Johann Strauss Junior (1825-1899), alias Johann Strauss II, was een Oostenrijks componist die vooral bekend werd door walsen als An der schönen blauen Donau. Strauss, die tijdens zijn eigen leven in heel Europa en de Verenigde Staten beroemd was, stond bekend als de 'Walsenkoning', maar hij schreef ook veel polka's, marsen, quadrilles en operettes als Die Fledermaus en Der Zigeunerbaron.
Jeugd
Johann Strauss junior werd geboren in Wenen op 25 oktober 1825. Zijn moeder was Anna Streim, en zijn vader was de succesvolle componist Johann Strauss sr. (1804-1849), die de Radetzky Mars schreef naast vele walsen, polka's en galops (een snelle dans die een hop na elke muziekfrase omvatte). Strauss sr. had zijn eigen orkest dat speelde op prestigieuze locaties in Wenen en op tournees door heel Europa, en zelfs deelnam aan de vieringen die de kroning van koningin Victoria (r. 1837-1901) in juni 1838 markeerden. Johann sr. werd benoemd tot keizerlijk directeur van hofdansmuziek (een titel die zijn oudste zoon van hem zou erven).
Johann jr., omringd door het onstuimige succes van zijn vader, liep recht op een eigen muzikale carrière aan, maar een die die van zijn vader ver zou overtreffen. Hij moest echter een nogal geheimzinnige start maken. Johann sr. wilde niet dat zijn oudste zoon viool zou leren, en dus leerde Johann, terwijl hij de wensen van zijn vader suste door als bankbediende te werken, het instrument in het geheim (van uitgerekend de bandleider van zijn vader). Johann sr. slaagde er, gelukkig voor het nageslacht, niet in om de keuzes van zijn zoon te beperken, en zelfs Johanns jongere broers Josef Strauss (1827-1870) en Eduard Strauss (1835-1916) werden getalenteerde musici en kleine componisten. Johann Strauss senior verliet zijn vrouw en het ouderlijk huis in 1842, wat in ieder geval betekende dat Johann jr. nu openlijk muziek kon studeren.
Omdat hij niet bij het orkest van zijn vader kon komen, besloot Johann jr. in 1844 zijn eigen orkest in Wenen te vormen. Beide Straussen bouwden een fanbase op in een fenomeen dat later in de eeuw gemeengoed zou worden: mensen kwamen vooral om de dirigent te horen. Johann jr.'s eerste contract was in Dommayer's Garden Restaurant, en het is veelzeggend dat hij zijn eerste openbare concert afsloot met de compositie van zijn vader, Lorelei-Rheinklänge. De concerten van Johann jr. kregen lovende kritieken en het succes stelde vader en zoon eindelijk in staat om hun verschillen te verzoenen.
Johann Strauss senior overleed in 1849 aan roodvonk; Hij was pas 45 jaar oud, maar had zich letterlijk doodgewerkt met zijn productieve concerttournees. Op 24-jarige leeftijd besloot Johann jr. zijn eigen orkest samen te voegen met dat van zijn overleden vader, de Strauss Capelle Wien. Johann jr., Josef en Eduard dirigeerden het Strauss familie-orkest om de beurt. Johann jr. was zo succesvol dat hij al snel zes orkesten leidde om zoveel mogelijk locaties in Wenen te bestrijken; Hij rende tussen hen in om bij alle zes een korte dirigerende 'cameo' te maken. Het leek erop dat sommige Straussen als muziekmeesters van Oostenrijk onttroond zouden worden.
Polka's, marsen en walsen
Net als zijn vader voelde Johann zich vooral aangetrokken tot het trio walsen, polka's en marsen. De levendige polka, die is afgeleid van een Boheemse volksdans, is een in tweedelige maat (2/4) geschreven dans waarvan de populariteit bijna volledig te danken is aan de familie Strauss. Marsen werden gecomponeerd om te spelen als een hulpmiddel voor soldaten om in gematigde of snelle tijd te marcheren, vandaar het tweestappenritme. Johann was ook geïnteresseerd in quadrilles, een ingewikkelde vorm van groepsdansen met een gelijk aantal paren. Opnieuw maakten de Strausses quadrilles een tijdlang populair, maar door de moeilijkheidsgraad van de passen raakte de dans al snel uit de mode.
