Ο δρόμος του μεταξιού ήταν ένα αρχαίο δίκτυο εμπορικών δρόμων, επίσημα καθιερωμένο κατά την περίοδο της Δυναστείας των Χαν, το οποίο συνέδεε εμπορικά τις περιοχές του αρχαίου κόσμου από το 130 π.Χ. έως το 1453 π.Χ.. Καθώς ο Δρόμος του Μεταξιού δεν ήταν ένας ενιαίος δρόμος από την Ανατολή προς τη Δύση, ο όρος "Δρόμοι του Μεταξιού" έγινε δημοφιλέστερος ανάμεσα στους ιστορικούς, παρόλο που το πιο συνηθισμένο και αναγνωρίσιμο όνομα παρέμεινε "Δρόμος του Μεταξιού".
Ο ευρωπαίος εξερευνητής Μάρκο Πόλο (1254-1324 μ.Χ.) ταξίδεψε σε αυτούς τους δρόμους και τους περιέγραψε αναλυτικά στο διάσημο έργο του, αλλά δεν ήταν αυτός που τους έδωσε το όνομα. Και οι δύο όροι γι' αυτό το δίκτυο πιστώνονται στον Γερμανό γεωγράφο και περιηγητή Φέρντιναντ Φον Ριχτχόφεν, που, το 1877 μ.Χ., τους ονόμασε "Seidenstrasse" (Δρόμο του Μεταξιού) ή "Seidenstrassen" (Δρόμοι του Μεταξιού). Ο Μάρκο Πόλο και, αργότερα, ο Φον Ριχτχόφεν αναφέρθηκαν στα αγαθά που μεταφέρονταν μέσω του Δρόμου του Μεταξιού:
Από τη Δύση στην Ανατολή μεταξύ άλλων μεταφέρονταν:
- Άλογα
- Σέλες και ιπποσκευή
- Το αμπέλι και σταφύλια
- Σκυλιά και άλλα ζώα, άγρια ή εξημερωμένα
- Μέλι
- Φρούτα
- Γυάλινα σκεύη
- Μάλλινες κουβέρτες, χαλιά, τάπητες
- Υφάσματα και κουρτίνες
- Χρυσός και ασήμι
- Καμήλες
- Σκλάβοι
- Όπλα και πανοπλίες
Από την Ανατολή στη Δύση μεταξύ άλλων μεταφέρονταν :
- Μετάξι
- Τσάι
- Βαφές
- Πολύτιμοι λίθοι
- Πορσελάνη (πιάτα, κούπες, κύπελλα, βάζα)
- μπαχαρικά (όπως κανέλλα και πιπερόριζα)
- Χρυσά και χάλκινα αντικείμενα
- Φάρμακα
- Αρώματα
- Ελεφαντόδοντο
- Ρύζι
- Χαρτί
- πυρίτιδα
Το εμπορικό αυτό δίκτυο χρησιμοποιήθηκε τακτικά από το 130 π.Χ., όταν η δυναστεία των Χαν, επίσημα, εγκαινίασε το εμπόριο με τη Δύση, έως το 1453 μ.Χ. όταν η Οθωμανική Αυτοκρατορία απέκλεισε το εμπόριο με τη Δύση και έκλεισε τους εμπορικούς δρόμους. Μέχρι αυτήν την περίοδο τα αγαθά της Ανατολής ήταν περιζήτητα στην Ευρώπη και, όταν έκλεισε ο Δρόμος του Μεταξιού, οι έμποροι έπρεπε να βρουν νέους δρόμους για να ικανοποιήσουν τη ζήτηση γι' αυτά τα αγαθά.
