Noel, iki bin yıldan fazla bir süredir gelenek ve görenekleri etrafında toplamıştır ve bunların bazıları Hristiyan bayramının kendisinden bile önceye dayanmaktadır. Bu makalede, kutlamaların tarihi, hediye vermeden, şaşalı Noel akşam yemeği masasına kadar, Roma döneminden modern tatil anlayışımızın edebiyata sağlam bir şekilde yansıdığı Viktorya dönemine kadar ele alınacaktır. Her ne kadar bir çok gelenek özellikle Ortaçağ'ın sonlarına kadar Hristiyan ülkeler için evrensel kabul edilse de, bu noktada biz Noel geleneklerini özellikle Anglo-Saxonlar açısından değerlendireceğiz.
Köken: Satürnya
Bugün görülen Noel geleneklerinden bir çoğu, aslında Noel kutlamaları ilk yapılmaya başlandığı zamanlara kadar eski bir geçmişe dayanıyor. Eski Hristiyanlar kendiler,n, pagan uygulamalarından uzaklaştırmaya çalışmışlardı. Bu yüzden, Roma imparatorları antik kutsal yerleri kapattı, ritüelleri yasakladı ve bir zamanlar pagan tanrılarını onurlandıran spor oyunlarına son verdi. Ancak, insanların alışkanlıklarını değiştirmek kolay olmadı. Satürnya'da yapılan pagan festivali oldukça popülerde ve bu festivallerden arta kalan geleneklerin etkisi binlerce boyunca sürdü, hatta bazı gelenekler modern Noel kutlamalarında görülür oldu.
Saturnalia, pagan takviminde bir başka önemli olay olan kış gündönümünü güzelce kapsayan tarım tanrısı Satürn'ü onurlandıran, 17-23 Aralık tarihleri arasında düzenlenen bir haftalık Roma festivaliydi. Bunun tüm Roma tatillerinin en neşelisi olduğu gerçeği, muhtemelen dünyanın altın değerinde bir mutluluk ve refah çağında tadını çıkarırken bir hükümdar olarak Satürn'ün rolünden kaynaklanıyordu. MÖ 5. yüzyıla kadar uzanan festival, MÖ 1. yüzyılda Romalı şair Catullus tarafından "zamanların en iyisi" olarak tanımlandı.
Saturnalia, arkadaşlara ve aileye mum, madeni para ve yiyecek gibi hediyeler vermeyi içeriyordu. Daha az resmi kıyafetler giyildi, oyunlar oynandı, ziyafetler çekildi ve hatta rol değiştirme partileri bile yapıldı. Sosyal kısıtlamalar biraz gevşetildi ve kumar oynamak veya toplum içinde sarhoş görünmek gibi faaliyetler daha az hoş karşılandı. Kulağa oldukça tanıdık geliyor, değil mi? Festival zaman içinde daha sonra Aralık ayına ertelendi ve Atina'nın Parthenon'unun sütunları arasında bir kilise ve çan kulesi taşıması gerektiği gibi, Saturnalia da öyle ya da böyle Noel kutlamasına dönüştü.
Ortaçağ'da Noel
Ortaçağ döneminde (500-1500), kutlamalar daha da arttı. Noel, yılın en uzun tatili olup tam 12 gün sürerdi. Noel Arifesi (24 Aralık) gecesinden on İkinci Gün (5 Ocak) kadar, insanlar büyük ölçüde, özellikle kış ortasındaki tarımsal faaliyetteki durgunluk sayesinde, çok ihtiyaç duydukları bir tatili yaşarlardı.
Noel hazırlıkları zenginlerin yanı sıra fakirlerin de evinde başlardı. Kış yaprakları toplanıp çekenk yapılırdı ve ev süslenirdi. Holly, sarmaşık ve ökse otu, Keltler için uzun zamandır hayranlık uyandıran bir şeydi ve kötü ruhlara ve doğurganlığa karşı koruma ile ilişkilendirildi. Dev bir çelenk, genellikle birinin oturma odasında yer alırdı. Verimlilik ilişkisinin çiftlerin ökse otunun altında öpüşme geleneğinin neden geliştiğini, verilen her gagalamada parlak beyaz bir dut kopardığını açıklıyor. Noel'de evinin bir diğer önemli özelliği ve pagan uygulamalarıyla bir başka bağlantısı, Yule günlüğüydü. Bu olağanüstü ağaç gövdesi şömineye yerleştirildi ve tatilin tüm 12 günü boyunca yanık tutulurdu.
