Sergej Rachmaninoff (1873-1943) was een Russische pianist en componist die vooral bekend is geworden door zijn pianoconcerten en symfonieën. Hij overwon een vroegtijdige crisis in zijn werk als gevolg van afbrekende kritieken en enkele jaren van depressiviteit, om daarna composities te creëren die vandaag de dag behoren tot de populairste en meest uitgevoerde werken van 20e-eeuwse componisten. Rachmaninoff was de laatste van de groep componisten die bekend staat als de Russische romantici.
Jeugd
Sergej Vasiljevitsj Rachmaninoff (soms gespeld als Rachmaninov of Rakhmaninov) werd geboren in Semjonovo op 1 april 1873. Zijn moeder was een getrainde pianiste en ze onderwees Sergei goed genoeg om hem in aanmerking te laten komen voor betaalde lessen bij professionele leraren. De familie was redelijk welgesteld, totdat de vader van Rachmaninoff zich in de schulden stak en verplicht was het familielandgoed te verkopen. In 1882 verhuisden ze naar Sint-Petersburg en Rachmaninoff bezocht daar het conservatorium. Drie jaar later leidde de scheiding van zijn ouders ertoe dat Sergej opnieuw verhuisde, nu naar Moskou.
In 1885 ging Sergej naar het Conservatorium van Moskou en studeerde piano en compositie bij Alexander Siloti (1863-1945) en Anton Arensky (1861-1906). Een van zijn pianoleraren was Nikolai Zverev, bekend om zijn strenge aanpak. Sergei blonk uit en liet zien dat hij al een pianovirtuoos was. Niet alleen kon hij elk stuk spelen, ongeacht de moeilijkheidsgraad, maar hij was ook uitstekend in a prima vista-spel en bezat een opmerkelijk geheugen dat hem in staat stelde om stukken jaren nadat hij ze voor het eerst had gehoord opnieuw te spelen. Bij al deze natuurlijke gaven kwam nog het voordeel van ongewoon grote handen, wat betekende dat hij gemakkelijker een toetsenbord kon bespelen dan anderen.
Rachmaninoff studeerde in 1891 cum laude af in piano en in 1892 won hij de gouden medaille voor compositie (hij versloeg een andere bekende toekomstige componist, Alexander Skrjabin, 1872-1915). Sergej's inzending was zijn Aleko geweest, een eenakter die door niemand minder dan Pjotr Iljitsj Tsjaikovski (1840-1893) werd geprezen.
De muziekhistoricus C. Schonberg geeft de volgende samenvatting van Rachmaninoffs karakter: "Rachmaninoff was stuurs, serieus, zwijgzaam en voor slechts een paar goede vrienden toegankelijk. Hij was koppig en liet zich niet opjagen, ook niet als student." (587)
Invloeden en eerste composities
Rachmaninoff schreef zijn Eerste pianoconcert in 1890 en -91, en zijn eerste compositie buiten het conservatorium was de Prelude in c mineur voor piano (1892). Hij werd beïnvloed door eerdere romantische componisten als Robert Schumann (1810-1856), Frédéric Chopin (1810-1849), Franz Liszt (1811-1886) en Richard Strauss (1864-1949). Romantiek in de muziek wordt als volgt gedefinieerd door The New Oxford Companion to Music:
De Romantiek benadrukte de schijnbare overheersing van emotie over rede, van gevoel en impuls over vorm en orde... Nieuwe waarde werd gehecht aan nieuwheid en sensatie, aan technische innovatie en experiment, en aan de kruisbestuiving van ideeën uit verschillende disciplines, zowel binnen als buiten de kunsten.
(1580)
De invloed van romantische componisten is terug te zien in vroege Rachmaninoff-composities als het orkestwerk De rots ('Utyos' uit 1891). Rachmaninoff werkte vervolgens verder aan het creëren van zijn eigen unieke stijl waarbij veel belang wordt gehecht aan melodie, harmonie en ritme. Overrompelende orkestratie en melancholieke gevoelens kenmerken veel van Rachmaninoffs werken.
De componist moest tot 1897 wachten voordat een groot werk in het openbaar werd uitgevoerd. De première van zijn Eerste symfonie op 15 maart van dat jaar in Sint-Petersburg was helaas een ramp. De uitvoering werd wellicht ondermijnd doordat de dirigent Alexander Glazoenov onder invloed van alcohol was. De critici waren niet vriendelijk; César Cui beschreef het werk als volgt:
Als er in de hel een conservatorium bestond, en als een van de getalenteerde studenten aldaar de opdracht zou krijgen om een programmasymfonie te schrijven over de 'Zeven plagen van Egypte', en hij dan een symfonie zou componeren zoals die van de heer Rachmaninoff, dan zou hij zijn taak op briljante wijze hebben vervuld en de inwoners van de hel in verrukking hebben gebracht. (Thompson, 178).
