Haçlı Seferleri, Kudüs'ü ve Kutsal Toprakları Müslümanların kontrolünden geri almak amacıyla Hıristiyan güçler tarafından düzenlenen bir dizi askeri harekattı. MS 1095 ve MS 1270 yılları arasında resmi olarak onaylanmış sekiz Haçlı seferi ve daha birçok gayri resmi sefer düzenlenmiştir. Her harekat farklı başarı ve başarısızlıklarla sonuçlandı ama nihayetinde Kudüs'ü ve Kutsal Toprakları Hıristiyanların kontrolünde tutma hedefi başarısız oldu. Bununla birlikte, Haçlı seferleri fikrinin cazibesi MS 16. yüzyıla kadar devam etmiştir ve bu makalenin amacı, Papa'dan en sıradan savaşçıya kadar Haçlıları, özellikle de daha sonra izlenecek modeli oluşturan ilk sefer için motive eden faktörlerin neler olduğunu ele almaktır.
Haçlı Seferlerinde Kim Ne İstiyordu?
Haçlı Seferlerinin neden gerçekleştiği, birden fazla cevabı olan karmaşık bir sorudur. Tarihçi J. Riley-Smith'in de belirttiği gibi:
Haçlı seferlerinin zorlu, kafa karıştırıcı, korkutucu, tehlikeli ve seferlere katılanlar için pahalı olduğu ne kadar vurgulansa azdır ve yüzyıllar boyunca bu seferlere duyulan coşkunun devam etmesini açıklamak kolay değildir. (10)
Her kesimden tahminen 90.000 erkek, kadın ve çocuğun siyasi ve dini liderler tarafından Birinci Haçlı Seferi'ne (MS 1095-1102) katılmaya ikna edildiği düşünüldüğünde, tatmin edici bir açıklamaya ulaşmak için bu kişilerin çeşitli motivasyonlarının yanı sıra dönemin siyasi ve dini liderlerinin motivasyonlarının da incelenmesi gerekmektedir. Bireylerin düşüncelerini veya motivasyonlarını asla tam olarak bilemeyecek olsak da, haçlı seferleri fikrinin desteklenmesinin ve uygulanmasının genel nedenleri aşağıdaki kilit liderlere ve sosyal gruplara göre özetlenebilir:
- Bizans İmparatoru - kaybedilen toprakları geri kazanmak ve tehditkâr bir rakip devleti yenmek.
- Papa - İtalya'da papalığı güçlendirmek ve Hıristiyan kilisesinin başı olarak üstünlük sağlamak.
- Tüccarlar- o anda Müslümanların kontrolünde olan önemli ticaret merkezlerini tekellerine almak ve Haçlıları Orta Doğu'ya göndererek para kazanmak.
- Şövalyeler - Hıristiyanlığı (inananları ve kutsal yerleri) savunmak, şövalyelik ilkelerini takip etmek ve bu hayatta maddi zenginlik ve bir sonraki hayatta özel lütuf kazanmak.
Bizans İmparatorluğu
Bizans İmparatorluğu uzun süredir Kudüs'ün ve Hıristiyanlar için kutsal olan diğer yerlerin kontrolünü elinde tutuyordu ancak MS 11. yüzyılın son on yıllarında buraları dramatik bir şekilde bozkırda yaşayan bir Türk boyu olan Selçuklulara kaptırdı. Halihazırda Bizans topraklarına birkaç akın gerçekleştirmiş olan Selçuklular, MS Ağustos 1071'de eski Ermenistan'daki Malazgirt Savaşı'nda bir Bizans ordusunu şok edici bir şekilde mağlup etti. Bizans imparatoru Romanos IV Diogenes'i (MS 1068-1071) bile esir aldılar ve büyük bir fidye karşılığında serbest bırakılsa da imparator Edessa, Hieropolis ve Antakya gibi önemli şehirleri de teslim etmek zorunda kaldı. Bu yenilgi Bizans'ı şaşkına çevirdi ve Romanos'un Konstantinopolis'e dönüşünün bile çözemediği bir taht kavgası başladı. Bu aynı zamanda Küçük Asya'daki Bizanslı komutanların birçoğunun Konstantinopolis'teki tahtta hak iddia etmek için komutanlıklarından ayrılması anlamına geliyordu.
Bu arada, Selçuklular bu askeri boşluktan sonuna kadar yararlandılar ve MS 1078 civarında, MS 1081'de Bizanslılardan ele geçirdikleri Küçük Asya'nın kuzeybatısındaki Bitinya'daki İznik'te başkentleri olan Rum Sultanlığı'nı kurdular. Ancak Selçuklular daha da hırslıydılar ve MS 1087'de Kudüs'ü kontrol altına aldılar.