Η αποκοπή του Δρόμου του Μεταξιού σήμανε την έναρξη της Εποχής των Ανακαλύψεων (1453-1660 μ.Χ.), η οποία χαρακτηρίζεται από τα ταξίδια των Ευρωπαίων εξερευνητών στη θάλασσα και από τη χαρτογράφηση νέων θαλάσσιων διαδρομών προκειμένου να αντικαταστήσουν το εμπόριο μέσω των χερσαίων οδών. Η Εποχή των Ανακαλύψεων επηρέασε όλο τον κόσμο, καθώς τα ευρωπαϊκά πλοία διεκδίκησαν ορισμένα εδάφη στο όνομα του θεού τους και της χώρας τους, εισήγαγαν τον ευρωπαϊκό πολιτισμό και τη χριστιανική θρησκεία αλλά, την ίδια στιγμή, επηρεάστηκε και η ευρωπαϊκή κουλτούρα. Ο Δρόμος του Μεταξιού - από το ξεκίνημα ως το τέλος του - είχε τόσο μεγάλη επίδραση στην ανάπτυξη του παγκόσμιου πολιτισμού που είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς τον σύγχρονο κόσμο χωρίς αυτόν.
Η περσική Βασιλική Οδός
Η ιστορία του Δρόμου του Μεταξιού ωστόσο, στην πράξη, χρονολογείται πριν τη Δυναστεία των Χαν, καθώς η περσική Βασιλική Οδός, η οποία λειτουργούσε ως μία από τις κύριες αρτηρίες του Δρόμου του Μεταξιού, δημιουργήθηκε κατά τη διάρκεια της Δυναστείας των Αχαιμενιδών (500-330 π.Χ.). Η Βασιλική Οδός εκτεινόταν από τα Σούσα, στην βόρεια Περσία (σημ. Ιράν) ως τις ακτές του Αιγαίου στην Μικρά Ασία. Στην Βασιλική Οδό διατηρούνταν ταχυδρομικοί σταθμοί κατά μήκος της διαδρομής, με ξεκούραστα άλογα για απεσταλμένους προκειμένου να παραδίδουν γρήγορα μηνύματα σε όλη την αυτοκρατορία. Ο Ηρόδοτος, αναφερόμενος στην ταχύτητα και την αποτελεσματικότητα των περσών αγγελιοφόρων, σημειώνει ότι:
τούτων δὲ τῶν ἀγγέλων ἔστι οὐδὲν ὅ τι θᾶσσον παραγίνεται θνητὸν ἐόν· οὕτω τοῖσι Πέρσῃσι ἐξεύρηται τοῦτο. [...]τοὺς οὔτε νιφετός, οὐκ ὄμβρος, οὐ καῦμα, οὐ νὺξ ἔργει μὴ οὐ κατανύσαι τὸν προκείμενον αὐτῷ δρόμον τὴν ταχίστην. (Ἱστορίαι 8.98)
(Λοιπόν, στον κόσμο των θνητών δεν υπάρχει τίποτε που να φτάνει στον προορισμό του ταχύτερα απ᾽ αυτούς τους αγγελιοφόρους· [...] αυτούς όχι χιονιάς, όχι βροχή, όχι καύσωνας, όχι νύχτα, τίποτε δεν τους σταματά, ώστε να μη διανύσουν το γρηγορότερο την καθορισμένη απόσταση. (Μτφ. Η. Σπυρόπουλος)
Αυτή η ταχυδρομική αρτηρία αποτέλεσε, αιώνες αργότερα, την έμπνευση για τη δημιουργία της ταχυδρομικής αρτηρίας των Ηνωμένων Πολιτειών. Οι Πέρσες συντήρησαν σχολαστικά τη Βασιλική Οδό και, με την πάροδο του χρόνου, την επέκτειναν με μικρότερους δρόμους. Αυτοί οι δρόμοι τελικά οδήγησαν στην Ινδική υποήπειρο, διέσχισαν την Μεσοποταμία και έφτασαν μέχρι την Αίγυπτο.
Η Κίνα και η Δύση
Ο Μέγας Αλέξανδρος, μετά την κατάλυση του Περσικού κράτους, ίδρυσε την Αλεξάνδρια Εσχάτη το 339 π.Χ. στην κοιλάδα Φεργκάνα της Νεμπ (σύγχρονο Τατζικιστάν). Αφού άφησε στην πόλη τους τραυματίες βετεράνους του, ο Αλέξανδρος συνέχισε. Με το πέρασμα του χρόνου αυτοί οι Μακεδόνες, μετά και από επιγαμίες, δημιούργησαν τον ελληνοβακτριανό πολιτισμό, ο οποίος γνώρισε άνθηση κατά την εποχή του βασιλείου των Σελευκιδών, που ακολούθησε το θάνατο του Αλεξάνδρου.