Noel'in amacı, elbette, İsa Mesih'in doğumunu kutlamaktı. Herkesten kiliseye gelmesi bekleniyordu; hatta bazı dönemlerde zorunluydu. Yerel kiliseler, duruma yakışır bir hizmet sunmak için önemli bir çaba gösterirlerdi. Mumlar yakılırdı ve birçoğu sadece bu özel gün için parıldayan yaldızlı sunaklar açılırdı. Koro şarkı söylenir ve 'troping' olarak bilinen ekstra şarkılar ve dinamik diyaloglar eklenirdi. Bu etkinlikten, Doğuş hikayesinden sahneleri gerçekleştirmek için bireysel konuşmacıları veya aktörleri kullanma geleneği doğdu. Zamanla Noel, kostümler ve hatta canlı hayvanlarla yapılan bir tiyatro parçası haline geldi.
Magi'nin Beytüllahim'deki bebek İsa'yı ziyaret ettiklerinde üç altın, buhur ve mür hediyesi ile ilgili olarak, arkadaşlara ve aileye hediyeler verildi. Zenginler tarafından güzel giysiler ve mücevherler; daha az varlıklı insanlar tarafından daha güzel yiyecekler, bir demet yakacak odun veya topaç ve bebek gibi basit ahşap oyuncaklar hevesle bekleniyordu. Ne yazık ki, serflerin sık sık efendilerine Noel'de fazladan ekmek ve yumurta ve belki de bir tavuk sunmaları beklenirdi. Öte yandan, toprak sahibi eşraf, fazladan giysi ya da kış erzak alabilecek olan bazı özgür çalışanlarına hediyeler verdi. Daha sonra, 1 Ocak'ta yine hediyeler verildi. 'İlk hediyeler' olarak bilinenlerin, kişinin gelecek yılki servetini gösterdiği düşünülüyordu. Gelecek için başka bir alâmet, yılın ilk konuğunun kim olduğuydu. Yeni Yıl Günü'nde insanlar birbirlerinin evlerini ziyaret ederdi ve 'ilk ayak' olarak bilinen bu aktivite için konuğun erkek, koyu renk saçlı ve düztabanlı olması en çok arzu edilen şeydi.
Orta Çağ'da, şimdi olduğu gibi, yemek Noel kutlamalarınınbüyük bir parçasıydı. Zenginler, konuklara kızarmış tavus kuşu, kuğu veya yaban domuzu başı gibi etlerin yanı sıra somon ve istiridye gibi ikramlar sunarak, zaten muhteşem olan malikane masalarını geride bırakmak zorunda kalırlardı. Tatlılar günümüzün Noel yemeklerine benziyordu: fındık, portakal, kek, meyveli krema, incir ve hurma. İçecek olarak tatlandırılmış veya baharatlı şarap, elma şarabı ve bira olurdu. Harika Noel yemeği genellikle erkenden yenilen bir öğle yemeğiydi. Her öğünden sonra sofra örtüsü değiştirilir ve eğlenceler arasında müzik, akrobatlar, şakacılar ve gezici âşıkların sergilediği oyunlar yer alırdı. Her yerde partilerin olduğu, 12 günlük tatil boyunca, özellikle de On İkinci Gece olarak bilinen 6 Ocak arifesinde düzenlenen büyük partiler, mülkün zarar görmemesini sağlamak için ödenen bekçiler tarafından kayıt tutuluyordu.