Birçok Bizans imparatoru gelip geçti ancak kendisi de bir Malazgirt gazisi olan I. Aleksios Komnenos (MS 1081-1118) döneminde bir miktar istikrar sağlandı. Ancak Aleksios Selçukluları durduramadı ve Küçük Asya'daki askeri eyaletleri (temaları) zayıflatan kendisi olduğu için toprak kayıplarından sadece kendisini sorumlu tuttu. Aleksios bunu, tema komutanlarının yükselen gücünden ve dolayısıyla kendisine yönelik potansiyel tehditten korktuğu için yapmıştı. Bunun yerine, Konstantinopolis'teki garnizonları takviye etmişti. İmparator, Normanların Sicilya'yı kontrol etmeleri ve Bizans Yunanistanı'ndaki son saldırıları göz önüne alındığında, Norman paralı askerlerinin sadakatinden de şüphe duyuyordu. Kudüs'ün Selçuklular tarafından kontrol edilmesini Avrupalı liderleri harekete geçirmek için bir araç olarak gören Aleksios, MS 1095 baharında Selçukluları sadece Kutsal Topraklardan değil, Bizans İmparatorluğu'nun fethettikleri tüm bölgelerinden atmak için Batı'ya yardım çağrısında bulundu. Hıristiyan âleminin kılıcı, Bizans'ın tacını korumak için çok yararlı bir silah olabilirdi.
Papa
Papa Urban II (MS 1088-1099) MS 1095'te Aleksios'un başvurusunu kabul etti, ancak bu Bizans imparatorunun papalıktan yardım istediği ve aldığı ilk sefer değildi. MS 1091 yılında Papa, imparatorluğun kuzey Tuna bölgesini istila eden Peçenek bozkır göçebelerine karşı Bizanslılara yardım etmek üzere birlikler göndermişti. Urban II, dört yıl sonra çeşitli nedenlerle tekrar yardıma yanaşmamıştır. Bir haçlı seferi, birleşik bir batı ordusuna liderlik ettiği için papalığın prestijini artıracak ve önceki yüzyılda Kutsal Roma İmparatorları tarafından ciddi tehditlere maruz kalan ve hatta papaları Roma'dan uzaklaşmaya zorlayan İtalya'daki konumunu sağlamlaştıracaktı.
Urban II ayrıca Batı (Katolik) ve Doğu (Ortodoks) Hıristiyan kiliselerini, başında Konstantinopolis Patriği olmak üzere yeniden birleştirmeyi umuyordu. İki kilise, doktrin ve ayin uygulamaları konusundaki anlaşmazlıklar nedeniyle MS 1054'ten beri bölünmüş durumdaydı. Haçlı Seferleri, İslam'ın Hıristiyan topraklarına ve orada yaşayan Hıristiyanlara yönelik tehdidi üzerine kurularak daha geniş bir çekiciliğe kavuşturulabilirdi. Ancak hepsinden önemlisi, başta İsa Mesih'in mezarı Kudüs'teki Kutsal Kabir olmak üzere Hıristiyanlık için tarihi öneme sahip eşsiz yerlerin bulunduğu Kutsal Topraklar üzerindeki Hıristiyan kontrolünün kaybedilmesiydi. Bunun da ötesinde İspanya, Hıristiyan dünyasının içinde bulunduğu durumun ne kadar tehlikeli olduğunu hatırlatıyordu. MS 1085'e gelindiğinde İspanya'nın yarısı tekrar Hıristiyanların eline geçmiş ve Normanlar Sicilya'yı tekrar Hıristiyanların kontrolüne geçirmişti, ancak Avrupa'daki Müslüman tehdidi hâlâ güçlü bir tehditti ve Urban II bunu artık insanlara bir kez daha hatırlatabilirdi. I. Aleksios Komnenos'un itirazının her türlü siyasi ve dini avantajı vardı.
Urban II, MS 27 Kasım 1095'te Fransa'daki Clermont Konsili sırasında yaptığı bir konuşmada Haçlı Seferi çağrısında bulundu. Hoşgörü olarak bilinen ve özellikle şövalyeleri hedef alan mesaj açık ve netti: Hıristiyanlığı savunanlar bir hac yolculuğuna çıkacak, tüm günahları temizlenecek ve ruhları bir sonraki hayatta tarifsiz ödüller kazanacaktı. Ortaçağ Avrupa'sında Hıristiyanlık günlük hayatın her alanına nüfuz etmişti, hac yaygındı, manastırlar doluydu ve yeni azizlerin sayısı hızla artıyordu. Günah fikri özellikle yaygındı ve bu nedenle Urban II'nin günahın sonuçlarından muafiyet vaadi pek çok kişiye cazip gelebilirdi. En önemlisi de, kilise bir şiddet seferine göz yumabilirdi çünkü bu bir kurtuluş seferiydi (saldırı değil) ve adil ve doğru bir amacı vardı.