Κατά τη βασιλεία του βασιλιά της Βακτρίας Ευθύδημου Α' (260-195 π.Χ.) το ελληνοβακτριανό βασίλειο επέκτεινε την κυριαρχία του. Σύμφωνα με τον Στράβωνα (63-24 μ.Χ.) οι έλληνες "επέκτειναν την κυριαρχία τους μέχρι την χώρα των Σήρων" (Γεωγραφικά 11, 2, 1). "Σήρες" και "Σηρία" ήταν τα ονόματα που χρησιμοποιούνταν από τους Έλληνες και τους Ρωμαίους για τους Κινέζους και την Κίνα, σημαίνοντας "η χώρα από την οποία έρχεται το μετάξι". Πιστεύεται λοιπόν ότι η πρώτη επαφή μεταξύ της Κίνας και της Δύσης έγινε γύρω στο 200 π.Χ.
Στην εποχή της Δυναστείας των Χαν (202 π.Χ. - 220 μ.Χ.) οι νομαδικές φυλές των Σιονγκνού παρενοχλούσαν την Κίνα στα βόρεια και δυτικά σύνορα της. Το 138 π.Χ., ο αυτοκράτορας Γου έστειλε τον απεσταλμένο του Τζαν Τσιαν στη Δύση για να διαπραγματευτεί με τον λαό των Γιουεζί ώστε να συμμαχήσουν εναντίον των Σιονγκνού.
Οι συνέπειες του ταξιδιού του Τζαν Τσιαν δεν ήταν μόνο η περαιτέρω επαφή μεταξύ της Κίνας και της Δύσης, αλλά ένα οργανωμένο και αποτελεσματικό πρόγραμμα εκτροφής αλόγων σε όλη την επικράτεια για τον εξοπλισμό του ιππικού. Το άλογο είχε γίνει γνωστό από καιρό στην Κίνα και είχε χρησιμοποιηθεί στον πόλεμο ως ιππικό και με άρματα από την εποχή της Δυναστείας των Σανγκ (1600-1046 π.Χ.), αλλά οι κινέζοι θαύμαζαν τα άλογα της Δύσης για το μέγεθος και την ταχύτητά τους. Με τη δυτική ράτσα αλόγου του Νταγιουάν, η δυναστεία των Χαν νίκησε τους Σιονγκνού. Αυτή η επιτυχία έκανε τον Αυτοκράτορα Γου να αναρωτηθεί τί άλλο θα μπορούσε να αποκομίσει από το εμπόριο με τη Δύση και έτσι άνοιξε ο Δρόμος του Μεταξιού το 130 π.Χ.
Μεταξύ του 171 - 138 π.Χ., ο Μιθριδάτης Α' της Παρθίας πραγματοποίησε εκστρατείες για να επεκτείνει και να σταθεροποιήσει το βασίλειό του στην Μεσοποταμία. Ο Σελευκίδης Βασιλιάς Αντίοχος Ζ' Σιδήτης (138 - 129 π.Χ.) αντιτάχθηκε σε αυτή την επέκταση και, επιδιώκοντας και εκδίκηση για το θάνατο του αδερφού του, Δημήτριου, διεξήγαγε πόλεμο εναντίον των Παρθών του Φραάτη Β', διαδόχου του Μιθριδάτη. Με την ήττα του Αντίοχου οι Πάρθοι πήραν τον έλεγχο της Μεσοποταμίας και, μαζί, τον έλεγχο του Δρόμου του Μεταξιού. Τότε οι Πάρθοι έγιναν οι βασικοί διαμεσολαβητές ανάμεσα στην Κίνα και τη Δύση.
Τα αγαθά μεταφέρονται μέσω του Δρόμου του Μεταξιού
Ενώ πολλά είδη εμπορευμάτων διακινούνταν μέσω του Δρόμου του Μεταξιού, το όνομά του οφείλεται στη δημοτικότητα που είχε το κινέζικο μετάξι στη Δύση, ιδιαίτερα στη Ρώμη. Οι διαδρομές του Δρόμου του Μεταξιού εξαπλώνονταν από την Κίνα μέσω της Ινδίας στην Μ. Ασία, σε όλη την Μεσοποταμία, στην Αίγυπτο, στην Αφρικανική ήπειρο, στην Ελλάδα, στη Ρώμη και στη Βρετανία.