De moderne muziekcriticus Jürgen Otten voert de volgende redenen aan voor de negatieve reacties: "het was het samenbrengen van Russische, niet-Russische en nieuwe elementen wat zowel critici als publiek stoorde" (hoestekst bij Deutsche Grammophon's cd-box Rachmaninoff Symphonieën, 2011). Geoffrey Norris suggereert in The New Oxford Companion to Music dat het eerder de uitvoering door het orkest was dan de muziek zelf die tekort schoot. Het grote publiek zou pas bij de volgende publieke uitvoering van de Eerste symfonie, 48 jaar later, zelf kunnen oordelen. Rachmaninoff nam de negatieve reactie slecht op en kreeg een mentale inzinking; drie jaar lang componeerde hij geen muziek, al verdiende hij in deze periode wel de kost als operadirigent Moskou. In zijn eigen woorden voelde Rachmaninoff zich "als een man die een beroerte had gehad en de macht over zijn hoofd en handen kwijt was" (Schönberg, 588).
Rachmaninoffs herstel van zijn gezondheid en zelfvertrouwen kwam tot stand door de hulp van dr. Nikolai Dahl, die een therapie met hypnose toepaste. Uiteindelijk voelde Rachmaninoff zich genoeg hersteld om weer te gaan componeren, en het resultaat was zijn prachtige Tweede pianoconcert. Het werk werd opgedragen aan Dahl en ging in première op 9 november 1901. Dit concert werd onmiddellijk goed ontvangen en bracht Rachmaninoff internationale erkenning. Het blijft een van de meest gewaardeerde stukken van de componist, bij zowel critici als publiek. Het oorspronkelijke bijbelse epigram boven Rachmaninoffs Eerste symfonie uit 1897 kreeg nu een profetische betekenis: "Mij komt de wraak toe, ik zal het vergelden, zegt de Heer."
De componist concentreerde zich in de vroege jaren 1900 op opera, en zijn reputatie in deze periode was misschien bovenal gebaseerd op zijn orkestdirectie. Rachmaninoff dirigeerde zowel bij het Keizerlijk Theater als bij het Filharmonisch Orkest van Moskou. In 1902 trouwde hij met zijn nicht Natalya Satina, een verbintenis die normaliter niet de goedkeuring kreeg van de Russisch-orthodoxe kerk, maar die dankzij tussenkomst van een invloedrijke tante toch kon doorgaan. Het echtpaar bracht hun huwelijksreis door in Europa en ze kregen twee dochters. Rachmaninoff werkte vervolgens als dirigent in het beroemde Bolsjojtheater in Moskou.
In 1905 verhuisden de Rachmaninoffs naar Dresden voor de gezondheid van hun dochter Irina. Het was in Dresden dat Rachmaninoff zijn Tweede symfonie componeerde (voltooid in 1908), een opmerkelijk stuk vanwege de indrukwekkende klarinetsolo. Andere werken die ontstonden tijdens zijn tijd in Dresden zijn de Eerste pianosonate en Het dodeneiland, een symfonisch gedicht geïnspireerd door het gelijknamige schilderij van de Zwitserse kunstenaar Arnold Böcklin (1827-1901). Hierna keerden de Rachmaninoffs terug naar Rusland en woonden op het rustige landgoed van Natalja Satina's familie in Ivanovka in het district Uvarovsky.
Het leven in Amerika
Na het componeren van zijn Derde pianoconcert en de première ervan in New York in 1909, toerde Rachmaninoff door de Verenigde Staten. Er volgden regelmatig ook tournees door Europa. De componist verdeelde zijn tijd tussen zijn zomerhuis in Ivanovka en de tournees in het winterseizoen. Deze reeks werd pas onderbroken door de Eerste Wereldoorlog (1914-18). De componist maakte concertreizen door Zuid-Rusland om geld in te zamelen voor de oorlog, maar na de onrust van de Russische Revolutie in 1917 grepen Rachmaninoff en zijn gezin een concerttournee in Zweden aan om het land te verlaten. Ze verhuisden naar Zwitserland en emigreerden in 1918 permanent naar de Verenigde Staten. Daar leefden de Rachmaninoffs als Russen in ballingschap, met Russisch personeel, en zetten ze hun tradities zo goed mogelijk voort. In de jaren 1930 schreef Rachmaninoff een open brief aan de New York Times waarin hij kritiek uitte op Sovjet-Rusland, dat nu permanent in de vreselijke greep van Jozef Stalin leek te zijn. De brief had tot gevolg dat Rachmaninoffs werk een tijdlang officieel verboden was in Rusland.
In zijn nieuwe leven in Amerika concentreerde Rachmaninoff zich op uitvoering en toerde hij uitgebreid door het land, maar af en toe kwamen er nieuwe composities, zoals het Vierde pianoconcert (1926). Dit laatste concert werd net als zijn eerste niet goed ontvangen en Rachmaninoff koos ervoor om wijzigingen aan te brengen, waaronder het inkorten van de partituur. De componist richtte in Parijs zijn eigen uitgeverij op, niet alleen voor zijn eigen werk, maar ook om dat van andere Russische componisten te promoten. Het bedrijf werd Tair genoemd naar de eerste twee letters van de doopnamen van zijn dochters Tatiana en Irina.