Yoksullar, kağıt ve zar gibi daha mütevazı eğlencelerden, ilahiler, müzik aletleri çalmak, masa oyunları, halk hikâyeleri anlatmak ve özel partide fasulye bulurlarsa bir kişinin 'bayramın kralı' olmasına izin vermek gibi geleneksel parti oyunlarından, bulurlarsa ekmek ve kek yemekten ve daha sonra 'kral'ı taklit etme (Saturnalia'nın benzer 'Yanlış Kuralların Efendisi'ni yansıtan bir rol değiştirme oyunu) oynamaktan zevk alıyorlardı. Kukla gösterileri, pandomimler ve gösteriler gibi kiliseler ve loncalar tarafından bayramda halka açık ücretsiz eğlenceler düzenlenirdi. Maskeli mumyacılar, evleri ziyaret eden ve küçük bir ücret ya da biraz serinletici performans sergileyen profesyonel eğlenceler de vardı. Bugün Noellerimizde devam eden bir başka kalıcı ortaçağ geleneği, bizden daha az şanslı olanlara yardım etmektir. Bir malikanedeki büyük öğle yemeğinden arta kalanlar genellikle fakirlere verilirdi ve bazı şanslı kişiler, örneğin lordun iki serfi gibi yemeğe davet edilebilirdi.
Kraliçe Elizabeth Dönemi'nde Noel
Orta Çağ sona ererken, ortaçağ kilisesinin insanların hayatındaki baskın rolü biraz olsun hafiflemeye başladı. Bazı kilise ayinlerine katılmak kanunen zorunlu olmaya devam etti, ancak Reform ve kiliselerde tasvir ve gösteriden hoşlanmaması Noel ayinlerinin ihtişamını bir şekilde azalttı. Elizabeth Dönemi'ndeki(1558-1603) 'kutsal günler' (holy days), tatillerin (holidays) ana kaynağı idi. - O zamanlar ilk kez kullanılan bir terim olsa da kendilerini popüler gelenekler olarak kuran 'laik' faaliyetler de vardı. Örneğin, Advent, Noel'den önce, 30 Kasım Aziz Andrew Günü'nde başlayan bir oruç tutma zamanıydı. Ancak hala 12 gün süren Noel tatili için bir geri sayım olayı devam etmekteydi. Artık Orta Çağ'da olduğundan çok daha fazla çocuk okula gidiyordu ve onlara iki hafta boyunca tatil verilirdi.
Yılın belli bir zamanın, bağış yapma zamanı olması gerektiği fikri gibi, hediye verme fikri de devam etti. 1 Ocak'ta hediye verme geleneği devam ettirildi ve hediye alanlar arasında, saraylılarından düzenli olarak mücevherler, abartılı elbiseler ve kuş tüyü yelpazeler alan İngiltere Kralı I. Elizabeth de dahildi. Yoksul halka sık sık iğne, eldiven ve meyve verilirdi.
Yemek, belki de en sabırsızlıkla beklenen kısımdı: Noel şöleni o kadar şatafatlı olurdu ki, yemeği yapan kişi çok daha fazla hazırlık süresine ihtiyaç duyuyordu. Bu nedenle tatiller Noel'in 'arifesinde', yani 24 Aralık'ta, genellikle o günün öğleden sonraları başlardı. Aralık'ın 25'i, daha önce On İkinci Gece'de düzenlenen özel kutlamalar ve partiler açısından tatillerin büyük günü olarak kutlanmaya başladı.
Yaprak dökmeyen çiçekler ve mumlarla süslenmiş evlerde, yılın diğer zamanlarında sofrada hâlâ nadir bulunan konuklar olduklarından ziyafetlerde bol miktarda et ve deniz ürünü bulunurdu. Turtalar, baharatlı meyveli kekler, kuruyemişler ve domuz turşusu, genellikle şarkılar eşliğinde kahverengi bir kaseden içilen bir tür baharatlı bira olan wassail tüketimi popülerdi. Oyunların (özellikle kartların) ve eğlencenin popülaritesi eskisi gibi devam ediyordu. Artık çoğu insanın beklediği gibi, sosyal kurallar da gevşetilmişti. Cinsiyet rollerini tersine çevirmek, çırakların ustalarını daha iyi hale getirmelerine izin vermek ve iki sıradan insanın 'ziyafetin kralı ve kraliçesi' olarak hareket etmesi, insanlara zekalarını göstermeleri için çok fazla eğlence ve fırsat getirilirdi. İki hükümdar seçilirdi ki baharatlı bir kekin içinde sırasıyla bir fasulye ve bir bezelye bulsunlar.
