جاده ی ابریشم شبکه ای از مسیر های تجاری قدیمی بود که بصورت رسمی در سال ۱۳۰ ق.م و در دوران سلسله ی هان از چین تاسیس شد. این جاده مناطق مختلف دنیای باستان را از طریق تجارت بین سال های ۱۳۰ ق.م تا ۱۴۵۳ میلادی به هم متصل کرد. جاده ی ابریشم مسیری واحد از شرق به غرب نبود و در نتیجه تاریخدانان عنوان 'راه های ابریشم' را به 'جاده ی ابریشم' که به صورت معمول مورد استفاده قرار می گیرد ترجیح می دهند.
جهانگرد اروپایی به نام مارکو پولو (۱۲۵۴- ۱۳۲۴ میلادی) از طریق این راه ها سفر کرده و آنها را در کتاب شناخته شده ی خود با جزئیات تشریح کرده است. اما نام گذاری این مسیر ها به عنوان جاده ی ابریشم و یا راه های ابریشم توسط جغرافی دان و مسافر آلمانی فردیناند فون ریشتهوفن در سال ۱۸۷۷ میلادی انجام شد. پولو و بعد از او فون ریشتهوفن به کالا هایی که در طول این مسیر حمل می شدند اشاره کرده اند.
از غرب به شرق این کالاها عبارتند از:
- اسب
- زین و برگ اسب سواری
- انگور و تاک های انگور
- سگ و دیگر حیوانات وحشی و اهلی
- پوست و موی حیوانات
- عسل
- میوه
- ظروف شیشه ای
- روانداز، فرش و قالی های پشمی
- پارچه (شامل پرده)
- طلا و نقره
- شتر
- برده
- جنگ افزار و زره
از شرق به غرب این کالا ها عبارتند از:
- ابریشم
- چای
- رنگ
- سنگ های قیمتی
- ظروف چینی (بشقاب، کاسه، لیوان و گلدان)
- ادویه (مانند دارچین و زنجبیل)
- مصنوعات ساخته شده از طلا و برنز
- دارو
- عطر
- عاج
- برنج
- کاغذ
- باروت
این شبکه ی جاده ای از سال ۱۳۰ ق.م، زمانی که سلسله ی هان (۲۰۲ق.م- ۲۲۰ میلادی) بصورت رسمی تجارت با غرب را آغاز کرد، تا سال ۱۴۵۳ میلادی، زمانی که امپراطوری عثمانی تجارت با غرب را تحریم کرد و مسیرها را بست، بصورت دائمی مورد استفاده بود. در آن زمان اروپاییان به کالاهای شرقی عادت کرده بودند و با بسته شدن جاده ی ابریشم تجار مجبور به پیدا کردن مسیر های تجاری جدیدی برای برطرف کردن خواسته ی مشتریان شدند.
بسته شدن جاده ی ابریشم آغازگر عصر کاوش (۱۴۵۳- ۱۶۶۰ میلادی) بود که در طول آن اروپاییان از طریق اقیانوس ها به دنبال پیدا کردن مسیر های تجاری آبی برای جایگزین کردن مسیر های زمینی بودند. عصر کاوش بر روی فرهنگ های مختلف در سراسر دنیا تاثیر گذاشت. کشتی های اروپایی برخی مناطق را با نام خدایان و کشورشان تحت سلطه ی خود درآورده و دیگر مناطق را با معرفی کردن فرهنگ و مذهب شرقی تحت تاثیر قرار دادند. بصورت همزمان این ملت ها نیز بر روی سنت های فرهنگی اروپا تاثیر گذاشتند. از زمان باز شدن تا بسته شدن آن، جاده ی ابریشم تاثیری اساسی بر روی توسعه و پیشرفت تمدن جهان گذاشت و تصور دنیای مدرن بدون آن امکان پذیر نیست.