De wals is een drievoudige (3/4) dans beïnvloed door de Landler, een 18e-eeuwse Oostenrijks-Duitse volksdans die populair is in alpengemeenschappen. De naam 'wals' komt waarschijnlijk van een verbastering van de Franse dans die veel ronddraaien met zich meebracht, de volta. In Engeland stond de volta bekend als 'lavolta' en in Duitstalige landen als 'Volter'. De wals was een meer verfijnde versie van deze dans (en mogelijk van andere) waarbij het gebruik om de vrouwelijke partner in de lucht te werpen en het behendige voetenwerk werden vervangen door een nadruk op glijden over de dansvloer, waarbij iedereen met de voeten op de grond bleef. Ondanks de verfijning schokte de wals nog steeds velen, omdat de partners de hele tijd dicht bij elkaar bleven. Zoals dat met de meeste nieuwe modes gaat, vonden jonge mensen van alle klassen het geweldig.
De wals was geïntroduceerd in de jaren 1770, maar werd immens populair in de 19e eeuw, niet alleen bij de welgestelden in hun kroonluchterbalzalen, maar ook bij de arbeidersklasse in bierhallen. Strauss' walsen leken gemaakt voor de tijd, een periode waarin het Oostenrijks-Hongaarse rijk op zijn culturele hoogtepunt was en toen Wenen voor velen de muzikale hoofdstad van Europa was. Politieke, economische en militaire zaken waren een heel ander verhaal. De heersende Habsburgers worstelden met een beurscrash en de dreiging van een opkomend Pruisen, en in veel opzichten was Strauss' muziek een bron van escapisme die de scheuren in het fragiele rijk hielp maskeren.
De beroemde concertzaal Musikverein in Wenen opende zijn deuren in 1870. Als thuisbasis van de Wiener Philharmoniker, werd de zaal na de première van Strauss' wals Freuet euch des Lebens (Geniet van het leven) al snel een tempel van walsen, en Wenen de thuisbasis van de dans. De muziekhistoricus P. Gammond merkt de volgende eigenaardigheid van Weense walsen op:
De Weense wals ontwikkelde het kenmerk van een lichte anticipatie op de tweede tel van de maat, een techniek die bekend staat als de Atempause, die een heerlijk en onderscheidend ritme aan het spel verleent.
(Arnold, 1966-7)
Johann Strauss ging verder waar zijn vader was gebleven en steeg naar nieuwe hoogten van populariteit; Zijn succes was gewoon enorm. Al in zijn carrière in 1852 merkte een bezoekende Franse journalist op dat "in elk huis, op elke piano in Wenen Strauss-walsen liggen" (Schönberg, 347). Strauss' persoonlijke leven was problematischer. Hij trouwde drie keer in zijn leven: in 1878 met Henrietta Treffz ('Jetty'), een zangeres, en na haar dood met een actrice, Angelika, die hem na negen jaar verliet, en ten slotte met Adele, een Joodse weduwe. Dit laatste huwelijk was een interreligieus huwelijk en dus verboden voor de Oostenrijkse wet. Strauss omzeilde het probleem door afstand te doen van zijn Oostenrijkse staatsburgerschap, staatsburger te worden van Saksen-Coburg-Gotha en te trouwen met Adele in wat nu Roemenië is.