Noel, seyahat etmek ve krallığın turistik yerlerini görmek için bir fırsattı. Halka açık yollar olmadığı için, at ve faytonla seyahat etmek yavaş ve rahatsız ediciydi; yine de, daha gözü pek olanlar, dünyanın ilk İngiliz gezisini (1577-1580) yapmış olan Francis Drake'in Londra'daki Golden Hind gemisi gibi turistik yerleri ziyaret edebilirdi. Londra Kulesi'ndeki Kraliyet Mücevherlerinin ışıltısı, Tudor döneminde bir başka popüler cazibe merkeziydi.
Noel adı, İngiliz Reformasyonu sırasında, Anglikan Kilisesi içinde Katolik Ayine atıfta bulunulması istenmeyen bir şey olarak görüldüğünden dolayı anılmadı. Noel'in kendisi, Noel günü oruç tutmayı tercih eden aşırı Hıristiyanlar olan Püritenler tarafından ciddi şekilde yasaklandı. Neyse ki herkes için, Noel kutlamasını kanunla iptal etme kararından 1660'ta geri dönüldü. Tatiller tekrar verildi ve yılın en önemli günü olarak kesin olarak belirlendi, bu açıdan birçok insan için Paskalya kutlamalarının yerini aldı.
Viktorya Dönemi Noeli
Noel'in kutlamalarına dair bir sonraki dönem, 1837'den 1901'e kadar olan ve o zamandan beri tatil sezonunun kalıcı bir parçası haline gelen bazı önemli yeni geleneklere tanık olan Kraliçe Victoria'nın saltanatı sırasında geldi. Viktorialılar, ortaçağ döneminin neşeli Noel şenlikleri için büyük bir nostalji sergilediler. Nasıl bugün pek çok kişi Viktorya döneminin Noellerini özlemle romantikleştiriyorsa, 19. yüzyılda da Sir Walter Scott (1771-1832) gibi yazarlar eski Noelleri överlerdi. Aslında bayram, geçmişteki bir altın çağın bu anlaşılması zor efsanesini yakalama alıştırması haline geldi ve birçok yönden bugün de devam eden bir alıştırma oldu. Victorialılar, Noel sabahı kilise ayinleri, ziyafetler, oyunlar, hediyeler ve pandomimler gibi ortaçağ unsurlarının, sezonun temel etkinlikleri olarak statülerini sürdürmeye devam etmelerini sağlarlardı.
Kraliçe Victoria'nın kocası, Saxe-Coburg'lu Albert ve Prens Consort (l. 1819-61) Gotha'ydı ve İngiltere'ye kendi ülkesinde popüler olan Noel ağacı geleneğini tanıttı. İngiltere, bir Noel ağacına sahip olan ilk kraliyet değildi, yine de, 1841'den itibaren, Prens Albert, kasaba meydanlarından ülke çapında oturma odalarına yayılan kalıcı bir gelenek başlattı; bu fikir, Noel'in özel şenliklerini ortaya çıkaran popüler resimli dergiler tarafından yayıldı. Ökse otu önemli bir dekorasyon unsuru olarak kaldı, ancak ağaç sonunda Noel'de evin merkezi parçası olarak yerini aldı. Genç köknar ağacı mumlarla süslenir ve dallarından sarkıtılan küçük hediyeler (oyuncaklar, tatlılar, tılsımlar ve şekerlenmiş meyveler), isimleri hediyelerine etiketlenmiş olabilecek Noel misafirlerine dağıtılmak üzere hazırlanırdı.
