak için entrikalar çevirmesi ve kötü bir şöhretle öz oğlunun gözlerini kör etmesi, onun en karanlık itibarı kazanmasına yol açtı - ve bu, İrene'nin altın sikkelerinin kenarlarının her ikisine de yüzünü koyan tek Bizans hükümdarı olması gibi kibirler tarafından da desteklenmedi.
Diğer meşhur bir Bizanslı kadın, oğlu olmayan VIII. Konstantin'in (1025-1028) kızı Zoe'ydi ve bu sebeple 1028'de imparatoriçe oldu ve 1042'de kısa bir müddet kardeşi Theodora ile birlikte idare etmesi dahil 1050'ye değin hüküm sürdü. Zoe'nin, üçü kocası olan beş farklı imparatorun halefiyetinde parmağı vardı: III. Romanos (1028-1034), IV. Mihail Paphlagonia (1034-1041) ve IX. Konstantin (1042-1055). İlk kocasını katletmekle suçlanarak, ikinci kocasının ölümünden sonra 1041'de bir defa daha tahta geçmeden önce bir manastıra sürüldü. Zoe, 11. yüzyıl Bizans tarihçisi Michael Psellos'un renkli bir biyografisine de mevzubahis olmuştur.
Azizlerin ilahilerini, şiirlerini ve hayat hikayelerini yazan birkaç Bizanslı kadın yazar vardı, ancak hiçbiri, babası Aleksios Komnenos'un (1081-1118) hayatı ve saltanatı hakkında Aleksiad'ını yazan Anna Komnini'den daha meşhur değildi. Anna, kendi çalışmalarının yanı sıra, İznikli Eustratius gibi diğer bilim insanlarının çalışmalarına da sponsor oldu.
Nihayet, mühim Bizans kadınlarından sadece birkaçının bu kısa özetinde şair Kassia vardır. 9. yüzyılda yaşarken, muhteşem güzelliğine rağmen imparator Theophilos (829-842) için bir gelin defilesine seçilmedi ve müteakiben bir manastıra çekildi. Orada dini şiirler ve bunlara eşlik edecek müzikler yazdı ve bunların birçoğu bugün hâlâ Ortodoks kilisesi ayinlerinde kullanılmaktadır.