De Blauwe Donau
Strauss' walsmeesterwerk is An der schönen, blauen Donau (Aan de mooie blauwe Donau), meestal kortweg De blauwe Donau genoemd. De beroemdste wals van alle die 'de Walsenkoning' componeerde, werd geschreven in 1867 en met groot succes uitgevoerd op het Parijse tentoonstellingsbal van dat jaar. De Blauwe Donau blies Wenen van zijn sokken; zelfs die meest serieuze van de 'serieuze' componisten, Johannes Brahms (1833-1897), bewonderde het werk en zijn schepper, en zei eens over Strauss: "Er is een meester van het orkest, zo'n grote meester dat men nooit een enkele noot van een instrument mist" (Schönberg, 353).
Strauss' faam groeide toen hij met zijn orkest door Europa toerde; hij was vooral populair in Sint-Petersburg. Tegen de jaren 1870 was Strauss' reputatie overgestoken van Europa naar Amerika. Hij toerde door de Verenigde Staten in 1872. Gecontracteerd voor 14 concerten voor een enorme vergoeding, was Strauss net zo populair in Amerika als waar dan ook. Een New Yorkse krant meldde: "Johann Strauss, de walskoning, is als persoon kennelijk een goede kerel. Hij spreekt alleen Duits, maar glimlacht in alle talen" (Schönberg, 354).
Een memorabel Amerikaans concert werd gehouden in Boston op 17 juni, toen Strauss het grootste orkest ooit dirigeerde. Het evenement was het Wereldvredesjubileum en om de 1.087 muzikanten en 20.000 zangers voor hem te dirigeren, had Strauss een speciale, verlichte en extra grote baton en 20 assistent-dirigenten nodig. Misschien nogal voorspelbaar, betekende de moeilijkheid om ervoor te zorgen dat zoveel muzikanten allemaal als één speelden, dat de kwaliteit van de muziek er enigszins onder leed. Strauss beschreef de ervaring als volgt:
Stel je nu eens mijn positie voor, oog in oog met een publiek van 100.000 Amerikanen. Daar stond ik op het verhoogde podium, hoog boven alle anderen. Hoe zou het bedrijf beginnen, hoe zou het eindigen? Plotseling klonk er een kanonschot, een zachte hint voor ons 20.000-tal om The Blue Danube te gaan spelen. Ik gaf het sein, mijn twintig assistent-dirigenten volgden zo snel en zo goed als ze konden, en er brak een hels kabaal uit zoals ik nooit kan vergeten. Omdat we min of meer samen waren begonnen, concentreerde ik me erop dat we ook samen moesten eindigen. Godzijdank is het me gelukt! (Schönberg, 354-5)
Operettes
Zowel door zijn vrouw Henriëtta als door zijn vriend en collega-componist Jacques Offenbach (1819-1880) werd Strauss aangemoedigd om zich ook aan operettes te wagen. Operettes zijn kortere en lichtere versies van opera's, waarbij entertainment een hoge prioriteit heeft voor de componist en librettist. Om deze reden werden operettes een gangbare vorm om komedies of satires te brengen. Het genre werd populair in het midden van de 19e eeuw. Strauss schreef 17 operettes en balletten. Zijn eerste operette was Indigo, gebaseerd op de avonturen van Ali Baba, maar het grootste deel van zijn werk in dit genre wordt geplaagd door vreselijke libretto's, waar Strauss zich vaak volledig richtte op de muzikale kant van de uitvoering. Tussen veel middelmatigheid bevinden zich twee uitstekende werken: Die Fledermaus (De vleermuis) en Der Zigeunerbaron (De zigeunerbaron), voor het eerst opgevoerd in respectievelijk 1874 en 1885.
Het libretto van Die Fledermaus is gebaseerd op het Franse toneelstuk van Meilhac en Halévy: Le Réveillon, dat zich, zoals de titel al doet vermoeden, afspeelt op een uitbundig feest op kerstavond. Nog beter voor Strauss was dat het stuk een magnifieke balscène bevat – qua muzikale compositie helemaal in zijn straatje. Toen het libretto klaar was, sloot Strauss zich zes weken lang op om de partituur te schrijven. Het wekt geen verbazing dat het publiek bij de première van Die Fledermaus op 5 april 1874 werd getrakteerd op een opzwepende wals, de Ouverture.