Gedurende de jaren 1920 bleef Rachmaninoff zich concentreren op concertuitvoeringen en bracht hij de zomers door in Europa, in Frankrijk, Dresden of zijn villa aan de oevers van het Vierwoudstrekenmeer in Zwitserland. Als pianist werd Rachmaninoff beschouwd als een van de beste (door velen zelfs als dé beste) in een periode die bijzonder gezegend was met grote solisten. Zijn podiumprésence was indrukwekkend met zijn lange gestalte, dichte haardos en zijn neiging om dicht op het klavier te spelen. Rachmaninoffs speelhouding minimaliseerde elke fysieke beweging buiten zijn handen, die de noten met ongebruikelijke precisie en helderheid troffen.
Hij bleef actief in de jaren '30 maar Rachmaninoffs latere werken hebben, vergeleken met die daarvoor, "een beknoptere, meer geconcentreerde toon ... [er is een] verkwikkend scherpe bite in de harmonieën, een nieuwe urgentie in de ritmische stuwkracht, en (in de orkestwerken) een spaarzaamheid in de schrijfwijze die scherp contrasteert met zijn eerdere muziek" (Arnold, 1522).
In 1934 componeerde hij zijn veelgeprezen Rapsodie op een thema van Paganini, een stuk voor piano en orkest. Het is een laat en vrij kort werk van de componist maar niettemin typerend voor zijn meeslepende, emotionele achtbaanstijl die diepten van melancholie in duikt, vol pauzes en repeterende noten, om dan op te stijgen naar toppen van volledige orkestrale majesteit, voordat hij opnieuw afdaalt in reflectieve kalmte. Rachmaninoff voltooide zijn Derde symfonie in 1936 (en herzag het vervolgens in 1938), en in 1940 schreef hij zijn laatste grote werk, de Symfonische dansen.
Rachmaninoff, steeds in trek als pianist en componist, maakte vanaf de jaren 1920 veel grammofoonopnamen van zijn eigen pianospel. Deze opnamen tonen zijn stijl, beschreven door Geoffrey Norris als "parelmoergekleurd, duidelijk gearticuleerd pianospel, met feilloze verve en verfijnde en sublieme intensiteit van expressie" (Arnold, 1523)
Rachmaninoff's bekendste werken
Rachmaninoff schreef muziek in een breed scala aan vormen, waaronder gewijde vocale werken voor uitvoering in de Russisch-orthodoxe kerk, concerto's, symfonieën, preludes en liederen. Zijn belangrijkste werken zijn:
- 4 pianoconcerten
- 3 symfonieën
- 24 preludes voor piano (1892-1910)
- Lente (1902)
- Liturgie van Johannes Chrysostomus (1910)
- De klokken (1913)
- De nachtwake (1915)
- Variaties op een thema van Corelli (1931)
- Rapsodie op een thema van Paganini (1934)
- Symfonische dansen (1940)
Het werk van Rachmaninoff kon niet alle critici overtuigen; de Classical Music Encyclopedia merkt bijvoorbeeld op dat zijn drie symfonieën "met melodische weelde compenseren wat ze af en toe missen aan formele samenhang" (389). Sommige critici vinden dat zijn werk te vaak grenst aan het sentimentele en de vernieuwing mist die te zien is in het werk van componisten die muziek naar nieuwe plaatsen brachten, zoals Igor Stravinsky (1882-1971) en Sergei Prokofiev (1891-1953). Niettemin behoren de Rachmaninoff-symfonieën en -concerten vandaag de dag nog steeds tot de meest uitgevoerde werken van een 20e-eeuwse componist. Zoals Schönburg opmerkt, "hebben alle jonge pianisten de concerten in c-mineur en d-mineur op hun repertoire " (598).
Overlijden en nalatenschap
Rachmaninoffs muziek behoort tot de romantiek, ook al heeft de componist zelf die muziekperiode overleefd. Hiervan was hij zich volledig bewust, zoals hij ooit opmerkte: "Ik voel me als een geest die ronddwaalt in een wereld die buitenaards is geworden. Ik kan de oude manier van schrijven niet verwerpen en ik kan de nieuwe niet verwerven" (Thompson, 178). Rachmaninoff leed in zijn laatste jaren aan een slechte gezondheid, hoewel hij in het openbaar bleef optreden; zijn laatste concert was op 17 februari 1943 in Knoxville, Tennessee. Hij stierf aan kanker in zijn huis in Beverly Hills op 28 maart 1943.
Rachmaninoffs dramatische flair past goed bij de eisen van de cinema en zijn werk is vaak gebruikt in filmmuziek. Het Tweede pianoconcert is prominent aanwezig in de klassieke film Brief encounter uit 1945. De film, geregisseerd door David Lean, verscheen sindsdien regelmatig bovenaan de 'best of'-lijsten en de muziek van Rachmaninoff leverde geen geringe bijdrage aan dat succes. Hetzelfde muziekstuk komt voor in een andere gedoemde liefdesrelatie, in de film September affair uit 1950, met Joseph Cotten in de hoofdrol. Fragmenten uit het Tweede pianoconcert komen ook prominent voor in de populaire hit All by myself, geschreven door Eric Carmen in 1975.