Urban, MS 1095-6 yıllarında Haçlıları toplamak için Fransa'da bir vaaz turuna çıktı ve burada mesajını, tam da o sırada Hıristiyan anıtlarının nasıl kirletildiğine ve inanan Hıristiyanların nasıl cezasız bir şekilde zulüm ve işkence gördüğüne dair abartılı hikayelerle süsledi. Hıristiyan âleminin her tarafına elçilikler ve mektuplar gönderildi. Limoges, Angers ve Tours gibi büyük kiliseler, birçok kırsal kilise ve özellikle de manastırlar asker toplama merkezleri olarak faaliyet göstermişlerdir. Avrupa'nın dört bir yanında savaşçılar MS 1096 yılı boyunca Kudüs'e doğru yola çıkmaya hazır bir şekilde toplandılar.
Tüccarlar
Tüccarlar, Birinci Haçlı Seferi'ne o kadar dahil olmasalar da, MS 1200'den itibaren Doğu ile ticaret yollarını açmak, hatta Antakya ve Kudüs gibi zengin ticaret merkezlerini kontrol etmek istedikleri için bu seferlere mutlaka dahil oldular. Dahası, tüccarlar Haçlıları Akdeniz'den geçirerek iyi bir kâr elde edebilirlerdi. Gerçekten de, İkinci Haçlı Seferi'nden (MS 1147-1149) itibaren, orduları Orta Doğu'ya göndermek için önceden kârlı sözleşmeler yapıldı. İtalyan ticaret devletleri Venedik, Pisa ve Cenova'nın yanı sıra Fransa'daki Marsilya da özellikle rakipti ve her biri doğu-batı ticaretinde bir tekel elde etmeye hevesliydi. Yine de bu şehirlerin, sadece para kazanmak için değil, Hıristiyanlığın davası uğruna savaşmaya hevesli pek çok dindar fanatiği de barındırdığı unutulmamalıdır.
Avrupalı Şövalyeler
MS 11. yüzyıla gelindiğinde Ortaçağ Avrupa'sında toplum giderek askerileşmişti. Merkezi hükümetler, topraklarının her bir parçasını yerinde yönetecek olanaklara sahip değildi. Pratikte yerel düzeyde yönetenler büyük toprak sahipleri, şatoları ve onları savunmak için şövalye güçleri olan baronlardı. Şövalyeler, hatta krallar ve prensler de dini ilkeler, belki öbür dünyada bir ödül ya da Hıristiyanların ve Hıristiyan mekanlarının kafirlerden korunması gerektiği gibi saf bir ideal için haçlı seferlerine katıldılar. Özellikle Kutsal Toprakları gasp edenlere karşı sadece çok sınırlı bir ırksal ya da dini nefret olduğunu belirtmek önemlidir. Her ne kadar din adamları ellerindeki propaganda araçlarını kullanmış ve Avrupa'nın dört bir yanında askere alma vaazları vermiş olsalar da, Müslümanların dinleyiciler tarafından neredeyse hiç tanınmıyor olması, herhangi bir şeytanlaştırmanın çok az değeri olduğu anlamına geliyordu. Müslümanlar, doğrudan Müslüman oldukları için değil, Hıristiyanların kutsal mekânlarını ele geçirdikleri için düşmandılar. Bu önemli nokta tarihçi M. Bull tarafından aşağıdaki ifadelerle vurgulanmıştır:
Günümüzde Haçlı Seferleri ile ilgili popüler anlayış, dini fanatizmin körüklediği inançlar arasındaki büyük bir çatışma olarak düşünme eğilimindedir. Bu algı, dini ayrımcılıkla ilgili modern duyarlılıklarla bağlantılıdır ve aynı zamanda Yakın Doğu ve diğer yerlerdeki mevcut siyasi çatışmalara verilen tepkilerde de yankı bulmaktadır. Ancak bu, en azından Birinci Haçlı Seferi söz konusu olduğunda reddedilmesi gereken bir bakış açısıdır. (Riley-Smith, 18)
Gönüllü şövalyeler için ganimet, toprak ve hatta belki bir unvan kazanma şansı da vardı. Yine de arazinin satılması gerekebilirdi ve ekipman pahalıydı, bu nedenle başlangıçta büyük bir mali fedakarlık yapılması gerekiyordu. Manastırlar, ilk masrafları karşılamakta zorlananlar için kredi ayarlamaya hazırdı. Şövalyelik fikri de vardı - bir şövalye 'doğru olanı yapmalı' ve sadece kilisesinin ve tanrısının çıkarlarını değil, aynı zamanda zayıfların ve ezilenlerin çıkarlarını da korumalıydı. MS 11. yüzyılda şövalyelik kuralları henüz emekleme aşamasındaydı ve bu nedenle daha çok silah kardeşliğini korumakla ilgiliydi. Dolayısıyla, Birinci Haçlı Seferi'ne katılma motivasyonu olarak şövalyeliğin önemi belki de daha çok kişinin akranları tarafından kendisinden bekleneni yaptığının görülmesinin önemiyle ilgilidir ve ancak daha sonraki haçlı seferlerinde ahlaki yönleri daha belirgin hale gelecek ve mesaj cesur haçlı eylemlerinin şarkıları ve şiirleriyle körüklenecektir.