Şarkılar aile piyanosunun etrafında veya Noel arifesinde insanların evlerinin dışında küçük gruplar halinde şarkı söyleyen şarkıcılar tarafından söylenirdi, bu kişilerin ödülleri bir bardak yumruk veya sıcak bir pastaydı. İlk ilahi kitabının tarihi aslında 1521'e kadar uzanıyor, ancak bu geleneği her yere yayan, uzun zamandır unutulmuş ilahileri toplayan ve yeni yayınlanan antolojilere kendi şarkılarını ekleyen Victorialılar oldu.
Daha verimli bir posta sistemi ve 1840'ta Penny Black damgasının piyasaya sürülmesi, yazışmaların artması ve arkadaşlara ve uzaktaki ailelere ilk kez 1843'te İngiltere'de tanıtılan bir Noel kartı gönderme geleneğinin gelişmesi anlamına geliyordu.. Kartlarda tasvir edilen her türden konu vardı, elle boyanmış ve genellikle övünen kurdeleler ve danteller, ancak en yeni tema, 1830'lar ve 1840'lar boyunca İngiltere'deki sert kışların bir yansıması olan kar temasıydı. Beyaz Noeller bundan sonra çok daha nadir hale geldi, ancak insanların hayallerindeki sahne o zamana kadar devam etti.
Kararsız müşterileri cezbetmek için vitrinlerini süsleyen dükkanlardan çok çeşitli hediyeler mevcuttu ve çoğu mağaza, şahsen ziyaret edemeyecek olanlar için kataloglar gönderirdi. Evde yapmak yerine, genellikle Almanya ve Hollanda'daki merkezlerden ithal edilen kitlesel üretilen oyuncaklar artık mevcuttu. Sadece tahtadan yapılmış basit işler değil, oyuncaklar da gelişmişti. Minyatürleştirilmiş mekanizmalar sayesinde, bebeklerin yürümeye ve trenlerin tekerlekli olmaya başladı. Hediyeler artık esas olarak Noel Günü veya Noel Arifesinde veriliyordu. 26 Aralık, Noelin ertesi günü, İngiltere'de, işverenlerin geleneksel olarak hizmetçilerine ve işçilerine bir kutu hediye ve yemek artıkları verdiği gündü.
Noel'de en büyük hediye veren elbette Noel Baba'dır. Noel arifesinde çocuklara iyi hediyeler bırakmak için evleri ziyaret eden uzun beyaz sakallı neşeli figürün kökenleri, altın çuvalları da dahil olmak üzere hediyeler dağıtmaktan hoşlanan Anadolu'daki Myra Piskoposu 4. yüzyıldan kalma Aziz Nikolaos'a dayanmaktadır. Alıcılardan biri altınını bacadan alıp bir çorabın içine düştüğü için, alışılmış teslimat yöntemi yerleşmiş oldu. Aziz, 6 Aralık'ta kutlanır ve bugün hala birçok ülkede çocukların çoraplarını veya terliklerini astıkları zamandır. Noel Baba sadece Aziz Nikolaos'tan ilham almakla kalmamış, aynı zamanda onun daha neşeli ve ruhu seven tarafını açıklayan folklorun 'Noel Ruhu' unsurlarını da birleştirmiştir. Noel arifesinde sıralayın. Hediye veren neşeli figür, Christkind'den (Almanya) Noel Baba'ya (Amerika Birleşik Devletleri) kadar birçok kılığa sahiptir. En iyi hediyeleri kimin getirdiğine dair popüler hayal gücünde, öyle görünüyor ki, günü kazanan, gururlu bir kırmızı takım elbiseli adamın Amerikan versiyonuydu - ilk olarak 1850'lerde görüldü -.
