Kayaya oyulmuş bir mezar dizisi olan Mehdiye'nin Pön mezar kalıntıları, M.Ö. 5. ve 2. yüzyıllar arasındaki bir döneme dayanmaktadır. Bu kalıntılar Tunus'un kuzeydoğusunda bulunuyor. Adı geçen mezarlar, Libyalılar olarak bilinen yerel halk ve doğu kökenli Fenikeliler arasındaki kültürleşmeyi anlamamız açısından oldukça değerlidir.
Mehdiye
Mehdiye, antik Bizans bölgesinin önemli şehirlerinden biri ve aynı zamanda ana kıyı yerleşimlerinden biridir. Olağanüstü bir coğrafyaya sahip olan şehir, etrafı denizlerle çevrili bir kayanın üzerinde yer almaktadır. Yaklaşık 1,5 kilometre (0,9 mil) uzunluğunda ve 400 metre (1300 ft) genişliğinde olan bu yarımada, 170 metre (560 ft) genişliğinde dar bir kumlu şerit ile anakaraya bağlıdır.
Mehdiye, tarih boyunca çeşitli isimlerle anıldı: Aphrodisium, Alipota, Gummi (en kalıcı isim) ve Pharos. Gummi, Jemma'nın Araplaştırılmış bir versiyonu olarak kendini sürdürdü. İslami dönemde şehir, günümüzde kullanılan adını, yani "Mehdiye'yi" almıştır. Bu isim, Fatımi Hanedanlığı'nın kurucusu El-Mehdi'den (909-934) gelmektedir. El-Mehdi bu bölgeye yerleşmiş ve de 920 senesinden itibaren krallığının başkenti ilan etmişti.
Antik Mehdiye'nin tam olarak nerede bulunduğu bilinmemektedir. Pön nekropollerinin varlığı, bu nekropollere karşılık gelen asıl bir Pön yerleşiminin varlığına inanmamıza neden olsa da, az önce de bahsedildiği gibi nerede bulunduklarını hala bilmiyoruz. Fenike-Pön dünyasında yaşayanlar şehri ile ölüler şehri arasındaki ilişkiyi incelersek, bu nekropollerin şehrin çevresine yerleşmiş olduklarını düşünebiliriz. Pön şehrinin Mehdiye yarımadasındaki Fatımi şehri ile aynı yeri işgal ettiğini gösteren hiçbir kanıt bulunmamaktadır. Söylemek gerekir ki, Gummi adı, Fatımi şehrinin surlarının dışındaki bir yeri ifade eden modern Jemma'ya karşılık gelir. Diğer bir yandan, Pön mezarları ise gerçekten de yarımadada bulunuyordu.
Pön Nekropolü
Pön mezar kalıntıları 19. ve 20. yüzyılın başlarında Avrupalı arkeologlar, özellikle Fransızlar tarafından çok sayıda çalışmanın ilgi odağı olmuştur. Daha sonrasında Tunuslu arkeologlar devralmıştır. 1980'li yılların başında da Bay Ben Younes kendini nekropol kazılarına adamıştı.
Mehdiye'nin nekropollerinde iki farklı bölgeden söz ediyoruz:
- Yarımada: İlk mezarlar, özellikle yüzeysel çukurlar gibi bulgular bu bölgede yoğunlaşmıştır. Ancak zamanında bir yeraltı mezarının da olduğu bildirilmişti.
- Jebel: Diğer bir grup bulgu ise bu bölgede yer almaktadır. Bu grup kuzey-güney yönlüdür ve Mehdiye'nin yaklaşık 12 km (7,5 mil) batısına uzanır. Mezarlar Hiboun, Borj Arif, Ezzahra, Zghena ve Rajiche gibi yerleşimlerin kuzeyden güneye uzanan tepelerini işgal eder vaziyettedir.
Hiçbir şekilde inkar edilemeyecek olan bilimsel öneminin yanı sıra, Mehdiye'nin Pön nekropolü, boyutuyla da oldukça ilgi çekicidir. Bu nekropolde kazı yapan arkeologlar, Kartaca'nın Pön nekropolüne yakın oldukları için oldukça önemli olan dudak uçuklatıcı figürler elde etmişti. Bu, nekropolün coğrafi önemini ve Pön yerleşimi üzerindeki etkisini de gayet açık bir şekilde göstermektedir.
Pön mezarları son derece çeşitlidir fakat esas olarak iki türe ayrılabiliriz: Yüzeye kazılmış sığ çukurlar ve çukur mezarlar. İlk tip genellikle çok basittir ve fazla morfolojik çeşitliliğe sahip değildir. İkinci tip, merdivenlerde, mezar odasında ve mezar eşyalarında büyük bir morfolojik çeşitlilik ile karakterize edilir. Bu çukur mezarlar, Libya geleneğinin haouanets olarak bilinen mezar anıtlarıyla birçok olası karşılaştırma noktasına sahiptir. Son araştırmaların da desteklediği gibi, Mehdiye'de bu tür kaya mezarlarının var oluşu, Pön mezarları ile aralarındaki ilişkiyi güçlendirmektedir.
Pön nekropolü kesin olarak tarihlendirilemez ancak nekropolün, ihtimaller dahilinde M.Ö. 5. yüzyıl ile 2. yüzyılın sonu arasında kullanımda olduğu öne sürülmüştür. Bildiğimiz bir şey var ki o da Ezzahra bölgesindeki bir mezarın M.Ö. 3. yüzyıla kadar dayanıyor olabileceği ve Jbal Rajiche ve Douira bölgesine ait kırık yüzey parçalarının M.Ö. 2. yüzyıla ait olduğudur.