Birçok şövalye de hayatlarını kazanmak için yaptıkları hizmetin bir parçası olarak baronlarına ya da lordlarına katılmak zorundaydı. Teknik olarak, haçlılar gönüllüydü, ancak efendileri ve hayırseverleri Orta Doğu'ya giderken kale şöminesine bakmak için evde kalmanın hizmette olan şövalyeler için pratik bir seçenek olmadığını hayal edebiliriz. Ayrıca, akrabalık bağları ve karşılıklı koruma güçlü olduğu için birçok şövalye babalarını ya da kardeşlerini örnek alırdı. Haçlı Seferleri devam ettikçe, aileler içinde gelenekler ve beklentiler oluşturuldu, böylece her nesilden en az bir üyenin dava için savaşmaya devam etmesi bekleniyordu.
Vatandaşlar
Haçlı seferi fikri şövalyelerin yanı sıra sıradan piyadelere, okçulara, sipahilere ve sefer sırasında şövalyelerin süvari birliklerini desteklemek için ihtiyaç duyulan tüm savaşçı olmayan kişilere de hitap etmeliydi. Bu idealin kadınlar da dahil olmak üzere sıradan halka hitap ettiği, vaiz Ermiş Petrus önderliğinde toplanan ve MS 1096'da Konstantinopolis'e ulaşan halk ordusu gibi olaylarla gösterilmiştir. Bazen "Halkın Haçlı Seferi" olarak da anılan bu asi ordu, I. Aleksios Komnenos tarafından hızla Küçük Asya'ya gönderildi ve burada Bizans'ın tavsiyesine uymayarak MS 21 Ekim 1096'da İznik yakınlarında bir Selçuklu ordusu tarafından pusuya düşürülerek yok edildiler.
Haçlıların tuniklerinin ya da pelerinlerinin omzuna bir rozet takmaları nedeniyle bu şekilde adlandırılan 'haç çıkarmanın' prestij ve onurunun yanı sıra, en azından MS 13. yüzyılda sıradan vatandaşlar için bazı pratik faydaları da vardı. Bunlar arasında feodal hizmetin ertelenmesi, yola çıkmadan önce bir davanın hızlandırılması, bazı vergi ve geçiş ücretlerinden muafiyet, borçların geri ödenmesinin ertelenmesi ve hatta aforozdan muafiyet yer alıyordu.
Sonuç
Tarihçi C. Tyerman'ın Tanrı'nın Savaşı adlı eserinde belirttiği gibi, MS 1095 yılı pek çok açıdan Orta Çağ'ın MS 1914 yılıydı - ahlaki öfke, kişisel kazanç, kurumsallaşmış siyasi ve dini propaganda, akran baskısı, toplumsal beklentiler ve maceraya duyulan açlığın bir araya geldiği mükemmel bir fırtına, insanları evlerini terk etmeye ve hakkında hiçbir şey bilmedikleri, zafer ve ölümle ya da sadece ölümle karşılaşabilecekleri tehlikeli bir yolculuğa çıkmaya teşvik etti. Bu coşku da dağılmamıştır. Aksine, Birinci Haçlı Seferi'nin başarısı ve MS 15 Temmuz 1099'da Kudüs'ün yeniden ele geçirilmesi daha fazla insana 'haçı almak' için ilham verdi. Haçlı seferleri fikri, İspanya'yı Mağribilerden kurtarmak (Reconquista) ve Avrupa'da Yahudiler, putperestler ve sapkınlar gibi azınlık hedeflere saldırmak (Kuzey Haçlı Seferleri) gibi çabalara yayıldı. Orta Doğu'da kazanılan toprakları savunmak için şövalye tarikatları kuruldu ve Müslüman ve Hıristiyan orduları hem başarı hem de başarısızlık elde ettikçe, sonraki dört yüzyıl boyunca haritacıları sürekli meşgul eden Haçlı seferlerini finanse etmek için sürekli vergiler toplandı.