Herkes için olmasa da, yaşam standartlarında genel bir artış vardı ve bu, Noel ziyafeti için artık özel bir et gerekli olduğu anlamına geliyordu. Rozbif İngiltere'nin kuzeyinde, kaz ise güneyde popülerdi, ancak yüzyıl geçtikçe, hindi birçok yemek masasında merkez sahneye çıkmak için adım attı. Daha az varlıklı aileler bile, The Goose Club gibi planlara katılıp Noel'de kuşa sahip olmak için haftalık bir hesaba ödeme yaparlarsa, daha sonra bir fırında pişirilirse, Noel için büyük bir kuşa sahip olabilirlerdi. Kızarmış tavuğun her iki yanında çorba, istiridye, kuzu eti, liman jölesi, meyve, fındık ve bir ailenin bu yılın en büyük yemeği için karşılayabileceği diğer lezzetler vardı.
En son servis edilen yemek, ana yemeklerden sonra servis edilen, genellikle erik pudingi olarak adlandırılan buğulanmış bir Noel pudingiydi (Victoria döneminde erik, yerine kuş üzümü ve kuru üzüm kullanılırdı). Pasta geleneğinde ortaçağ fasulyesinin bir yankısı olan pudingin içine, Üç Kuruşluk bir parça gibi bir gümüş sikke yerleştirildi. Küre şeklindeki puding, bir holly sapıyla süslenmiş ve yanık olarak servis edilebilmesi için rom veya brendi ile kaplanırdı. Bu, Noel'in o kadar beklenen bir parçası haline geldi ki, denizciler, deniz feneri bekçileri ve kutup kaşifleri bile büyük günde yemek için yanlarında bir tane taşıdı. Kıymalı turtalar, daha sonra et ve meyve karışımı da popülerdi. Elizabeth döneminin baharatlı meyveli keki, akşam yemeğinden sonra veya akşam yemeğinde belki biraz peynir ve bir bardak porto ile yenen geleneksel buzlu Noel pastası olarak tüketilirdi.
Noel yemeği masasında, Noel krakerleri, iki kişinin çatlayarak açtığı kağıt rulolar ve içinde küçük oyuncaklar, tılsımlar, siluet portreler, şekerler, kağıt şapkalar ve sloganlar vardı. Yemek zamanları değiğirdi; bazı aileler Noel yemeği yemeye devam ederken, diğerleri ise akşamları Noel yemeğini yerdi. Yemekten sonra danslar, şarkılar, ezberler, belki bir misafirin küçük bir sihirbazlığı ya da sihirli fener slaytları ile eğlenilirdi. Oyunlar da vardı, maskaralıklar, Blindman's Buff, Hunt the Slipper veya Snap Dragon (konyak ile yanan bir kaseden kuru üzüm toplamak) oyunları gibi.
Tüm bu Viktorya dönemi Noel etkinlikleri, dönemin yazarları tarafından kullanıldı, kutlandı ve gelecek nesiller için korundu lakin hiçbiri Charles Dickens'tan (1812-1870) daha başarılı olmadı. Dickens'ın şenlikli hikayesi' A Christmas Carol' reforme edilmiş cimri Ebenezer Scrooge hikayesiyle, 1843'te yayınlanmasından bu yana Noel'in temel bir parçası haline geldi.
Gelenekler, elbette, kırmızı burunlu ren geyiği Rudolph, yerel mağazada Noel Baba ile tanışan çocuklar ve çikolatalı yılbaşı takvimleri gibi eklemelerle büyümeye devam etti. Günümüzde, elektrik ışıkları ağaçtaki mumların yerini almış, kiliseler eskisi kadar meşgul olmasa, Noel günlüğü artık genellikle çikolata ve kartların çoğu elektronik hale gelsebile, gelenekler her yıl olduğu gibi yinr büyülemeye ve ilham vermeye devam ediyor.
Gece yarısı sessizliği. Noel gecesinin sessizliğin, başka hiçbir zaman duymadığınız şekilde duyarsınız. Büyük gün sona erdi. Yurtdışındaysanız, kendi yalnızlığınızdan şaşıracaksınız. Noel'in gerçekten evin en güzel festivali olduğunu anlayacaksınız.
Noel Londra, G. R. Sims
(Miall, 149)
Bu makale, sobasının başında neşeyle meşgul olan ve her Noel'in neşeli geçmesini sağlayan, yazarın merhum annesi Ruth Cartwright'a adanmıştır.