Nekropollerin Önemi
Mehdiye'nin Pön nekropolleri birçok yönden ilginçtir. Yaşayanların dünyasıyla ilgili arkeolojik kanıtların oldukça nadir belgelenmiş olması bu ilginçliklerden biridir. Nekropoller, bu uygarlığın yerleşiminin araştırılabilmesi için birden fazla kullanışlı çalışma alanı sunar. Mehdiye'nin Pön nekropollerinin boyutu, Pön metropolü Kartaca'nın nekropollerine yakındır. Arkeolojik verilerin sentezi, sadece Mehdiye'de değil, tüm Sahel kıyılarında da Pön varlığının önemini ve sürekliliğini doğrulamaktadır. Gerçekten de, Pön kalıntıları neredeyse kesintisiz bir dizi yerleşim yeri oluşturmaktadır. Bu tür veriler, bölgenin demografik ve kültürel kimliğini anlamak açısından epey ilginçtir. Bu sonuçlar, Kartaca veya Cap Bon gibi Tunus'ta Pön varlığının üzerinde yürütülen diğer geniş bölgelerdeki çalışmalarla karşılaştırılabilir.
Mehdiye'nin Pön mezarları, Fenike uygarlığı ve de Libyalı olarak bilinen yerel halk arasındaki kültürleşme üzerine çalışılabilecek en uygun ortamı sunar. Her şeyden önce, şunu da unutmamak gerekir ki, Libyalıların haouanet mezar anıtları hala oradaydı ve bu nedenle bölgenin önemli bir kısmını işgal etmişlerdi. Mehdiye'de Pön mezarlarının yanısıra Libyalı mezarları da keşfedilmişti. Buradan da anlayabiliyoruz ki, Pönler ve Libyalılar birbirlerine karışmış birer topluluktular. Tam olarak bu nedenle, Mehdiye'nin ve Sahel'in mimari mezar yapıları Libyalılarınkine çok benziyordu. Fenikelilerin etkisi de bu yüzden asla yok sayılamazdı. Thpasus'tan gelen epigrafik kanıtlar bu kültürel ikiliği ifade etmektedir. Bir mezarda, babanın Libyalı, oğlunun ise Fenikeli isim taşıdığı ve bunun da Libya-Pön kültürel geçişinin açık bir kanıtı olduğu oyma bir yazıt vardır.
Mehdiye'deki Pön mezarlarından kalan miras bizi aynı zamanda Pön inançları hakkında da oldukça bilgi sahibi yapıyor. Cenazelerde adanan adaklar, bu dönemin nüfuslarının dini anlayışını rahatlıkla ortaya çıkarabilir. Mehdiye'dekiler de dahil olmak üzere Sahel nekropollerindeki arkeolojik bulgular, yiyecek adaklarının ve toprağa dökülen şarapların genellikle gömülü cesetlerin yanında gerçekleştiğini göstermektedir. Yakma törenlerine yakın bu tür adaklar bizi, ölen kişinin bedenini değil, ruhunu beslemeyi amaçladığı sonucuna ulaştırır. Böylece, Sahel halkının inançlarını ve maneviyat derecesini ortaya çıkarır. Nekropollerin dekorasyonu, Pön kültürüne şöyle bir bakış atmamızı sağlar. Mehdiye'nin Pön mezar odalarının duvarları tıpkı Sahel Pön mezarları gibi hem çizgisel hem de çiçekli kırmızı bir bezeme içerir. Örneğin Ezzahra'daki bir mezar, dört duvarın üst kısmına boyanmış iki paralel şeritle dekore edilmiştir. Bu bezeme de nişlerin çevresinde yoğunlaşmıştır. Bazen üçgen nişlerin alınlıkları da boyanır, nişin tabanı da aynı renk dokunuşlarla vurgulanır. Çiçek süslemeleri nişlerle oldukça yakından bağlantılıdır. Jebel Rajiche'deki bir mezar, üç tarafında iki paralel bantla bir niş yerleştirilmiştir. Nişin iki yanında çeşitli boylarda lotus çiçekleri yer almaktadır.
"Site"nin Geleceği
İster Kartaca gibi prestijli yerler, isterse Mehdiye nekropolleri gibi daha az ünlü yerler olsun... Arkeolojik sitelerin geleceği Tunus'ta giderek artan bir endişe kaynağı haline geldi. Pön nekropolleriyle birleşen Mehdiye taş ocakları bölgesi, Tunus-Kanada rehabilitasyon projesine konu olmuştu. Mehdiye'nin Pön mezar kalıntıları, büyük bilimsel ve kültürel öneme sahip olmalarına rağmen halk tarafından şaşırtıcı bir şekilde çok az bilinmektedir. Bununla birlikte, Mehdiye'nin Pön nekropollerinin belgelenmesi, bugün ıssız bir görünümden daha fazlasını sunan bu mirasın dijital bir haritasının oluşturulmasına neden olabilir. Mehdiye'nin nekropollerinin ve taş ocaklarının etkin bir şekilde iyileştirilmesine yönelik bir projenin başarılı bir şekilde uygulanması, Sahel'deki diğer şehirlerin ilham alabileceği bir vakaya dönüşebilir.