راه شاهی
لازم به ذکر است که پیشینه ی کاربردی جاده ی ابریشم به قبل از سلسله ی هان بر می گردد و راه شاهی که بعد ها تبدیل به یکی از اصلی ترین شاهراه های جاده ی ابریشم شد، در دوران امپراطوری هخامنشی (۵۵۰- ۳۳۰ ق.م) تاسیس شده بود. راه شاهی از شوش در شمال ایران باستان تا دریای مدیترانه در آسیای صغیر (ترکیه ی امروزی) ادامه داشت و در طول مسیر شامل ایستگاه های پستی با اسب هایی تازه نفس برای پیام رسانان می شد تا بتوانند پیام ها را در سراسر امپراطوری به سرعت تحویل دهند. هرودوت در تشریح سرعت و بازدهی پیام رسانان پارسی اینگونه نوشته است:
هیچ چیز در دنیا به سرعت قاصدان پارسی سفر نمی کند. برف، باران، گرما و حتی تاریکی شب نیز پیام رسانان را از انجام وظیفه ی خود به سریع ترین شکل ممکن باز نمی دارد. (تاریخ هرودوت، VIII, 98)
این گفته ها سده ها بعد اصول سیستم پستی آمریکا را تشکیل می دهند. ایرانیان راه شاهی را با دقت حفظ کرده و در زمان مناسب آن را با راه هایی کوچکتر که در نهایت از شبه قاره ی هند و بین النهرین گذر کرده و به مصر می رسیدند، گسترش دادند.
چین و کشور های غربی
پس از شکست پارسیان، اسکندر مقدونی شهر اسکندریه اسخاته را در سال ۳۳۹ ق.م در وادی فرغانه (تاجیکستان امروزی) بنیان نهاد. او بدون کهنه سربازان مجروح خود شهر را ترک کرد. در آن زمان این جنگجویان مقدونی با مردم بومی آن منطقه ازدواج کردند و فرهنگ یونانی-باختری را که پس از مرگ اسکندر و در دوران امپراطوری سلوکیان شکوفا شد، شکل دادند.
در دوران حکمرانی اوتیدم یکم (دوران حکومت ۲۶۰- ۱۹۵ ق.م) گستره ی حکومتی یونانی-باختریان گسترش یافت. به گفته ی تاریخ دان یونانی، استرابون (۶۳-۲۴ میلادی)، یونانی ها "امپراطوری خود را تا سرزمین سرز ها (سرس ها) گسترش دادند" (رساله ی جغرافیا، XI.ii.i). سرز (سرس) به معنای 'سرزمینی که از طریق آن ابریشم از آسیای غربی می آید' نامی بود که یونانیان و رومیان چین را بدان می شناختند. با این وجود باور بر این است که اولین ارتباط بین چین و کشور های غربی در حوالی سال ۲۰۰ ق.م شکل گرفته باشد.
سلسله ی هان چین دائما توسط اقوام چادرنشین شیونگ نو در مرزهای شمالی و غربی خود مورد تهاجم قرار می گرفت. در سال ۱۳۸ ق.م امپراطور وو نماینده ی خود، ژانگ چیان، را برای مذاکرات با اقوام یوئه چی به غرب فرستاد تا در شکست دادن اقوام شیونگ نو به آنان کمک کنند.
ژانگ چیان در طول سفر خود با تمدن ها و فرهنگ های متفاوتی در آسیای مرکزی برخورد کرد که در بین آنان دایوآنی ها، از اقوام یونانی-باختری و نوادگان ارتش اسکندر مقدونی بودند. طبق گزارش ژانگ چیان به امپراطور وو، دایوآنی ها دارای اسب هایی قوی بودند که می توانست در مقابله با شیونگ نو های غارتگر مورد استفاده قرار گیرد.
ژانگ چیان در نتیجه ی سفر خود نه تنها ارتباط بین چین و غرب را گسترش داد، بلکه برنامه ای دقیق و کارآمد برای پرورش اسب در سرتاسر سرزمین به هدف مجهز کردن سواره نظام طراحی کرد. اسب در چین حیوانی شناخته شده بود و از دوران سلسله ی شانگ (۱۶۰۰- ۱۰۴۶ ق.م) در جنگ ها توسط سواره نظام و ارابه رانان استفاده می شد. اما چینی ها سرعت و اندازه ی اسب های غربی را تحسین می کردند. سلسله ی هان با استفاده از اسب های غربی دایوآن، سلسله ی هان شیونگ نوها را شکست داد. این موفقیت کنجکاوی امپراطور وو را در رابطه با تجارت بیشتر با غرب بر انگیخت و جاده ی ابریشم در سال ۱۳۰ ق.م گشایش یافت.