Η βόρεια περιοχή της Μεσοποταμίας (σημερινό Ιράν), ως μέρος της Παρθικής Αυτοκρατορίας, έγινε ο στενότερος συνεργάτης της Κίνας στο εμπόριο, εγκαινιάζοντας σημαντικές πολιτιστικές ανταλλαγές. Το χαρτί, κινέζικη εφεύρεση της εποχής της Δυναστείας των Χαν, και η πυρίτιδα, κινέζικη εφεύρεση επίσης, είχαν πολύ μεγαλύτερη επίδραση στον πολιτισμό από ότι το μετάξι. Τα μπαχαρικά της Ανατολής, επίσης, έπαιξαν μεγαλύτερο ρόλο από ότι η ανάπτυξη της μόδας μέσα από τη βιομηχανία μεταξιού. Ακόμα και έτσι, την εποχή του Ρωμαίου Αυτοκράτορα Αυγούστου (27 π.Χ. - 14 μ.Χ.) το εμπόριο μεταξύ Κίνας και Δύσης θεμελιώθηκε σταθερά και το μετάξι ήταν το πιο περιζήτητο εμπόρευμα στην Αίγυπτο, στην Ελλάδα και, ιδιαίτερα, στη Ρώμη.
Η αγάπη των Ρωμαίων για το μετάξι
Πριν γίνει Αυτοκράτορας, ο Οκταβιανός εκμεταλλεύτηκε την αμφιλεγόμενη συνήθεια της ένδυσης με μεταξωτά ρούχα, για να καταγγείλει την ανηθικότητα των αντιπάλων του, του Μάρκου Αντώνιου (83-30 π.Χ.) και της Κλεοπάτρας Ζ' (69 - 30 π.Χ.). Καθώς και οι δύο έδειχναν αδυναμία στο κινέζικο μετάξι, το οποίο όλο και περισσότερο συσχετίζονταν με την ανηθικότητα, ο Οκταβιανός εκμεταλλεύτηκε αυτή τη συνήθεια για να τους δυσφημίσει. Ο Οκταβιανός θριάμβευσε τελικά εναντίον του Αντώνιου και της Κλεοπάτρας. Δεν μπόρεσε όμως να κάνει τίποτα για να περιορίσει την δημοφιλία του μεταξιού.
Ο ιστορικός Γουίλ Ντυράν γράφει:
Οι Ρωμαίοι θεωρούσαν (το μετάξι) φυτικό προϊόν που συλλεγόταν από δέντρα και υπολόγιζαν το βάρος του σε χρυσό. Μεγάλο μέρος αυτού του μεταξιού έφτανε στο νησί της Κω, όπου υφαινόταν σε φορέματα για τις κυρίες της Ρώμης και άλλων πόλεων. Το 91 μ.Χ. η σχετικά φτωχή περιοχή της Μεσσηνίας έπρεπε να απαγορεύσει στις γυναίκες της να φορούν διαφανή μεταξωτά φορέματα σε θρησκευτικές τελετές. (329)
Την εποχή του Σενέκα του Νεότερου (4 π.Χ. - 65 μ.Χ.), οι συντηρητικοί Ρωμαίοι ήταν πιο επικριτικοί από τον Αύγουστο εναντίον του κινεζικού μεταξιού, θεωρώντας το ανήθικο για τις γυναίκες και θηλυπρεπές για τους άνδρες. Αυτές οι επικρίσεις, όμως, δεν κατάφεραν να εμποδίσουν το εμπόριο μεταξιού στη Ρώμη και η Κως έγινε πλούσια και πολυτελής χάρη στην κατασκευή μεταξωτών ενδυμάτων.