In Der Zigeunerbaron combineert Strauss zijn flair voor romantische muziek met volksmuziek met Hongaarse roots, en komedie met Weense stadscultuur. Het verhaal gaat over een landeigenaar die trouwt met een zigeunermeisje om er vervolgens achter te komen dat ze eigenlijk de dochter is van een Turkse heerser. Deze operette was immens populair in Duitstalige landen en kreeg in de eerste 40 jaar na de première meer dan 7.000 uitvoeringen.
Strauss' belangrijkste werken
De populairste werken van Johann Strauss jr. zijn:
- Tritsch-Tratsch polka (1858)
- Champagner-Polka – Champagne Polka (1858)
- Morgenblätter, wals – Ochtendkranten (1864)
- An der schönen, blauen Donau, wals (1867)
- Künstlerleben, wals (1867)
- Geschichten aus dem Wienerwald, wals (1868)
- Unter Donner und Blitzen, polka (1868)
- Wein, Weib und Gesang, wals (1869)
- Freuet euch des Lebens, wals (1870)
- Wiener Blut, wals - Vienna Blood (1873)
- Die Fledermaus, operette - De Flittermouse of De Vleermuis (1874)
- Rosen aus dem Süden, wals (1880)
- Frühlingsstimmen, wals (1882)
- Der Zigeunerbaron, operette ( 1885)
- Kaiser-Walzer, wals (1889)
Overlijden en nalatenschap
Johann Strauss II stierf in Wenen op 3 juni 1899 aan longproblemen; hij werd begraven op de centrale begraafplaats van Wenen. Strauss had zich beziggehouden met wat vaak denigrerend 'lichte' muziek wordt genoemd, maar hij was een product van zijn tijd waarin er een reactie kwam op de 'serieuze' muziek die eraan vooraf was gegaan. Zoals de Classical Music Encyclopedia het stelt:
"De operettes en walsen van Offenbach en Johann Strauss jr. hebben waarschijnlijk meer dan wat dan ook bijgedragen aan de serieuze zaak van het bewust niet serieus nemen van de tweede helft van de negentiende eeuw. Het kostte hen uiteindelijk hun respectabiliteit als kunstenaars en, althans tijdelijk, onverdiende historische verwaarlozing. Maar hun beloning bestond uit fenomenaal maatschappelijk succes" (326).
Naast de al genoemde Brahms waren er ook andere componisten die Strauss beoordeelden. Zo bijvoorbeeld Richard Strauss (geen familie, 1864-1949) die ooit schreef dat "Van alle door God begaafde verspreiders van vreugde is Johann Strauss voor mij de meest vertederende... Ik respecteer in Johann Strauss zijn originaliteit... Wat betreft de walsen van de Rosenkavalier... hoe had ik die kunnen componeren zonder aan het lachende genie van Wenen te denken" (Schönberg, 355). In dezelfde tijd beschreef Maurice Ravel (1875-1937) zijn La Valse als "een soort hommage aan de nagedachtenis van de Grote Strauss, niet Richard maar de andere – Johann" (Steen, 542-3). Strauss' werk beïnvloedde direct zijn Oostenrijkse collega-componist Franz Lehár (1870-1948), die als productief schrijver van walsen en operettes door de Weners als Strauss' opvolger werd gezien.
De symfonische kwaliteit van veel van Strauss' grotere walsen heeft ervoor gezorgd dat ze favoriet blijven bij orkesten en concertpubliek over de hele wereld, ook al dansen maar weinig mensen er meer op. De muziek kan duidelijk op zichzelf staan bij uitvoering, ook zonder snel draaiend voetenwerk. De muziek van Johann Strauss, die de glamour, charme en romantiek van een lang vervlogen Wenen vertegenwoordigt, bewijst zich elk jaar overtuigend genoeg tijdens het meest bekeken concert van allemaal, het Weense nieuwjaarsconcert dat jaar na jaar door tientallen miljoenen wordt bekeken.