بین سال های ۱۷۱-۱۳۸ ق.م مهرداد یکم از اقوام پارت بر آن شد تا پادشاهی خود را گسترش داده و در بین النهرین تحکیم بخشد.پادشاه سلوکی، آنتیخوس هفتم اورگتس (دوران حکومت ۱۳۸-۱۲۹ ق.م) با این تصمیم مخالفت کرد و در خونخواهی قتل برادر خود دمتریوس، با فرهاد دوم، جانشین مهرداد، وارد جنگ شد. با شکست آنتیخوس، بین النهرین و به دنبال آن کنترل جاده ی ابریشم به دست اشکانیان افتاد. در نتیجه اشکانیان تبدیل به اصلی ترین واسطه بین چین و کشور های غربی شدند.
کالا های تجارت شده توسط جاده ی ابریشم
با وجود اینکه کالا های متعددی در جاده ی ابریشم تجارت می شدند، اما نام این جاده ریشه در محبوبیت ابریشم چینی در غرب بخصوص در روم دارد. مسیر های جاده ی ابریشم از چین و هند، آسیای صغیر، بین النهرین، مصر، قاره ی آفریقا، یونان، روم و بریتانیا گذر می کرد.
منطقه ی شمالی بین النهرین (ایران امروزی) تبدیل به نزدیک ترین شریک تجاری چین و در دوران امپراطوری اشکانیان آغازگر تبادلات فرهنگی مهمی شد. کاغذ که در دوران سلسله ی هان در چین ابداع شده بود و باروت که همچنین از ابداعات چینیان بود بیش از ابریشم بر روی فرهنگ تاثیر گذار بودند. ادویه جات شرقی نیز از دنیای مد که خود از صنعت ابریشم نشات می گرفت بیشتر تاثیر گذار بودند. با این وجود تا زمان امپراطوری آگوستوس از روم (دوران حکومت ۲۷ ق.م- ۱۴ میلادی) تجارت بین چین و کشور های غربی کاملا شکل گرفته بود و ابریشم در مصر، یونان و بخصوص در روم کالایی با بیشترین مقدار تقاضا بود.
علاقه ی رومیان به ابریشم
قبل از امپراطور شدن، اکتاویوس سزار از موضوع مباحثه آمیز لباس های ابریشمی استفاده کرد تا رقبا و مخالفین خود مارک آنتوتی (۸۳-۳۰ ق.م) و کلئوپاترا هفتم (۶۹- ۳۰ ق.م) را به عنوان افرادی فاسد و غیر اخلاقی متهم کرده و زیر سوال ببرد. هر دو این افراد به ابریشم چینی، که بیش از پیش با شهوت رانی مرتبط شده بود، علاقه داشتند و اکتاویوس از این ارتباط برای قبیح خواندن دشمنانش استفاده کرد. با وجود اینکه اکتاویوس بر آنتوتی و کلئوپاترا پیروز شد اما هیچ قدمی در راه کم کردن محبوبیت ابریشم بر نداشت.
تاریخدان آمریکایی ویل دورانت می نویسد:
رومن ها ابریشم را محصولی گیاهی می شناختند که از درختان تهیه می شد و ارزش آن را با در نظر داشتن وزن با طلا اندازه گیری می کردند. مقدار زیادی از ابریشم از جزیره ی کوس و به شکل لباس هایی برای زنان روم و دیگر شهر ها تهیه می شد. در سال ۹۱ میلادی ایالت فقیر مسنیا مجبور شد تا بنا بر تعمیدات مذهبی، استفاده از لباس ابریشمی نازک را برای زنان منع کند. (۳۲۹)
در زمان سنکای جوان (۴ ق.م- ۶۵ میلادی) رومن های محتاط و سنتی حتی بیش از آگوستوس استفاده از لباس هایی از جنس ابریشم چینی را چه برای زنان و چه برای مردان غیر اخلاقی و غیر قابل قبول می دانستند. اما این انتقادات هیچگونه تاثیری بر روی تجارت ابریشم توسط رومیان نگذاشت و جزیره ی کوس به واسطه ی تولیدات لباس ابریشمی ثروت و تجملات زیادی کسب کرد.