Όπως γράφει ο Ντυράν "η Ιταλία απολάμβανε ένα αρνητικό εμπορικό ισοζύγιο - αγοράζοντας με ευχαρίστηση περισσότερα από όσα πουλούσε" αλλά ακόμα εξήγε ακριβά αγαθά στην Κίνα όπως "χαλιά, κοσμήματα, κεχριμπάρι, μέταλλα, βαφές, φάρμακα και γυαλί" (328-329). Μέχρι την εποχή του αυτοκράτορα Μάρκου Αυρηλίου (περ. 161-180 μ.Χ.), το μετάξι ήταν το πιο πολύτιμο αγαθό στη Ρώμη και οι συντηρητικές επικρίσεις δεν μπόρεσαν να επιβραδύνουν το εμπόριο ή να σταματήσουν τη μόδα.
Ακόμα και μετά τον Μάρκο Αυρήλιο, το μετάξι παρέμεινε δημοφιλές μέχρι το τέλος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας το 476 μ.Χ., μολονότι γινόταν ολοένα και πιο ακριβό. Η ανατολική Ρωμαϊκή αυτοκρατορία που επέζησε, η Βυζαντινή Αυτοκρατορία, συνέχισε τη ρωμαϊκή λατρεία για το μετάξι. Γύρω στο 60 μ.Χ. η Δύση είχε συνειδητοποιήσει ότι το μετάξι δεν καλλιεργούταν στα δέντρα της Κίνας αλλά στην πραγματικότητα προερχόταν από μεταξοσκώληκες. Οι Κινέζοι είχαν κρατήσει σκόπιμα μυστική την προέλευση του μεταξιού και, φρουρούσαν προσεκτικά τους μεταξοσκώληκες και τη διαδικασία παραγωγής του μεταξιού.
Ο Βυζαντινός Αυτοκράτορας Ιουστινιανός (527 - 565 μ.Χ.), θέλοντας να απαλλαγεί από την καταβολή των εξωφρενικών ποσών που απαιτούσαν οι Κινέζοι για το μετάξι, έστειλε στην Κίνα δύο απεσταλμένους, μεταμφιεσμένους σε μοναχούς, για να κλέψουν μεταξοσκώληκες και να τους φέρουν λαθραία στη δύση. Το σχέδιο πέτυχε και αποτέλεσε την αρχή της βυζαντινής παραγωγής μεταξιού. Όταν η Βυζαντινή Αυτοκρατορία καταλύθηκε από τους Τούρκους το 1453 μ.Χ., ο Οθωμανοί απέκλεισαν το Δρόμο του Μεταξιού και έκοψαν όλους τους δεσμούς με τη Δύση.
Η κληρονομία του Δρόμου του Μεταξιού
Η μεγαλύτερη αξία του Δρόμου του Μεταξιού ήταν οι πολιτιστικές ανταλλαγές. Τέχνη, θρησκεία, φιλοσοφία, τεχνολογία, γλώσσα, επιστήμη, αρχιτεκτονική και κάθε άλλο στοιχείο του πολιτισμού μεταφέρθηκε μέσω αυτών των διαδρομών, μαζί με τα αγαθά που μετέφεραν οι έμποροι από χώρα σε χώρα. Μέσα από αυτό το δίκτυο ταξίδεψαν και ασθένειες, όπως αποδεικνύει η εξάπλωση της βουβωνικής πανώλης το 542 π.Χ., η οποία θεωρείται ότι έφτασε στην Κωνσταντινούπολη μέσω του Δρόμου του Μεταξιού και αποδεκάτισε τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία.
Ο αποκλεισμός του Δρόμου του Μεταξιού ανάγκασε τους εμπόρους να αναζητήσουν στη θάλασσα άλλο δρόμο, ξεκινώντας έτσι την εποχή των Ανακαλύψεων που οδήγησε σε παγκόσμια αλληλεπίδραση και στη δημιουργία μιας παγκόσμιας κοινότητας. Στην εποχή του, ο Δρόμος του Μεταξιού χρησίμευσε για να διευρύνει την κατανόηση των ανθρώπων για τον κόσμο στον οποίο ζούσαν. Το κλείσιμό του ώθησε τους Ευρωπαίους πέρα από τον ωκεανό να εξερευνήσουν και τελικά να κατακτήσουν τον λεγόμενο Νέο Κόσμο της Αμερικής. Με αυτόν τον τρόπο, ο Δρόμος Μεταξιού μπορεί να θεωρηθεί ότι έχει δημιουργήσει τις βάσεις για την ανάπτυξη του σύγχρονου κόσμου.