بنا بر نوشته های ویل دورانت "ایتالیا با رضایت حتی بیش از میزان فروش خود ابریشم خریداری می کرد و همچنان به صادر کردن کالا هایی با ارزش مانند فرش، جواهرات، آهن، کهربا، دارو ، شیشه به چین ادامه می داد" (۳۲۸-۳۲۹). تا زمان امپراطور مارکوس آئورلیوس (دوران حکومت ۱۶۱-۱۸۰ میلادی) ابریشم همچنان با ارزش ترین کالا در روم به شمار می رفت و هیچ میزان از انتقادات سنتی نمی توانست صنعت مد و تجارت وابسته به این کالا را تقلیل دهد.
حتی پس از آئورلیوس نیز ابریشم همچنان با وجود قیمتی بالا، محبوبیت خود را تا زمان سقوط امپراطوری روم در سال ۴۷۶ میلادی حفظ کرد. روم شرقی با عنوان امپراطوری بیزانس به حیات خود ادامه داد و علاقه ی رومیان به ابریشم را حفظ کرد. در حوالی سال ۶۰ میلادی غربیان متوجه شده بودند که ابریشم چینی از درختان گرفته نمی شود، بلکه توسط کرم های ابریشم تابیده می شود. چینی ها از روی عمد ریشه ی ابریشم را مخفی نگه داشته بودند و زمانی که این راز فاش شد، با دقت از کرم های ابریشم خود و پروسه ی تولید ابریشم محافظت کردند.
امپراطور بیزانس، ژوستینین (دوران حکومت ۵۲۷-۵۶۵ میلادی)، از پرداخت مبالغ گزافی که چینی ها در مقابل ابریشم درخواست می کردند خسته شده بود و دو مامور را در قالب راهب به چین فرستاد تا با خود کرم ابریشم دزدیده و به غرب برگردانند. این نقشه با موفقیت همراه بود و باعث شکل گیری صنعت تولید ابریشم بیزانس شد. پس از سقوط امپراطوری بیزانس به ترکان در سال ۱۴۵۳ میلادی، امپراطوری عثمانی جاده ی ابریشم را بسته و تمامی ارتباطات را با غرب قطع کرد.
پیامد ها و میراث جاده ابریشم
تبادل فرهنگ یکی از اصلی ترین ارزش های جاده ی ابریشم بود. هنر، مذهب، فلسفه، تکنولوژی، زبان، علم، معماری و تمامی دیگر المان های یک تمدن از طریق این جاده ها و به واسطه ی کالا های تجارت شده از کشوری به کشور دیگر تبادل می شدند. مریضی نیز از دیگر مواردی بود که در طول این جاده ها سفر می کرد و نمونه ی آن طاعون خیارکی سال ۵۴۲ میلادی می باشد که گمان می رود از طریق جاده ی ابریشم به قسطنطنیه رسیده و باعث مرگ امپراطور بیزانس شده باشد.
با بسته شدن جاده ی ابریشم تجار ناچار به پیدا کردن راه های آبی برای تجارت شدند. این مسئله آغازگر عصر کاوش بود که به شکلگیری ارتباطات و اجتماعی جهانی منجر شد. جاده ی ابریشم در زمان خودش به مردم کمک کرد تا درک بهتری از دنیایی که در آن زندگی می کنند داشته باشند؛ بسته شدن آن مردم اروپا را بر آن داشت تا در آب های اقیانوس سفر کرده و بر جدید آمریکا را کشف و در نهایت فتح کنند. به دنباله ی این اکتشاف مبادلات کلمبی بین بر قدیم و جدید آغاز شد که تاثیری مخرب بر روی مردم بومی بر جدید داشت. می توان جاده ی ابریشم را پایه گذار زیر بنا و زمینه ی شکلگیری و توسعه ی دنیای مدرن دانست.
